Tài liệu Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn tỉnh thái bình

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐÀM HỮU HIỆP QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN TỈNH THÁI BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI HÀ NỘI, 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐÀM HỮU HIỆP QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN TỈNH THÁI BÌNH Chuyên ngành: Công tác xã hội Mã số : 60 90 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ CÔNG TÁC XÃ HỘI Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Trung Hải HÀ NỘI, 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Nguyễn Trung Hải. Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Học viên Đàm Hữu Hiệp MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT ........................................................... 11 1.1. Khái niệm công cụ .......................................................................................... 11 1.2. Hệ thống luật pháp chính sách với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .................. 12 1.3. Mục đích, tầm quan trọng của quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .......................................................................................................... 14 1.4. Các hoạt động của quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt 16 1.5. Các yếu tố tác động đến quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt ......................................................................................................................... 28 Chương 2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TẠI TỈNH THÁI BÌNH................................................... 33 2.1. Tổng quan địa bàn nghiên cứu ....................................................................... 33 2.2. Thực trạng về quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại tỉnh Thái Bình ........................................................................................................ 38 2.3. Các yếu tố tác động đến quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại tỉnh Thái Bình ..................................................................................... 52 Chương 3 . GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT TỪ THỰC TIỄN TỈNH THÁI BÌNH ................................................................................................... 59 3.1. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động hoạch định trong quản lý công tác xã hội ................................................................................................................ 59 3.2. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động ra quyết định trong quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .................................................. 60 3.3. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động giải quyết xung đột trong quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .............................................. 61 3.4. Nhóm giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động kiểm tra giám sát trong quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt .................................................. 62 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 64 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................... 70 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTXH : Bảo trợ xã hội CTXH : Công tác xã hội CSXH : Chính sách xã hội ĐT : Đối tượng NVXH : Nhân viên xã hội TECHCĐB : Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt TTCTXH : Trung tâm công tác xã hội TTBTXH : Trung tâm bảo trợ xã hội MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Công tác xã hội là một nghề mới ở Việt Nam, được ra đời căn cứ theo Quyết định số 32/2010/QĐ-TTg ngày 25/3/2010 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án phát triển nghề Công tác xã hội giai đoạn 2010-2020 (sau đây gọi tắt là Đề án 32). Sau khi Đề án 32 được phê duyệt, các hoạt động công tác xã hội đã được các cơ quan và các tổ chức xã hội quan tâm thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau góp một phần hỗ trợ các đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương giải quyết khó khăn và hòa nhập với cuộc sống của cộng đồng. Trong đó các hoạt động công tác xã hội thì công tác hỗ trợ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt luôn được quan tâm, đặt lên hàng đầu. Những năm qua, nước ta đã đạt được nhiều thành tựu to lớn về chính trị, kinh tế và xã hội. Nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng cao, liên tục và ổn định, đời sống nhân dân không ngừng được cải thiện, hệ thống an sinh xã hội nói chung và công tác xã hội nói riêng ngày càng được quan tâm. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đã đạt được, vẫn còn nhiều vấn đề xã hội bức xúc cần được xem xét một cách nghiêm túc để có hướng đi đúng với mục tiêu phát triển vì con người. Bảo vệ và chăm sóc trẻ em là mối quan tâm hàng đầu của tất cả các quốc gia trên thế giới, vì rằng trẻ em hôm nay sẽ là những chủ nhân trong tương lai của đất nước; Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị lãnh tụ thiên tài của nhân dân Việt Nam cũng đã từng nói: “Vì lợi ích mười năm phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm phải trồng người”. Tuy nhiên hiện nay, vấn đề trẻ em nói chung và trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt nói riêng đang là một vấn đề xã hội bức xúc, không phải chỉ riêng nước ta mà là vấn đề chung của các nước trên thế giới. Nguyên nhân của vấn đề này có nhiều, có nguyên nhân xuất phát từ nền kinh tế thị trường, có nguyên nhân xuất phát từ gia đình, có nguyên nhân thuộc về cơ chế, chính sách. Các em rất cần sự quan tâm, trợ giúp của Nhà nước, của các cấp các ngành và đặc biệt là sự quan tâm từ phía gia đình và toàn xã hội. Hiện nay số lượng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt cần sự trợ giúp xã hội rất lớn, phần lớn trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tập trung ở các vùng có điều kiện kinh tế còn khó khăn, thiên tai bão lụt hay xảy ra và tỷ lệ hộ nghèo cao; nhưng lâu nay các 1 em chỉ nhận được sự trợ giúp của đội ngũ cán bộ nhân viên không chuyên nghiệp ở các Trung tâm bảo trợ xã hội, Hội Chữ thập đỏ, các đoàn thể và các cán bộ văn hóaxã hội ở các xã, phường, thị trấn. Các hoạt động nói trên chủ yếu là trợ cấp xã hội, hỗ trợ lương thực, thực phẩm, thăm hỏi, tặng quà... trong khi đó việc trợ giúp nhóm đối tượng tiếp cận với các chính sách trợ giúp còn hạn chế và chưa được triển khai đồng bộ. Do vậy, hiệu quả giải quyết các vấn đề xã hội của trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt không cao và thiếu sự phát triển bền vững. Trong thực tế, quản lý công tác xã hội bao gồm nhiều hoạt động trong tiến trình chuyển đổi chính sách thành các dịch vụ cụ thể. Như vậy để thực sự cung cấp những dịch vụ với chất lượng và hiệu quả tốt nhất, ngoài các tác nghiệp chuyên môn cụ thể thì hoạt động quản lý CTXH cũng rất cần thiết để tạo ra một môi trường chăm sóc, hỗ trợ toàn diện cho trẻ em. Xuất phát từ những lý do trên tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn tỉnh Thái Bình”. Nghiên cứu được đưa ra với mục đích tìm hiểu, đánh giá công tác quản lý trợ giúp về công tác xã hội đối với em có hoàn cảnh đặc biệt và các dịch vụ xã hội hiện nay đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt nhằm góp phần mang lại cái nhìn tổng quát nhất; giúp cộng đồng xã hội hiểu rõ hơn về hoàn cảnh cũng như việc thực hiện các chính sách trợ giúp trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và tạo nền tảng cho những nghiên cứu, đánh giá về sau của bản thân tôi cũng như để chia sẻ kinh nghiệm nghiên cứu với các cá nhân quan tâm tới đề tài này. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài “Báo cáo Phân tích tình hình trẻ em ở Việt Nam” do UNICEF thực hiện năm 2010. Báo cáo lấy cách tiếp cận dựa trên quyền con người, xem xét tình hình trẻ em dựa trên quan điểm các nguyên tắc chính về quyền con người như bình đẳng, không phân biệt đối xử và trách nhiệm giải trình. Kết quả nghiên cứu đã làm rõ tình hình trẻ em nam và nữ, nông thôn và thành thị, dân tộc Kinh và dân tộc thiểu số, trẻ em giàu và trẻ em nghèo hiện nay ở Việt Nam. Trong đó, nhóm trẻ em thiếu sự chăm sóc của bố mẹ ở Việt Nam có diễn biến phức tạp. Các cơ sở chăm sóc cả công lập và dân lập có ở hầu hết các tỉnh thành trong cả nước dưới nhiều hình thức như 2 chăm sóc tại nhà, chăm sóc tập trung và các hình thức chăm sóc hỗ trợ không chính thức khác. Tình trạng số lượng cho con nuôi ra nước ngoài cao trong khi đây được quy định là biện pháp cuối cùng chỉ sử dụng khi không còn cách nào khác. Ngoài ra, báo cáo cũng chỉ ra rằng Việt Nam còn thiếu các quy định cụ thể cho việc truy tố những đối tượng hoạt động môi giới cho nhận con nuôi trái pháp luật..