Tài liệu Quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của tổng cục hải quan

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN TUYNH QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI VIỆC THU THUẾ XUẤT NHẬP KHẨU HÀNG HÓA CỦA TỔNG CỤC HẢI QUAN Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Đức Độ Hà Nội, 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Văn Tuynh MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ QUẢN LÝ THU THUẾ XUẤT NHẬP KHẨU HÀNG HÓA TẠI NGÀNH HẢI QUAN ........................................ 7 1.1. Một số khái niệm cơ bản ..................................................................................... 7 1.2. Vai trò của quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK ........................ 10 1.3. Đặc điểm quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK .......................... 12 1.4. Mục tiêu và yêu cầu của công tác quản lý thu thuế ........................................... 14 1.5. Những nội dung cơ bản của quản lý thu thuế XNK ........................................... 16 1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý thu thuế XNK khẩu hàng hóa tại ngành Hải quan ........................................................................................................................... 18 1.7. Một số chỉ tiêu đánh giá hiệu quả công tác quản lý thu thuế XNK ................... 22 1.8. Các nguyên tắc chủ yếu khi hội nhập kinh tế quốc tế mà việc quản lý thuế của quốc gia cần tuân thủ................................................................................................. 25 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI VIỆC THU THUẾ XUẤT NHẬP KHẨU HÀNG HÓA CỦA TỔNG CỤC HẢI QUAN ..... 28 2.1. Khái quát tình hình xuất nhập khẩu và thu thuế xuất nhập khẩu của Việt Nam trong thời gian qua .................................................................................................... 28 2.2. Quy trình quản lý thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan ..... 31 2.3. Thực trạng quản lý thu thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu của Hải quan Việt Nam giai đoạn 2011-2015 .................................................................................................. 38 2.4 Các kết luận đánh giá chung qua nghiên cứu thực trạng quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan......................... 47 CHƯƠNG 3: ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP VỀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI VIỆC THU THUẾ XNK HÀNG HÓA CỦA TỔNG CỤC HẢI QUAN ............ 58 3.1. Quan điểm và định hướng quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu ở Việt Nam giai đoạn tới (2015-2020) ............................................................. 58 3.2. Định hướng hoàn thiện quản lý thu thuế xuất nhập khẩu .................................. 59 3.3. Hoàn thiện quản lý thu thuế xuất nhập khẩu ...................................................... 61 3.4. Giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan. ............................................................................. 62 3.5. Các kiến nghị ...................................................................................................... 74 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 81 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Chữ viết tắt ACV Tiếng Anh Agreement Customs Valuation Tiếng Việt Hiệp định về trị giá hải quan của WTO AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực mậu dịch tự do ASEAN APEC ASEAN Asia Pacific Economic Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Cooperation Á - Thái Bình Dương Association of South East Asian Hiệp hội Các quốc gia Đông Nations Nam Á ASEM Asia - Europe Meeting Diễn đàn hợp tác Á - Âu ASYCUDA Automated System of Customs Hệ thống số liệu hải quan tự Data động C/O Certificate of origin Chứng nhận xuấy sứ hàng hóa EDI Electronic Data Interchange Trao đổi dữ liệu điện tử EU European Ụnion Liên minh Châu Âu GATT General Agreement of Trade Hiệp định chung về Thương and Tariff mại và Thuế quan HS Harmonized System Hệ thống Hài hòa SH Système Harmonisé KYOTO International Convention on yhe Công ước quốc tế về đơn giản, Simplification and hài hòa hóa Harmonization of Customs quan(Công ước KYOTO) Procedures(Kyoto convention) MFN Most Favoured Nations Tối huệ quốc thủ tục hải TQM Total quality Management Quản lý chất lượng tổng thể TRIPs Agreement on Trade-Related Hiệp định về khía cạnh liên Aspects of Intellectural Property quan đến thương mại của quyền Rights sở hữu trí tuệ USD The United State s Dollar Đô la Mỹ VAT Valua Added Tax Thuế giá trị gia tăng WAN Wide Area Network Mạng diện rộng WB World Bank Ngân hàng thế giới WCO