[33] “Đánh giá tình hình chăm sóc nhận nuôi và việc thực hiện quyết định 38/2004/QĐ-TTg”, một nghiên cứu được phối hợp thực hiện giữa Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội với UNICEF năm 2011. Nghiên cứu đã phân tích, đánh giá thực trạng trẻ em mồ côi, trẻ em cần được chăm sóc thay thế cũng như thực trạng việc thực hiện Quyết định 38/2004/QĐ-TTg ngày 17/3/2004 của Thủ tướng Chính phủ về chính sách trợ giúp kinh phí cho gia đình, cá nhân nhận nuôi dưỡng trẻ em mồ côi và trẻ em bị bỏ rơi. Kết quả nghiên cứu cho thấy số lượng trẻ mồ côi và trẻ bị bỏ rơi dự kiến sẽ còn tăng lên do những biến đổi kinh tế-xã hội, hầu hết các cán bộ của Chính phủ ở cả cấp trung ương và địa phương, cũng như cán bộ nhân viên các Trung tâm Bảo trợ xã hội và những gia đình, cá nhân nhận nuôi dưỡng trẻ ít biết đến Quyết định số 38/2004/QĐ-TTg, đặc biệt là ở cấp huyện và cấp xã có những trẻ em và gia đình thuộc đối tượng thụ hưởng của Quyết định 38. Nghiên cứu nhận thấy mô hình chăm sóc nhận nuôi là mô hình phù hợp để thí điểm ở các khu vực thành phố/đô thị, là nơi được biết có số lượng trẻ em bị bỏ rơi cao hơn và có nhiều khả năng hơn là các gia đình có điều kiện tài chính, có các kỹ năng và sẵn lòng nhận nuôi dưỡng trẻ và cũng có ý kiến phỏng vấn cho rằng không nên áp dụng mô hình chăm sóc nhận nuôi ở các khu vực nông thôn bởi vì hình thức chăm sóc này không phù hợp với văn hóa địa phương và các tập quán truyền thống..[4] “Xây dựng môi trường bảo vệ trẻ em Việt Nam: đánh giá pháp luật và chính sách bảo vệ trẻ em, đặc biệt là trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt ở Việt Nam” là đánh giá của Vụ Pháp chế, Bộ Lao động -Thương binh và Xã hội phối hợp với các chuyên gia của một số bộ, ngành liên quan. Đánh giá tập trung đến pháp luật đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt, so sách với các chuẩn mực quốc tế, tìm ra những thiếu hụt và hạn chế của pháp luật Việt Nam, trên cơ sở đó kiến nghị, đề xuất nhằm hoàn 3 thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, đảm bảo từng bước hài hoà với pháp luật và các chuẩn mực quốc tế. Đối với trẻ em mồ côi, trẻ em bị bỏ rơi, trên cơ sở phân tích các quy định của pháp luật liên quan, đánh giá đã nêu ra những đề xuất phù hợp với thực tiễn điều kiện kinh tế, xã hội và văn hóa ở Việt Nam: Cải thiện những cơ sở chăm sóc cho trẻ em mồ côi mới và hiện có theo hướng xây dựng giống gia đình và thu hẹp quy mô; đầu tư vào việc thực hiện những chiến lược chăm sóc thay thế; tăng cường cam kết của cộng đồng đối với việc chăm sóc trẻ em mồ côi, trẻ em bị bỏ rơi trong môi trường gia đình. [36] Nghiên cứu “Một số vấn đề cơ bản về trẻ em Việt Nam” của tác giả Đặng Bích Thủy đã chỉ ra những vấn đề xã hội mang tính gay gắt mà trẻ em đang phải đối mặt như bất bình đẳng trong tiếp cận các cơ hội chăm sóc, bảo vệ, lao động sớm, bị xâm hại, bị bỏ rơi... Qua nghiên cứu, tác giả lý giải, phân tích bối cảnh, nguyên nhân của các vấn đề trẻ phải đối mặt từ góc độ chính sách, nhận thức, hành vi, hành động xã hội đồng thời dự báo xu hướng, đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2010-2020 nhằm góp phần hạn chế và giải quyết các vấn đề của trẻ em [10]. Bài viết “Kinh nghiệm của một số nước về hệ thống bảo vệ trẻ em” của tác giả Nguyễn Hải Hữu cho thấy thực tế ở Australia, Thuỵ Điển, Hồng Kông, việc hình thành hệ thống bảo vệ trẻ em liên quan rất nhiều đến các quy định của pháp luật và chính sách hiện hành. Một trong những điểm mới trong bài viết là khái niệm “tư pháp thân thiện với trẻ em”.Khi trẻ em vi phạm pháp luật thì áp dụng các hình thức điều tra, xét hỏi, xử lí tại toà án như thế nào để không gây tổn hại cho trẻ em đặc biệt là trong trường hợp trẻ em là nạn nhân của các hành vi bạo lực, xâm hại..