World Customs Organization OMD Organisation Mondial des Douanes WTO World Trade Organization Tổ chức hải quan Thế giới Tổ chức thương mại Thế giới DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT CNTT : Công nghệ thông tin CQHQ : Cơ quan hải quan CSDL : Cơ sở dữ liệu DN : Doanh nghiệp HĐH : Hiện đại hóa HQVN : Hải quan Việt Nam KCN : Khu công nghiệp KTCK : Kinh tế cửa khẩu KKTCK : Khu kinh tế cửa khẩu Kinh tế - thương mại đặc biệt KT-TMĐB: KTSTQ : Kiểm tra sau thông quan NK : Nhập khẩu NNT : NSNN : Ngân sách nhà nước PLHH : Phân loại hàng hóa QC : Quá cảnh QLNN : Quản lý nhà nước QLRR : Quản lý rủi ro SXXK : Sản xuất xuất khẩu TCHQ : Tổng cục Hải quan TNHH : Trách nhiệm hữu hạn TN-TX : Tạm nhập tái xuất TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh TTĐB : Tiêu thụ đặc biệt TTHQ : Thủ tục hải quan XNC : Xuất nhập cảnh XNK : Xuất nhập khẩu XK : Xuất khẩu VPHC : Vi phạm hành chính Người nộp thuế MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quản lý Nhà nước đối với việc thu thuế là nhiệm vụ mà bất kỳ quốc gia nào trên thế giới cũng phải thực hiện để đảm bảo nguồn lực chi trả cho các hoạt động của mình cũng như để điều tiết vĩ mô. Hải quan Việt Nam là đơn vị có chức năng quản lý nhà nước trong lĩnh vực XNK hàng hoá, XNC của người và phương tiện nên có vai trò rất quan trọng trong việc quản lý thu thuế XNK, đảm bảo thúc đẩy phát triển ngoại thương và đảm bảo an ninh kinh tế. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, nhiều phương thức thủ đoạn gian lận thuế xuất khẩu , nhập khẩu mới không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà ở nhiều nước trên thế giới. Mặc dù các thủ đoạn gian lận này vẫn thể hiện ở bề nổi như : gian lận C/O, khai thấp giá hàng nhập khẩu, khai sai chủng loại hàng nhập khẩu, khai sai số lượng… hay các thủ đoạn buôn lậu qua biên giới, nhưng nay lại được tiến hành với những hình thức tinh vi hơn. Các hình thức gian lận thuế xuất khẩu, nhập khẩu đã được thực hiện ngay từ nước xuất khẩu hàng hóa trước khi đến nước nhập khẩu thông qua các biện pháp chuyển giá, chuyển khẩu, gian lận chứng từ xuất kho, làm giả hợp đồng mua bán… Việc gian lận không chỉ dừng lại ở địa bàn một quốc gia như trước mà được tiến hành tại nhiều quốc gia. Nhìn chung hầu hết các công trình nghiên cứu về quản lý thuế mới chỉ tiếp cận ở góc độ khi Hải quan còn duy trì phương pháp quản lý thủ công truyền thống. Trong giai đoạn này, khâu nghiệp vụ của hải quan Việt Nam tập trung vào các công tác như quản lý thuế, giám sát hải quan, thanh tra, chống buôn lậu…Nhưng trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, Hải quan Việt Nam phải từng bước tiếp thu và sử dụng các biện pháp nghiệp vụ quản lý hải quan mới như quản lý rủi ro, kiểm tra sau thông quan, quản lý tuân thủ, kiểm tra giám sát hải quan từ xa…thì mới có thể chống thất thu thuế xuất khẩu, nhập khẩu có hiệu quả. Việc quản lý Nhà nước đối với việc thu thuế XNK ngày càng trở nên quan trọng trong bối cảnh lưu lượng, chủng loại hàng hoá XNK, phương tiện và hành khách XNC không ngừng tăng lên qua các năm, thực sự là một thách thức không nhỏ đối với việc đảm bảo thu đúng, thu đủ mà vẫn phải đáp ứng nhiệm vụ tạo thuận lợi hoá thương mại quốc tế của nước ta. Trong những năm vừa qua, với vai trò quản lý nhà nước, Bộ Tài chính và Tổng cục Hải quan đã tích cực triển khai các hoạt động quản lý thu thuế hàng hoá XNK theo hướng đơn giản, rõ ràng, đúng pháp luật, công khai các thủ tục hành chính, phí, lệ phí, thời gian giải quyết công việc cho doanh nghiệp nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động XNK, đồng thời áp dụng CNTT hỗ 1 trợ trong các khâu cơ bản của quy trình nghiệp vụ Hải quan, trong đó có công tác thu thuế hàng hoá. Trên lĩnh vực quản lý thuế hàng hóa NK, Việt Nam đã xây dựng được hệ thống bộ máy quản lý nhà nước trong lĩnh vực thuế để thực thi thống nhất các luật thuế; cơ chế quản lý thuế, quy trình quản lý thuế từng bước được hoàn thiện phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế, phù hợp với trình độ quản lý của cơ quan quản lý thuế; thủ tục hành chính về thuế đã từng bước được cải cách theo hướng đơn giản, rõ ràng, công khai; thời gian giải quyết các công việc liên quan đến người nộp thuế được rút ngắn góp phần giảm chi phí sản xuất kinh doanh, thúc đẩy phát triển kinh tế của đất nước.v.v. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, công tác quản lý nhà nước với việc thu thuế đối với hàng hóa xuất nhập khẩu trong thời gian qua cũng còn có một số hạn chế, tồn tại như: tình trạng trốn thuế, nợ đọng thuế còn khá phổ biến. Vấn đề này một mặt gây thất thu ngân sách, mặt khác không bảo đảm sự bình đẳng và công bằng về nghĩa vụ thuế; quy trình quản lý thuế tuy đã được hoàn thiện hơn so với trước đây nhưng chưa gắn kết và phù hợp với quy trình thủ tục hải quan và trình độ quản lý của cơ quan hải quan và thiếu sự phối hợp với các cơ quan chức năng khác của Nhà nước nên vẫn xảy ra nhiều vụ tiêu cực trong công tác thu thuế xuất khẩu; thông tin phục vụ cho quản lý hoàn thuế còn nghèo nàn; trách nhiệm của cơ quan quản lý thuế còn có điểm chưa được quy định rõ ràng; việc xử lý vi phạm pháp luật về thuế có lúc chưa được nghiêm minh.v.v. Xuất phát từ nhận thức về ý nghĩa của công tác quản lý thuế nhập khẩu đối với việc thuận lợi hoá thương mại cũng như khuyến khích các doanh nghiệp xuất nhập khẩu góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế đất nước và từ nhận thức về ý nghĩa của công tác quản lý thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa đối với việc thuận lợi hoá thương mại cũng như khuyến khích các doanh nghiệp xuất nhập khẩu góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế đất nước, cần phải có những giải pháp mới hiệu quả hơn nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa ở nước ta. Với lý do đó, học viên đã chọn đề tài “Quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan” làm luận văn thạc sỹ của mình để có ý nghĩa thiết thực cả về mặt lý luận khoa học và đáp ứng nhu cầu đòi hỏi của thực tiễn. 2 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Công tác quản lý nhà nước đối với việc thu thuế đối với hàng hóa xuất nhập khẩu luôn là vấn đề được nhiều tổ chức, cá nhân, nhất là cơ quan quản lý nhà nước về hải quan, tài chính quan tâm, nghiên cứu. Hiện nay đã có một số công trình nghiên cứu có đề cập đến quản lý nhà nước đối với việc thu thuế hàng hóa nhập khẩu dưới các góc độ khác nhau như: * Tình hình nghiên cứu ngoài nước - “Báo cáo của Chương trình Columbus” dành cho Hải quan Việt Nam. Đây là cẩm nang phản ánh một số vấn đề Hải quan Việt Nam cần phải xem xét theo chuẩn mực chung của WCO. Tài liệu này là một khuyến nghị quan trọng cho ngành Hải quan trong việc đổi mới phương pháp quản lý thuế và quy trình hiện đại hoá công tác quản lý thuế theo các chuẩn mực chung của quốc tế. -“ Sổ tay hiện đại hoá Hải quan” do WB biên soạn năm 2006 cho các nước thành viên. Trong “sổ tay’’ này ghi nhận những khuyến cáo và các thành quả đạt được cho các nước thành viên. -“Allan Willett, The Economic Theory of Risk and Insurance, Philadelphi, University of Pensylvania Press”, năm 2005. Tài liệu này đề cập đến những rủi ro thương mại nói chung và là cơ sở để xây dựng chuyên đề tham khảo của ngành Hải quan phát triển các lý thuyết về rủi ro trong quản lý thuế. -“Haronori Asakura, World history of the Customs and Tariffs, năm 2003. Tài liệu này đề cập đến những kinh nghiệm quản lý thu thuế hàng hoá XNK của một số hải quan các nước trên thế giới. Tài liệu này là cơ sở để tác giả đưa ra các khuyến cáo trong việc hoàn thiện các chính sách với việc quản lý nhà nước trong việc thu thuế hàng hoá XNK của hải quan Việt Nam trong thời gian tới. * Tình hình nghiên cứu trong nước: - Nghiên cứu của dự án “Hỗ trợ kỹ thuật hiện đại hoá Hải quan’’ do WB tài trợ cho Tổng cục Hải quan năm 2005. Dự án có sự đánh giá về một số vấn đề thực trạng của hệ thống CNTT Hải quan, thực trạng thi hành các quy trình thủ tục Hải quan giai đoạn trước năm 2003 và chưa cập nhật các ứng dụng mới về thông quan điện tử. Kết quả của Báo cáo này chỉ ra những thuận lợi, khó khăn, điều kiện thực hiện hiện đại hoá hải quan Việt Nam của nhóm chuyên gia quốc tế. Tuy nhiên, đề tài này chưa tiến hành nghiên cứu sâu cụ thể về quản lý thuế nhập khẩu hàng hoá, nên giải pháp đưa ra khá chung chung, mang tính định hướng là chính. 3 - “Tiếp tục cải cách, hiện đại hoá Hải quan Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế ”, Luận án Tiến sỹ của Nguyễn Ngọc Túc. Kết quả nghiên cứu đạt được của đề tài là mới chỉ đi sâu nghiên cứu đổi mới những vấn đề còn tồn tại của ngành Hải quan mà chưa nghiên cứu sâu và cụ thể về công tác quản lý thuế. - Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ của Tổng cục thuế về “Chiến lược cải cách hệ thống thuế giai đoạn 2001-2010”. Đây là tài liệu tham khảo trong việc ứng dụng cải cách công tác quản lý thuế của Hải quan Việt Nam. Kết quả nghiên cứu đạt được của đề tài là những kết quả đầu tiên có tính hệ thống theo hướng nghiên cứu còn rất mới này. Đây là đề tài nghiên cứu gần về phạm vi với đề tài được nghiên cứu ở đây. Những kết quả này được xem là cơ sở khoa học bước đầu cho việc nghien cứu quản lý thuế. - “Chiến lược phát triển hiện đại hoá hải quan đến năm 2015, tầm nhìn đến năm 2020”, Theo quyết định số 448/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ký ngày 25/03/2011. Tài liệu này đề cập đến việc hoàn thiện công tác quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK ngang tầm các nước phát triển trong khu