[20] “Một số kinh nghiệm quốc tế và những vấn đề đặt ra đối với việc phát triển các dịch vụ công tác xã hội trong công tác bảo vệ trẻ em” của tác giả Đỗ Thị Ngọc Phương nhận định tại Anh, M , c, Philippines, Thái Lan, Singapore, Nhật Bản, Trung Quốc, việc cung cấp dịch vụ xã hội chủ yếu là trách nhiệm của các bộ và cơ quan nhà nước. Tại các quốc gia này, cán bộ xã hội vẫn thực hiện chức năng tham vấn tâm lý xã hội, nhưng lồng ghép với đánh giá các nhu cầu phúc lợi xã hội và 4 quản lý việc tiếp cận với các dịch vụ xã hội đa dạng khác nhau. Dịch vụ xã hội cũng có thể bao gồm việc xem xét các nhu cầu phát triển của trẻ em, gia đình, cộng đồng và lồng ghép với sự tham gia của cộng đồng..[12] “Một số giải pháp bảo vệ, chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh khó khăn” là bài viết của tác giả Trần Thị Thanh Thanh, nguyên Bộ trưởng, Chủ tịch Ủy ban Dân số, Gia đình và Trẻ em, Chủ tịch Hội Bảo vệ quyền trẻ em Việt Nam. Tác giả đã nêu bật các loại trẻ em thuộc đối tượng có hoàn cảnh đặc biệt và tình hình trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt ở Việt Nam. Dưới góc nhìn về vai trò và hiệu quả hoạt động bảo vệ, chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt của các hội, hiệp hội và cơ sở ngoài công lập, TS Thanh đã đưa ra các khuyến nghị với cơ quan có thẩm quyền, tạo điều kiện thuận lợi về cơ chế, chính sách hỗ trợ các tổ chức này hoạt động có hiệu quả hơn..[31] Ở góc tiếp cận khác về giải pháp bảo vệ và chăm sóc trẻ em, tác giả Nguyễn Xuân Lập, nguyên Phó cục trưởng Cục Bảo trợ xã hội qua bài viết “Một số giải pháp bảo vệ, chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt” đã tổng quan tình hình trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và những chính sách của Nhà nước vận dụng trong những năm qua. Để thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước về bảo vệ, chăm sóc trẻ em, thúc đẩy thực hiện mục tiêu vì trẻ em, đảm bảo các quyền cơ bản cho trẻ em theo Công ước quốc tế về Quyền trẻ em và luật pháp Việt Nam, tác giả đã đưa ra bảy giải pháp về cần tập trung thực hiện trong thời gian tới. Bảy giải pháp mà tác giả đưa ra đã bao trùm hầu hết những vấn đề tồn tại cơ bản trong công tác bảo vệ và chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt ở Việt Nam [22]. “Chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn dựa vào cộng đồng – Những cơ sở xã hội và thách thức” là bài viết đồng tác giả Nguyễn Hồng Thái và Phạm Đỗ Nhật Thắng đã tìm hiểu sự chuyển đổi cách tiếp cận trẻ em truyền thống sang tiếp cận trên cơ sở quyền trẻ em hiện nay. Theo đó, cách tiếp cận truyền thống là tiếp cận dưới góc độ trẻ em là đối tượng cần được hỗ trợ và bảo vệ từ trên xuống mang nặng tính từ thiện, bao cấp, còn tiếp cận trên cơ sở quyền trẻ em nhìn nhận trẻ em là chủ thể của quyền, có quyền được chăm sóc, bảo vệ. Trước bối cảnh số lượng 5 trẻ em đặc biệt cần được bảo vệ ngày càng gia tăng trong khi các hình thức chăm sóc tập trung đã và đang vượt quá nhu cầu đầu vào thì hình thức chăm sóc, bảo vệ trẻ em dựa vào cộng đồng ngày càng trở lên phù hợp hơn. Tác giả đã rất cố gắng khi chỉ ra những bất cập, trở ngại trong việc chăm sóc, bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt dựa vào cộng đồng song vẫn chưa chú trọng đến các giải pháp để khắc phục những hạn chế, bất cập đó..[21] Phần tổng quan nghiên cứu đã cho thấy có khá nhiều các đề tài, báo cáo khoa học đánh giá về thực trạng chung về vấn đề trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt cũng như phân tích về các chính sách, chương trình hỗ trợ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Tuy nhiên có thể nhận thấy l nh vực Quản lý CTXH đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt còn chưa được nghiên cứu. Như đã phân tích ở trên, quản lý công tác xã hội hướng tới việc chuyển đổi chính sách thành các dịch vụ cụ thể cho trẻ em. Do đó việc thiếu vắng những nghiên cứu ở l nh vực này là một khoảng trống lớn trong việc cung cấp và mang lại dịch vụ, lợi ích tốt nhất cho nhóm đối tượng này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Đánh giá thực trạng công tác quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý CTXH với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Đưa ra một số giải pháp, khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, đề tài đặt ra những nhiệm