vực. Ngoài ra, còn một số nghiên cứu khác như: - Đề tài: “Hải quan Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế”, Luận án tiến sỹ Kinh tế chính trị của Lê Văn Tới, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh năm 2005; - Đề tài: “Hoàn thiện cơ chế quản lý thuế đối với hàng hoá xuất nhập khẩu ngành Hải quan”, Luận văn thạc sỹ Kinh tế của Dương Phú Đông, Đại học Kinh tế quốc dân năm 2008; - Đề tài: “Các giải pháp tăng cường quản lý thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu trong tiến trình gia nhập AFTA của Việt nam”, Luận án tiến sỹ Kinh tế của Nguyễn Danh Hưng, Học viện Tài chính năm 2003. - Đề tài: “Đổi mới quản lý thu thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu của ngành Hải quan hiện nay”, Luận án thạc sỹ Kinh tế của Trần Thành Tô, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh năm 2006. - Đề tài: “Một số giải pháp về quản lý chống thất thu thuế xuất nhập khẩu trên địa bàn thành phố Đà Nẵng”, Luận án thạc sỹ Kinh tế của Phan Duy Bình, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh năm 2000. 4 - Đề tài: “Quản lý thu thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu tại Cục Hải quan thành phố Hải Phòng”, Luận văn thạc sỹ Kinh tế của Đặng Văn Dũng, Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh năm 2011. Để thực hiện đề tài này, tác giả có kế thừa một số ý tưởng, những tài liệu đã được công bố trong nước và khảo sát ở nước ngoài để bổ sung cho phần cơ sở lý luận và kinh nghiệm trong nội dung đề tài. Ngoài ra, đề tài này có tính cập nhật hơn, đồng thời nhấn mạnh hơn đến những đặc thù của Việt Nam để đưa ra những giải pháp, đề xuất có tính khả thi đối với lĩnh vực này. 3 Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu chính của luận văn là đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý nhà nước với việc thu thuế XNK trong tương lai, tác giả sẽ giải quyết các nhiệm vụ sau đây: - Hệ thống hoá và góp phần bổ sung cơ sở lý luận về quản lý nhà nước đối với việc thu thuế hàng hoá xuất nhập khẩu gắn với việc hiện đại hoá Hải quan và các nhân tố hiện đại hoá công tác quản lý thuế xuất nhập khẩu của Hải quan Việt Nam. + Cơ sở lý luận của việc quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá nhập khẩu của Tổng cục Hải quan? + Thực trạng công tác quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá xuất nhập khẩu cho các doanh nghiệp của Tổng cục Hải quan hiện nay như thế nào? + Tổng cục Hải quan đã và đang có những chính sách gì đối với việc quản lý thu thuế đối với hàng hoá xuất nhập khẩu? + Những tồn tại, hạn chế và các nguyên nhân tại sao của việc quản lý thu thuế của ngành hải quan chưa thực sự hoàn thiện, đáp ứng quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Hải quan Việt Nam? + Để khắc phục những tồn tại đó phải đưa ra những giải pháp gì để hoàn thiện công tác quản lý th thuế với hàng hoá xuất nhập khẩu của Tổng cục Hải quan? - Đánh giá thực trạng quản lý nhà nước với công tác thu thuế xuất nhập khẩu của Hải quan trong thời gian qua để tìm ra những kết quả, hạn chế và nguyên nhân làm cơ sở thực tiễn cho việc đề xuất các giải pháp hoàn thiện phương pháp quản lý thuế Hải quan hiện đại, tạo thuận lợi cho thương mại của Việt Nam. - Đề xuất quan điểm, định hướng và một số giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước trong việc thu thuế hàng hoá xuất nhập khẩu cho ngành Hải quan của Việt 5 Nam với mục tiêu tạo thuận lợi cho thương mại trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là công tác quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan. Không gian nghiên cứu, khảo sát tình hình số liệu: các nghiên cứu, khảo sát được tiến hành tại Tổng cục Hải quan và các doanh nghiệp có phát sinh việc nộp thuế xuất nhập khẩu hàng hoá. Thời gian nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu, khảo sát các dữ liệu về tình hình quản lý thu thuế xuất nhập khẩu hàng hoá ở Tổng cục Hải quan trong giai đoạn 2010 - 2015 và từ đó đề xuất các giải pháp, kiến nghị đến năm 2020. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận nghiên cứu được sử dụng trong quá trình thực hiện Luận án là Chủ nghĩa Mác Lênin về duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Các phương pháp nghiên cứu tổng hợp như: phương pháp phân tích, phương pháp so sánh, thống kê, phương pháp hệ thống hóa, phương pháp diễn giải. Luận văn kế thừa các kết quả nghiên cứu đã có, tiếp thu ý kiến tư vấn của một số chuyên gia, nhà quản lý, đồng nghiệp hải quan trong nước và nước ngoài về những vấn đề thuộc phạm vi nghiên cứu của luận văn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về lý luận, đề tài đã góp phần hệ thống hóa các cơ sở lý luận liên quan đến quản lý nhà nước trong lĩnh vực hải quan. Đề tài cũng đã tổng quan được hoạt động quản lý nhà nước trong lĩnh vực thu thuế XNK thời gian qua, đồng thời đưa ra được một số giải pháp nhằm hoàn thiện công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực này, do đó có ý nghĩa về mặt thực tiễn. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài lời mở đầu, kết luận, mục lục và tài liệu tham khảo kết cấu của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về quản lý nhà nước với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của ngành Hải quan. Chương 2: Thực trạng quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan. Chương 3: Đề xuất giải pháp về quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu hàng hóa của Tổng cục Hải quan. 6 CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ QUẢN LÝ THU THUẾ XUẤT NHẬP KHẨU HÀNG HÓA TẠI NGÀNH HẢI QUAN 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Khái niệm thuế Lịch sử phát triển xã hội loài người đã chứng minh rằng, thuế ra đời, tồn tại và phát triển là đòi hỏi khách quan gắn liền với sự ra đời, tồn tại và phát triển của Nhà nước. Để có nguồn tài chính đáp ứng nhu cầu chi tiêu, Nhà nước thường sử dụng ba hình thức động viên là: quyên góp của dân, vay dân và dùng quyền lực bắt dân phải đóng góp. Trong đó, quyên góp và vay của dân là những hình thức không mang tính ổn định lâu dài, thường chỉ được sử dụng giới hạn trong những trường hợp đặc biệt. Để đáp ứng nhu cầu chi tiêu thường xuyên, Nhà nước dùng quyền lực chính trị buộc dân phải đóng thuế. Có rất nhiều các định nghĩa về thuế như: Ở nước ta, đến nay cũng chưa có định nghĩa thống nhất về thuế. Theo từ điển Tiếng Việt: “Thuế là khoản tiền hay hiện vật mà người dân hoặc các tổ chức kinh doanh, tuỳ theo tài sản, thu nhập, nghề nghiệp v.v.. buộc phải nộp cho Nhà nước theo mức qui định” [2-tr128]. Ngoài ra, đã có nhiều công trình nghiên cứu, tài liệu giảng dạy đưa ra các định nghĩa như: “ Thuế là một khoản nộp bắt buộc mà các thể nhân và pháp nhân có nghĩa vụ phải thực hiện đối với Nhà nước, phát sinh trên cơ sở các văn bản pháp luật do Nhà nước ban hành, không mang tính chất đối giá và hoàn trả trực tiếp cho đối tượng nộp thuế. Thuế không phải là một hiện tượng tự nhiên mà là một hiện tượng xã hội do chính con người định ra và nó gắn liền với phạm trù Nhà nước và pháp luật.” [15- tr 3]. Như vậy, một định nghĩa hoàn chỉnh về thuế cần hàm chứa các nội dung sau: Thứ nhất, làm rõ nội dung kinh tế của thuế được đặc trưng bởi quan hệ tiền tệ giữa Nhà nước với đối tượng nộp thuế (ĐTNT). Điều đó có nghĩa Nhà nước dùng quyền lực của mình để đặt ra các loại thuế và sử dụng thuế là công cụ chủ yếu để tạo nguồn thu cho ngân sách Nhà nước (NSNN), đáp ứng nhu cầu chi tiêu của Nhà nước và do cơ quan lập pháp qui định 7 Thứ hai, mối quan hệ trên nảy sinh một cách khách quan và có ý nghĩa xã hội đặc biệt. Việc chuyển giao thu nhập có tính bắt buộc theo mệnh lệnh của Nhà nước và phải được qui định bằng pháp luật, không có sự bồi hoàn trực tiếp. Thứ ba, thuế là hình thức phân phối lại một phần của cải xã hội. Từ các yếu tố trên đây, có thể hiểu: Thuế là một khoản tiền hoặc hiện vật mà các tổ chức, cá nhân thực hiện nghĩa vụ và quyền lợi đóng góp theo luật định cho Nhà nước theo mức độ, thời hạn cụ thể nhằm đáp ứng nhu cầu chi của Nhà nước, điều tiết vĩ mô nền kinh tế, phân phối lại một phần thu nhập và của cải của xã hội, kiểm soát quá trình phân phối và mức chi tiêu trong nền kinh tế, thay đổi tập quán tiêu dùng của xã hội và không mang tính hoàn trả trực tiếp cho người nộp thuế. Một phần thuế (do các tổ chức và cá nhân đóng góp cho Nhà nước) được trả về với người dân một cách gián tiếp dưới các hình thức như trợ cấp xã hội, phúc lợi xã hội và các quỹ tiêu dùng khác. 1.1.2. Khái niệm thuế xuất nhập khẩu Thuế xuất khẩu, nhập khẩu: là sắc thuế đánh vào hàng hóa xuất khẩu hoặc nhập khẩu trong quan hệ thương mại quốc tế, tức là đánh vào hàng hoá được chuyên chở qua biên giới hoặc lãnh thổ hải quan. Thuế xuất nhập khẩu hoặc thuế quan (Custom duty) là cách gọi chung của hai loại thuế trong lĩnh vực thương mại quốc tế là thuế xuất khẩu và thuế nhập khẩu. Đây là loại thuế mà các nước dùng để đánh vào hàng hóa XNK tại cửa khẩu nhằm huy động nguồn thu cho ngân sách Nhà nước, bảo hộ sản xuất và can thiệp vào quá trình hoạt động ngoại thương, buôn bán trao đổi hàng hóa giữa các quốc gia. Thông thường, các nước đều không đánh thuế xuất khẩu để khuyến khích hoạt động xuất khẩu ngoại trừ một số ít mặt hàng là nguyên liệu thô. Ngược lại, hầu hết các mặt hàng nhập khẩu đều bị đánh thuế nhập khẩu ngoại trừ một số mặt hàng khuyến khích nhập khẩu. Thuế xuất khẩu, nhập khẩu, về bản chất, là loại thuế gián thu. Nhà nước sử dụng thuế xuất khẩu, nhập khẩu để điều chỉnh hoạt động ngoại thương thông qua việc tác động vào cơ cấu giá cả của