vụ nghiên cứu như sau: - Làm sáng tỏ các khái niệm về người trẻ em, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Đánh giá thực trạng công tác quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại tỉnh Thái Bình. 6 - Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Đưa ra một số giải pháp, khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nội dung: Một số hoạt động của quản lý CTXH với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại Tỉnh Thái Bình. - Phạm vi không gian và thời gian: Các cơ sở chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại Tỉnh Thái Bình; Thời gian: 2015 – 2016 - Phạm vi khách thể: + Cán bộ quản lý làm việc trong l nh vực chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại Tỉnh Thái Bình. + Cán bộ cung cấp các dịch vụ công tác xã hội cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại Tỉnh Thái Bình. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ ngh a duy vật biện chứng và chủ ngh a duy vật lịch sử và quan điểm chung của ngành công tác xã hội. Việc quản lý, hoạch định các chính sách xã hội nói chung và công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt nói riêng là phù hợp với xu thế phát triển chung của nền kinh tế xã hội. Xã hội càng phát triển thì kéo theo đó là những hệ luỵ không thể tránh khỏi; các vấn đề xã hội như ma tuý, mại dâm, HIV/AIDS, phụ nữ bị bạo hành, trẻ em lao động sớm, trẻ em bị bạo hành, bị lạm dụng tình dục... ngày càng tăng về số lượng và nghiêm trọng về mức độ. Chính vì vậy, công tác xã hội từng bước khẳng định được vai trò của mình trong việc trợ giúp các nhóm đối tượng giải quyết vấn đề, thể 7 hiện được vai trò trong việc nghiên cứu, đánh giá và thực hiện các chính sách trợ giúp, triển khai các dịch vụ xã hội dành cho các nhóm đối tượng yếu thế. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp phỏng vấn sâu Là phương pháp phỏng vấn từng cá nhân, giúp hiểu sâu, hiểu k về các vấn đề của cá nhân. Sử dụng phương pháp này nhằm thu nhận những thông tin cụ thể liên quan đến đối tượng nghiên cứu, tìm hiểu về việc triển khai thực hiện các chính sách trợ giúp, các dịch vụ xã hội dành cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt cũng như tìm hiểu chi tiết về các nhu cầu, tâm tư, nguyện vọng và những khó khăn của nhóm đối tượng này. Các đối tượng tham gia phỏng vấn sâu trong nghiên cứu bao gồm: Cán bộ quản lý, lãnh đạo trong các cơ quan tổ chức chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và, Nhân viên cung cấp dịch vụ xã hội trực tiếp cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Nghiên cứu sẽ tiến hành phỏng vấn sâu tại một số cơ sở chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Cụ thể là: + Cán bộ lãnh đạo cấp Sở, cán bộ lãnh đạo trong ban giám đốc và cấp Trưởng, phó phòng: 10 trường hợp để đánh giá về các hoạt động quản lý CTXH + Nhân viên làm việc trong các cơ sở: 10 trường hợp nhằm đánh giá về hiệu quả của các hoạt động quản lý CTXH. Tổng số: 20 trường hợp. - Phương pháp phân tích tài liệu Là phương pháp thu thập thông tin từ các công trình nghiên cứu và các tài liệu có sẵn của các tác giả trong và ngoài nước. Phương pháp này được áp dụng phân tích các tài liệu như: Các văn bản pháp luật liên quan đến công tác xã hội và trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt của cả nước và của tỉnh Thái Bình; Các quy định, chính sách của cơ quan, tổ chức trong l nh vực quản lý công tác xã hội… Ngoài ra luận văn còn phân tích một số báo cáo khoa học, khoá luận tốt nghiệp có liên quan; Phân tích số liệu báo cáo từ cơ sở cung cấp; Tìm hiểu về các Nghị định, Thông tư 8 hướng dẫn dành cho đối tượng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt; Phân tích một số báo cáo khoa học, khoá luận tốt nghiệp có liên quan. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đề tài nghiên cứu sử dụng những kiến thức và lý thuyết chủ đạo trong quản lý, quản trị công tác xã hội, an sinh xã hội, chính sách trợ giúp xã hội dành cho các nhóm đối tượng yếu thế trong xã hội như trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, người nhiễm HIV/AIDS… nhằm ứng dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn, vào việc tiếp cận, trợ giúp và giải quyết các vấn đề xã hội của đối tượng. Bên cạnh đó nghiên cứu cũng góp phần vào việc giúp các cá nhân, các tổ chức trong và ngoài nước cũng như cộng đồng xã hội có cái nhìn tổng thể hơn về trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt cũng như việc quản lý chính sách trợ giúp dành cho nhóm đối tượng này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Đề tài nghiên cứu xuất phát từ thực tiễn và nhu cầu được thụ hưởng các chính sách trợ giúp, các dịch vụ xã hội dành cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Đề tài nghiên cứu giúp các cá nhân, các tổ chức và cộng đồng xã hội thấy được tầm quan trọng của việc chăm sóc và thực hiện các chính sách trợ giúp, quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt trong quá trình phát triển kinh tế xã hội, từ đó có sự quan tâm hơn về vật chất cũng như tinh thần với nhóm đối tượng này. - Kết quả nghiên cứu của đề tài này mở ra một hướng nghiên cứu mới là việc nâng cao các hoạt động quản lý công tác xã hội để từ đó mang lại những lợi ích tốt nhất cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Cuối cùng việc thực hiện nghiên cứu đề tài này sẽ là cơ hội tốt để bản thân tôi trau dồi kiến thức và có những kinh nghiệm tiếp cận và tiến hành can thiệp, giải quyết vấn đề với đối tượng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, mục lục, tài liệu tham khảo, phần nội dung gồm 3 chương như sau: 9 - Chương 1: Những vấn đề lý luận về quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. - Chương 2: Thực trạng về trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt tại tỉnh Thái Bình. - Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý công tác xã hội đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt từ thực tiễn tỉnh Thái Bình. 10 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ CÔNG TÁC XÃ HỘI ĐỐI VỚI TRẺ EM CÓ HOÀN CẢNH ĐẶC BIỆT 1.1. Khái niệm công cụ - Trẻ em: Theo luật bảo vệ chăm sóc trẻ em năm 2004: Trẻ em là những công dân Việt Nam dưới 16 tuổi. [16, Điều 1] - Trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt: là trẻ em có hoàn cảnh không bình thường về thể chất hoặc tinh thần, không đủ điều kiện để thực hiện quyền cơ bản và hoà nhập với gia đình và cộng đồng, bao gồm: Trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, trẻ em bị bỏ rơi; trẻ em khuyết tật, tàn tật; trẻ em là nạn nhân của chất độc hoá học; trẻ em bị nhiễm HIV/AIDS; trẻ em phải làm việc nặng nhọc, nguy hiểm, tiếp xúc với chất độc hại; trẻ em phải làm việc xa gia đình; trẻ em lang thang; trẻ em bị xâm hại tình dục; trẻ em nghiện ma tuý; trẻ em vi phạm pháp luật. [16, Điều 40]. - Quản lý Quản lý là sự tác động có hướng đích của chủ thể quản lý đến một hệ thống nào đó nhằm biến đổi nó từ trạng thái này sang trạng thái khác theo nguyên lý phá vỡ hệ thống cũ để tạo lập hệ thống mới và điều khiển hệ thống”[23] Có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm Quản lý và Quản trị tuy nhiên trong luận văn này Quản lý và Quản trị được hiểu với ngh a tương đương. - Công tác xã hội Công tác xã hội là một nghề, một hoạt động chuyên nghiệp nhằm trợ giúp các cá nhân, gia đình và cộng đồng nâng cao năng lực đáp ứng nhu cầu và tăng cường chức năng xã hội, đồng thời thúc đẩy môi trường xã hội về chính sách, nguồn lực và dịch vụ nhằm giúp cá nhân, gia đình và cộng đồng giải quyết và phòng ngừa các vấn đề xã hội góp phần đảm bảo an sinh xã hội [6] - Quản lý công tác xã hội Theo Skidmore "Quản lý công tác xã hội là một tiến trình chuyển đổi chính sách xã hội thành các dịch vụ xã hội... trong một tiến trình hai chiều: (1) chuyển đổi chính sách thành các dịch vụ xã hội cụ thể và (2) dùng kinh nghiệm để khuyến nghị 11 sửa đổi điểu chỉnh chính sách". Vậy quản lý CTXH có thể hiểu là một tiến trình hành động liên tục của nhân viên xã hội trong việc sử dụng các kiến thức, kỹ năng quản lý để chuyển đổi các chính sách xã hội thành các dịch vụ xã hội. Nó bao gồm hoạt động của những người lãnh đạo tổ chức và tất cả những nhân viên trong tổ chức để hoàn thành mục đích chung của tổ chức. Tiến trình căn bản bao gồm các yếu tố: quản lý, tổ chức, lãnh đạo và kiểm tra. [28]. 1.2. Hệ thống luật pháp chính sách với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt Trẻ em ở Việt Nam có vị trí đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp xây dựng, phát triển và bảo vệ đất nước. Các mục tiêu về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em luôn gắn liền với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội quốc gia. Để thực hiện mục tiêu đó, Đảng và Nhà nước ta đã luật hóa thành những quy định, điều khoản, chế tài trong các luật. Mặt khác, nhiều đề án, chính sách, chương trình hành động được ban hành có tính thực tiễn cao góp phần không nhỏ hỗ trợ, giúp đỡ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt. Về mặt hiến pháp và luật pháp, Đảng và Nhà nước ta đã tích cực xây dựng và từng bước hoàn thiện hệ thống pháp lý nhằm đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất, kịp thời điều chỉnh mọi quan hệ xã hội phát sinh, trong đó có pháp luật về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em. Ngay sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, Nhà nước đã dành sự quan tâm đặc biệt cho trẻ em. Điều 14, Hiến pháp nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa năm 1946 quy định: “Trẻ em được săn sóc về mặt giáo dưỡng” và Điều 15: “Nền sơ học cưỡng bách và không học phí... học trò nghèo được Chính phủ giúp”. Đến Hiến pháp năm 2013, tiếp tục khẳng định trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em. Nghiêm cấm xâm hại, hành hạ, ngược đãi, bỏ mặc, lạm dụng, bóc lột sức lao động và những hành vi khác vi phạm quyền trẻ em..[15] Ngày 12/08/1991, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ ngh a Việt Nam đã chính thức thông qua Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em (có hiệu lực từ ngày 16/08/1991). Ngày 15/06/2004, Quốc hội tiếp tục thông qua Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em sửa đổi nhằm từng bước điều chỉnh luật cho phù hợp hơn trong 12 thực tiễn. Trong đó, Luật quy định cụ thể: “Nghiêm cấm các hành vi cha mẹ bỏ rơi con, người giám hộ bỏ rơi trẻ em được mình giám hộ”; Để thực hiện được biện pháp có gia đình thay thế, có nguồn nuôi dưỡng: “Nhà nước khuyến khích gia đình, cá nhân nhận nuôi con nuôi; cơ quan, tổ chức, cá nhân nhận đỡ đầu, nhận chăm sóc, nuôi dưỡng trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn”..[16] Luật Nuôi con nuôi được ban hành ngày 17/6/2010 quy định rất cụ thể về trách nhiệm của người nhận nuôi con nuôi cũng như trách nhiệm của địa phương nơi cư trú. Đối với người nhận nuôi con nuôi: “Nhà nước khuyến khích việc nhận trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt làm con nuôi”, “Trường hợp trẻ em mồ côi không có người nuôi dưỡng hoặc trẻ em có cha mẹ đẻ, người thân thích nhưng không có khả năng nuôi dưỡng thì người giám hộ, cha mẹ đẻ, người thân thích có trách nhiệm báo cáo Ủy ban nhân dân cấp xã/phường nơi trẻ em thường trú tìm gia đình thay thế cho trẻ em. Ủy ban nhân dân cấp xã/phường có trách nhiệm hỗ trợ nuôi dưỡng trẻ em và thông báo, niêm yết tại trụ sở Ủy ban nhân dân trong thời hạn 60 ngày để tìm người nhận trẻ em làm con nuôi”..[17] Hiện thực hóa quan điểm, chủ trương của Đảng, nhiều chương trình, đề án, chính sách, kế hoạch hành động được ban hành nhằm tạo điều kiện tốt nhất cho trẻ trong đó có nhóm trẻ em lang thang.,bên cạnh các mục tiêu đối với trẻ em nói chung thì các mục tiêu đối với trẻ em có hoàn cảnh khó khăn, trẻ em lang thang cũng được quy định cụ thể theo [5]: Tăng tỷ lệ trẻ em lang thang được chăm sóc bằng mọi hình thức từ 70% lên 80% vào năm 2005 và 100% vào năm 2010; 70% trẻ em có hoàn cảnh khó khăn được hỗ trợ, chăm sóc vào năm 2010. Tiếp theo đó, chính phủ đã ban hành Quyết định số 1555/QĐ-TTg về việc phê duyệt chương trình hành động quốc gia vì trẻ em giai đoạn 2012 – 2020. Chương trình quốc gia bảo vệ trẻ em giai đoạn 2011 – 2015, đã triển khai Dự án xây dựng và nhân rộng các mô hình trợ giúp trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt dựa vào cộng đồng. Đối với trẻ em mồ côi, mục tiêu của dự án: Giảm tỷ lệ trẻ em lang thang xuống 7/10.000 trẻ em. Tiếp theo đó, chính phủ đã ban hành Quyết định số 2361/QĐ-TTg ngày 22/12/2015 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình bảo vệ trẻ em giai đoạn 2016 – 2020 [5]. 