hàng hoá xuất, nhập khẩu. Vì vậy, thuế xuất khẩu, nhập khẩu là một yếu tố cấu thành trong giá của hàng hoá xuất khẩu, nhập khẩu. Người nộp thuế là người thực hiện hoạt động xuất, nhập khẩu hàng hoá, còn người chịu thuế là người tiêu dùng cuối cùng. Việc tăng, giảm thuế suất thuế xuất khẩu, nhập khẩu sẽ tác động trực tiếp tới giá cả hàng hoá xuất, nhập khẩu, từ đó ảnh hưởng tới nhu cầu và việc 8 lựa chọn hàng hoá của người tiêu dùng, buộc các nhà sản xuất và nhập khẩu hàng hoá phải điều chỉnh sản xuất kinh doanh của mình cho phù hợp. Thuế xuất khẩu, nhập khẩu là loại thuế gắn liền với hoạt động ngoại thương. Hoạt động ngoại thương giữ một vai trò quan trọng trong sự phát triển của nền kinh tế quốc dân, tuy nhiên hoạt động này đòi hỏi phải có sự quản lý chặt chẽ của nhà nước. Thuế xuất khẩu, nhập khẩu là một công cụ quan trọng của nhà nước nhằm kiểm soát hoạt động ngoại thương thông qua việc kê khai, kiểm tra, tính thuế đối với hàng hoá xuất, nhập khẩu. Thuế xuất khẩu, nhập khẩu chịu ảnh hưởng trực tiếp của các yếu tố quốc tế như: sự biến động kinh tế thế giới, xu hướng thương mại quốc tế… Thuế xuất khẩu, nhập khẩu điều chỉnh vào hoạt động xuất, nhập khẩu hàng hoá của một quốc gia. Sự biến động của kinh tế thế giới, xu hướng thương mại quốc tế trong từng thời kỳ sẽ tác động trực tiếp tới hàng hóa xuất, nhập khẩu của các quốc gia, nhất là trong xu thế tự do hoá thương mại, mở cửa và hội nhập kinh tế như hiện nay. Để đạt được những mục tiêu đề ra đòi hỏi chính sách thuế xuất khẩu, nhập khẩu phải có tính linh hoạt cao, có sự thay đổi phù hợp tuỳ theo sự biến động của kinh tế thế giới và thương mại quốc tế, ngoài ra chính sách thuế xuất khẩu, nhập khẩu còn phải đảm bảo phù hợp với hiệp định, cam kết quốc tế mà mỗi quốc gia ký kết, tham gia. 1.1.3. Khái niệm quản lý nhà nước đối với việc thu thuế xuất nhập khẩu Theo từ điển tiếng Việt, Quản lý là việc trông coi và giữ gìn theo những yêu cầu nhất định hoặc tổ chức và điều khiển các hoạt động theo những yêu cầu nhất định. Ngoài ra, thuật ngữ “quản lý” có nhiều cách diễn đạt khác nhau. Với ý nghĩa thông thường, phổ biến thì quản lý có thể hiểu là hoạt động nhằm tác động một cách có tổ chức và định hướng của chủ thể quản lý vào một đối tượng nhất định để điều chỉnh các quá trình xã hội và hành vi của con người, nhằm duy trì tính ổn định và phát triển đối tượng theo những mục tiêu đã định. Quản lý nhà nước là hoạt động của Chính phủ giao cho một Tổ chức thay mặt mình tác động một cách có tổ chức và định hướng vào một số đối tượng nhất định trong xã hội để điều chỉnh các quá trình xã hội và hành vi của con người hoặc tổ chức , nhằm duy trì tính ổn định và phát triển đối tượng theo những mục tiêu đã định. Từ những trình bày nêu trên, tác giả tạm đưa ra khái niệm về quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK như sau: Quản lý nhà nước với việc thu thuế 9 hàng hoá Xuất nhập khẩu là sự tác động có tổ chức và bằng pháp quyền của nhà nước lên việc thu thuế hàng hoá xuất nhập khẩu nhằm sử dụng có hiệu quả nhất các công cụ quản lý vĩ mô như các chính sách ,pháp luật. Qua đó, thông qua các cơ quan của Chính phủ đứng ra thu thuế, một khoản tiền mà các tổ chức, cá nhân thực hiện nghĩa vụ và quyền lợi được đóng góp theo luật định cho Nhà nước khi tham gia XNK hàng hoá theo mức độ, thời hạn cụ thể nhằm đáp ứng nhu cầu chi tiêu của Nhà nước, điều tiết vĩ mô nền kinh tế, phân phối lại thu nhập và của cải của xã hội, kiểm soát quá trình phân phối và mức chi tiêu trong nền kinh tế, đảm bảo an ninh kinh tế quốc gia. Trong điều kiện nền kinh tế thị trường có sự can thiệp của Nhà nước, quản lý thu thuế XNK có vai trò hết sức quan trọng, đó là nguồn thu chủ yếu, ổn định của ngân sách nhà nước, là công cụ quản lý và điều tiết vĩ mô nền kinh tế, góp phần đảm bảo sự bình đẳng trong chính sách động viên đóng góp cho Nhà nước giữa các thành phần kinh tế, thực hiện công bằng xã hội. 1.2. Vai trò của quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK 1.2.1. Điều tiết hoạt động xuất nhập khẩu Trong nền kinh tế thị trường toàn cầu hoá, hoạt động thương mại quốc tế diễn ra ngày càng lớn về quy mô, đa dạng về chủng loại. Trong các luồng hàng hoá xuất nhập khẩu đó có loại phục vụ nhu cầu thiết yếu cho mọi tầng lớp dân cư trong xã hội, cũng có những mặt hàng chỉ phục vụ cho một số ít tầng lớp dân cư giàu có trong xã hội. Có những mặt hàng phục vụ cho mục đích an ninh quốc phòng, cũng có những mặt hàng gây tổn hại đến anh ninh, an toàn xã hội… Để khuyến khích hay hạn chế các loại hàng hoá đó các nhà nước sử dụng nhiều công cụ khác nhau như hạn ngạch, quy định về tiêu chuẩn kỹ thuật hay thuế quan… trong đó thuế quan vẫn là công cụ hiệu quả. 1.2.2. Tạo nguồn thu ngân sách Thuế là nguồn thu chính cho ngân sách nhà nước. Có nhiều sắc thuế được áp dụng như thuế xuất nhập khẩu, thuế tài nguyên, thuế thu nhập, thuế giá trị gia tăng... Tuỳ theo từng quốc gia, từng thời kỳ khác nhau mà sự đóng góp của thuế xuất nhập khẩu trong tổng thu ngân sách là khác nhau. Tỷ trọng này thường cao hơn ở các nước đang phát triển. 