13 Ngày 26 tháng 4 năm 2013, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 647/QĐ-TTg phê duyệt Đề án chăm sóc trẻ em mồ côi không nơi nương tựa, trẻ em bị bỏ rơi, trẻ em nhiễm HIV/AIDS, trẻ em là nạn nhân của chất độc hóa học, trẻ em khuyết tật nặng và trẻ em bị ảnh hưởng bởi thiên tai, thảm họa giai đoạn 2013-2020. Đề án nhằm huy động sự tham gia của xã hội, nhất là gia đình, cộng đồng trong việc chăm sóc, trợ giúp trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn để ổn định cuộc sống. Mục tiêu cụ thể của Đề án là phấn đấu đến năm 2020 có 95% trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn được nhận sự trợ giúp và được cung cấp các dịch vụ xã hội phù hợp; tiếp tục thí điểm mô hình gia đình, cá nhân nhận nuôi có thời hạn đối với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn; mô hình dạy nghề gắn với tạo việc làm cho trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, nâng cấp cơ sở vật chất và trang thiết bị cho các cơ sở bảo trợ xã hội và nhà xã hội để đủ điều kiện chăm sóc trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt..[11] Trên địa bàn Thái Bình, thực hiện Chương trình Quốc gia bảo vệ trẻ em, mục tiêu trong giai đoạn 2011- 2015 giảm tỷ lệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và đảm bảo ít nhất 90% trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt được trợ giúp, chăm sóc để phục hồi, tái hòa nhập và có cơ hội phát triển. Đồng thời, 70% trẻ em được phát hiện có nguy cơ rơi vào hoàn cảnh đặc biệt được can thiệp để giảm thiểu, loại bỏ nguy cơ này; xây dựng và đưa vào hoạt động có hiệu quả hệ thống cung cấp dịch vụ bảo vệ trẻ em..[27] Để thực hiện được các mục tiêu đã đề ra, UBND tỉnh Thái Bình yêu cầu 100% các quận, huyện, thị xã tổ chức Tháng hành động vì trẻ em, chăm lo cho trẻ em nhân ngày Quốc tế thiếu nhi 1/6, tổ chức các hoạt động vui chơi an toàn, bổ ích cho trẻ em trong dịp hè, 100% trẻ em có hoàn cảnh khó khăn được quan tâm, tạo điều kiện và đảm bảo các quyền của trẻ trong việc chăm sóc sức khỏe, giáo dục và phát triển..[27] 1.3. Mục đích, tầm quan trọng của quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt 1.3.1. Mục đích của quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt - Chuyển đổi các chính sách xã hội thành các dịch vụ xã hội cụ thể, - Nâng cao kết quả, hiệu quả của các dịch vụ xã hội, 14 - Tăng cường tính trách nhiệm và khả năng giải trình. Trong thế giới đang có những thay đổi nhanh chóng, thì các dịch vụ phục vụ cho con người, vì con người là bộ phận chủ yếu trong các chương trình, chính sách xã hội của mỗi quốc gia. Trong những năm gần đây, các dịch vụ cho người dân có nhu cầu đã gia tăng nhanh chóng và quản lý công tác xã hội, với tư cách là một phương pháp của công tác xã hội, được công nhận như một bộ phận cần thiết trong việc cung cấp dịch vụ xã hội. Hơn nữa, quản lý công tác xã hội là một khoa học xét về mặt lý thuyết, là một nghệ thuật xét về mặt thực hành trong việc nâng cao kết quả, hiệu quả của các dịch vụ xã hội. Mặt khác, bằng sự tác động của quản lý, con người trong tổ chức làm việc với tinh thần trách nhiệm tốt hơn và thông qua quản lý, là cơ sở bảo đảm cho việc tăng cường khả năng giải trình của các nhân viên và tổ chức trong việc sử dụng nguồn lực con người và nguồn lực vật chất. 1.3.2. Tầm quan trọng của quản lý công tác xã hội với trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt Trong Bộ Tư Bản, Mác đưa ra một hình ảnh về một hoạt động quản lý, đó là hoạt động của người chỉ huy một dàn nhạc. Người này không chơi một loại nhạc cụ nào mà dùng cây đũa chỉ huy để điều khiển các nhạc công chơi các nhạc cụ khác nhau để tạo nên một bản giao hưởng. Điều đó nói nên rằng một nghệ sỹ độc tấu thì tự điều khiển lấy mình, còn đối với một dàn nhạc thì cần phải có một nhạc trưởng. Hoạt động của mỗi tổ chức mang lại những kết quả, hiệu quả khác nhau đều liên quan đến quản lý. Hiệu quả cao khi kết quả đạt được nhiều hơn so với chi phí; và hiệu quả thấp khi chi phí nhiều hơn so với kết quả đạt được. Trong thực tế, hoạt động quản lý sẽ có hiệu quả khi: - Giảm thiểu chi phí các nguồn lực ở đầu vào mà vẫn bảo đảm đạt được kết quả thực hiện các mục tiêu ở đầu ra. - Giữ nguyên các yếu tố đầu vào (chi phí nhân lực, vật lực, tài chính) mà gia tăng kết quả thực hiện các mục tiêu ở đầu ra. - Vừa giảm được các chi phí ở đầu vào, vừa tăng kết quả thực hiện các mục tiêu ở đầu ra. 15