10 Trong các sắc thuế được áp dụng thì thuế xuất nhập khẩu được cho là dễ huy động nhất. Trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, vai trò tạo nguồn thu ngân sách của thuế xuất nhập khẩu càng ngày càng giảm do các hiệp định cắt giảm thuế. Tuy nhiên, đối với các nước đang phát triển với nền sản xuất trong nước yếu kém thì thuế xuất nhập khẩu vẫn đóng vai trò quan trọng. Với vai trò tạo nguồn thu cho ngân sách thì thuế xuất nhập khẩu là một phận của chính sách tài chính quốc gia. 1.2.3. Bảo hộ nền sản xuất trong nước Khi nói đến vai trò bảo hộ sản xuất trong nước nghĩa là chúng ta đang nói đến thuế nhập khẩu. Thuế quan bảo hộ được đưa ra với mục đích làm tăng giá một cách nhân tạo đối với hàng hoá nhập khẩu làm giảm khả năng cạnh tranh của nó đối với hàng hóa được sản xuất trong nước.Và để thay thế, người tiêu dùng sẽ chuyển sang sử dụng hàng hoá trong nước sản xuất. Nói chung, thuế quan bảo bộ được tính toán và đưa ra khi nhà nước cho rằng ở mức thấp hơn thì sản xuất trong nước sẽ gặp phải sự cạnh tranh rất quyết liệt từ hàng nhập khẩu và về cơ bản thị phần sẽ nằm trong tay các nhà nhập khẩu. Trên thực tế thì rất khó có thể phân biệt rạch ròi giữa thuế quan tạo nguồn thu và thuế quan bảo hộ bởi vì thuế quan đã chứa đựng hai yếu tố là bảo hộ và tạo nguồn thu. Bảo hộ sản xuất trong nước nhằm hỗ trợ nền sản xuất phát triển, tạo công ăn việc làm và nguồn thu nội địa. Bảo hộ cũng làm giảm tính cạnh tranh, lãng phí nguồn lực gây thiệt hại cho người tiêu dùng. Chính vì vậy việc lựa chọn ngành nghề bảo hộ, thời gian bảo hộ phù hợp là điều vô cùng quan trọng. Về lâu dài thì đầu tư đổi mới công nghệ, cải tiến phương thức quản lý để nâng cao chất lượng, hạ giá thành sản phẩm để tăng năng lực cạnh tranh trên thị trường quốc tế mới là yếu tố quyết định. 1.2.4. Khẳng định vai trò chủ quyền quốc gia Mọi hàng hoá đều phải khai báo, kiểm tra và tính thuế (nếu có) trước khi được xuất nhập khẩu thể hiện việc khẳng định chủ quyền của một quốc gia. Khẳng định chủ quyền quốc gia còn thể hiện ở việc đánh thuế khác nhau đối với hàng hóa có xuất xứ từ những quốc gia hay vùng lãnh thổ khác nhau. Ngày nay, việc khẳng định chủ quyền qua công cụ thuế quan không được đề cao khi hầu hết các nước đều tham gia các hiệp định song phương hay đa phương. 11 1.3. Đặc điểm quản lý nhà nước với việc thu thuế hàng hoá XNK Có thể nhận thấy quản lý nhà nước đối với thuế xuất nhập khẩu có những đặc điểm cùng với quản lý thuế nói chung và riêng với đặc thù của thuế xuất nhập khẩu. 1.3.1. Đặc điểm chung + Quản lý thuế bằng hệ thống pháp luật: ta thấy rằng ở bất kỳ quốc gia nào, quản lý thuế được xác lập trên cơ sở hệ thống các quy phạm pháp luật. Các quy định này thể hiện chung hoặc riêng rẽ trong từng luật thuế hay trong Luật quản lý thuế. Ngoài ra, vì nộp thuế là quyền và nghĩa vụ của công dân, nên các quy định về thuế và quản lý thuế phải được cụ thể bằng luật pháp để đảm bảo sự tuân thủ do thực tế thuế chính là một phần tài sản của đối tượng nộp thuế phải nộp cho cơ quan quyền lực của Nhà nước. + Quản lý thuế mang tính quyền lực của nhà nước: Do mọi quy định về quyền hạn và nghĩa vụ của chủ thể quản lý thuế và đối tượng quản lý đã được cụ thể trên hệ thống quy phạm pháp luật. Khi thực hiện quản lý, các cơ quan quản lý sẽ mang quyền lực của nhà nước trực tiếp thực hiện quyền và nghĩa vụ về quản lý thuế và các chủ thể có nghĩa vụ thực hiện và tuân thủ quyền lực của nhà nước để thực hiện nghĩa vụ thuế của mình. + Quản lý thuế coi trọng phương pháp hành chính: Phương pháp hành chính là hoạt động tổ chức và thực hiện quyền lực của nhà nước. Nội dung quản lý thuế bao gồm chức năng tổ chức, xây dựng mối quan hệ giữa cơ quan thuế và các đối tượng nộp thuế và thực hiện quyền lực của nhà nước. Trong đó, chức năng tổ chức là hết sức quan trọng được thể hiện cụ thể ở việc thiết lập bộ máy quản lý, điều hành thuế. Nếu bộ máy quản lý, điều hành thuế phù hợp sẽ khuyến khích được các đối tượng nộp thuế nâng cao chất lượng của công tác quản lý thuế, và ngược lại. + Quản lý thuế mang tính nghiệp vụ: Do mọi họat động quản lý thu thuế, các thủ tục khác như miễn, giảm và hoàn thuế đều được thể hiện rõ ràng, minh bạch trong các quy trình nghiệp vụ, và được chuẩn hóa bằng các văn bản quy phạm pháp luật thống nhất ở mọi nơi trong một quốc gia và ngày một phù hợp với các chuẩn mực quốc tế. 12 1.3.2. Một số đặc điểm riêng mang tính đặc thù + Do thuế đối với hàng hóa xuất nhập khẩu có tính gián thu nên người chịu thuế khó nhận biết mình phải nộp thuế nên ít phản ứng, dễ thu hơn do đó tính chất quản lý cũng khác với thuế trực thu. + Thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu gắn chặt với hoạt động XNK do đó gắn chặt với hoạt động kinh tế đối ngoại của mỗi quốc gia trong từng thời kỳ. Vì ngoại thương là một trong những hình thức hoạt động cơ bản của kinh tế đối ngoại mà thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu là công cụ góp phần thực hiện vai trò quản lý, kiểm soát hoạt động ngoại thương của Nhà nước. Hoạt động kinh tế đối ngoại của mỗi quốc gia trong từng thời kỳ không cố định mà luôn vận động và phát triển theo sự phát triển chung của nhân loại, nên có thể nói thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu gắn chặt với hoạt động kinh tế đối ngoại và luôn vận động, phát triển theo sự phát triển của quan hệ kinh tế đối ngoại của mỗi quốc gia. + Thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu có tính xung đột cao, mâu thuẫn nhau (lợi ích khác nhau) giữa doanh nghiệp xuất khẩu, nhập khẩu, người tiêu dùng và doanh nghiệp sản xuất trong nước, nên nếu bảo hộ cao cho sản xuất trong nước thì doanh nghiệp xuất khẩu, nhập khẩu phản ứng và ngược lại. Vì vậy, doanh nghiệp xuất khẩu, nhập khẩu người tiêu dùng thường ủng hộ tự do hóa thương mại, nhưng doanh nghiệp sản xuất trong nước lại muốn duy trì hàng rào thuế quan cao, lâu dài. + Quản lý thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu không theo tháng, quý, kỳ, năm tính thuế, không theo địa bàn như các loại thuế khác mà theo từng tờ khai hải quan, cơ quan hải quan nào đăng ký tờ khai thì cơ quan đó quản lý số tiền thuế phải nộp phát sinh của tờ khai đó. Căn cứ để tính thuế tính theo mức thuế suất, giá tính thuế, tỷ giá tại ngày đăng ký tờ khai. + Quản lý thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu bao gồm một số nghiệp vụ kỹ thuật đòi hỏi tính chuyên sâu, chuyên nghiệp cao như phân loại hàng hóa, xác định trị giá, xác định xuất xứ và liên quan nhiều đến việc thực hiện các cam kết quốc tế/khu vực; chịu ảnh hưởng và tác động lớn bởi sự thay đổi trong đời sống kinh tế, chính trị của thế giới nhiều hơn các loại thuế khác (ví dụ như thuế nhập khẩu mặt hàng xăng dầu luôn biến động theo sự biến động của giá thế giới). 13 + Quản lý thuế đối với hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu là một khâu trong quy trình nghiệp vụ hải quan. Mỗi một công việc của thủ tục hải quan, từ khi đăng ký tờ khai, đến khi thông quan hàng hóa đều là cơ sở để xác định thuế, do vậy để quản lý thuế tốt thì thủ tục hải quan phải chuẩn xác và phải được thực hiện một cách tốt nhất. 1.4. Mục tiêu và yêu cầu của công tác quản lý thu thuế Tùy thuộc vào từng điều kiện kinh tế, chính trị và xã hội mà mục tiêu và yêu cầu hoàn thiện công tác quản lý thuế của mỗi quốc gia khác nhau. Trong thực tế vận hành sẽ triển khai từ các mục tiêu đó để cụ thể hóa bằng các mục tiêu dài hạn hay ngắn hạn sau đó là những bước đi cụ thể phù hợp với tình hình thực tế của từng quốc gia. Song mục tiêu mấu chốt của quản lý thuế phải hướng tới những mục tiêu và yêu cầu cụ thể sau: + Đảm bảo ổn định nguồn thu từ thuế: Ở hầu hết các quốc gia, thuế thu từ hàng hóa nhập khẩu, xuất khẩu nói chung và thuế xuất khẩu, nhập khẩu nói riêng chiếm tỷ trọng đáng kể đối với nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Công tác quản lý thuế nói chung và quản lý thuế xuất nhập khẩu nói riêng có yêu cầu quan trọng nhất là đảm bảo nguồn thu này được ổn định, chính xác, kịp thời để nhà nước đảm bảo nhu cầu chi tiêu, thực hiện các điều tiết kinh tế mang tính vĩ mô. Mặc dù có nhiệm vụ quan trọng như vậy nhưng không có nghĩa phải tận thu bằng mọi giá vì thực tế thuế xuất nhập khẩu tính xung đột do đó trong một tình huống nào đó có thể làm ảnh hưởng đến hoạt động xuất nhập khẩu. Như vậy, để hoàn thành nhiệm vụ quan trọng nhất của công tác quản lý thuế này thì một mức thuế suất hợp lý và ổn định sẽ vừa kích thích nền kinh tế phát triển vừa đảm bảo nguồn thu ổn định vào ngân sách quốc gia. Để đạt được mục tiêu này trong điều kiện toàn cầu hóa thì cần phải có một hệ thống chính sách thuế khoa học, thuế suất hợp lý kèm theo đó là công tác quản lý minh bạch, phù hợp kết hợp với công tác tuyên truyền để có tính tuân thủ pháp luật về thuế thì mục tiêu này sẽ đạt được một cách hiệu quả. + Tạo thuận lợi tối đa cho đối tượng nộp thuế và tối thiểu hóa chi phí trong công tác quản lý. Mối quan hệ giữa sự tuân thủ pháp luật về thuế của đối tượng nộp thuế và các quy trình thủ tục liên quan có tính chất qua lại. Chi phí cho công tác quản lý chính là chi phí hành chính, duy trì hoạt động của cơ quan hải quan, chi phí để đảm bảo sự tuân thủ của đối tượng nộp thuế chính là ở công tác tuyên truyền 14