Tài liệu Quan hệ thương mại việt nam asean, những vấn đề đặt ra trong bối cảnh cộng đồng kinh tế asean

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN VĂN HOÀNG QUAN HỆ THƯƠNG MẠI VIỆT NAM – ASEAN NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA TRONG BỐI CẢNH CỘNG ĐỒNG KINH TẾ ASEAN Chuyên ngành: Kinh tế học Mã số: 60.31.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Nguyễn Chiến Thắng HÀ NỘI, 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN TRẦN VĂN HOÀNG MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ THƯƠNG MẠI SONG PHƯƠNG ................................................................................................................10 1.1. Một số khái niệm cơ bản ..............................................................................10 1.2. Lý thuyết thương mại quốc tế .......................................................................13 1.3. Thương mại song phương và các nhân tố tác động ......................................19 1.4. Lý thuyết về Hiệp định thương mại tự do ....................................................22 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG QUAN HỆ THƯƠNG MẠI SONG PHƯƠNG VIỆT NAM – ASEAN .............................................................................................32 2.1. Khung khổ pháp lý cho quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN .............32 2.2. Bức tranh quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN ...................................41 2.3. Vấn đề đặt ra đối với xuất nhập khẩu hàng hóa ...........................................62 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY THƯƠNG MẠI HÀNG HÓA VIỆT NAM – ASEAN TRONG BỐI CẢNH AEC...............................................69 3.1. Các giải pháp nhằm nâng cao năng lực xuất khẩu cho Việt Nam ................69 3.2. Nhóm giải pháp riêng để thúc đẩy thương mại Việt Nam-ASEAN.....................73 KẾT LUẬN ..............................................................................................................76 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................77 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AEC Cộng Đồng Kinh tế ASEAN AFTA Khu vực Mậu dịch tự do ASEAN ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CEPT Chương trình Ưu đãi thuế quan có hiệu lực chung CU Liên minh Thuế quan PTA Hiệp định ưu đãi thuế quan RCA Chỉ số lợi thế so sánh thể hiện UNCOMTRADE Cơ sở dữ liệu thương mại của Liên hiệp quốc DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU DANH MỤC HÌNH Hình 1: Tỷ trọng xuất khẩu của Việt Nam với các đối tác thương mại chính ...................................................................................................... 45 Hình 2: Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN (%) ................ 45 Hình 3: Xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN phân theo trình độ công nghệ của sản phẩm ................................................................................ 49 Hình 4: Xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN, 2001-2014 ............... 52 Hình 5: Cơ cấu nhập khẩu hàng hóa theo trình độ công nghệ của Việt Nam từ ASEAN .................................................................................... 56 Hình 6: Cơ cấu nhập khẩu của Việt Nam từ ASEAN phân theo mục đích sử dụng, 2001-2014 ...................................................................... 57 Hình 7: Quan hệ thương mại Việt Nam - ASEAN, 2001-2014 ........... 59 Hình 8: Chỉ số tương đồng xuất khẩu giữa Việt Nam và một số nước ASEAN ................................................................................................. 64 DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1: Quan hệ thương mại Việt Nam - ASEAN .............................. 43 Bảng 2: Số lượng mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam sang thị trường ASEAN ................................................................................................. 46 Bảng 3: Nhóm 10 mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam sang ASEAN ................................................................................................. 48 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kể từ sau “Đổi mới” Việt Nam đã đạt được những thành tựu kinh tế đáng kể. Tốc độ tăng trưởng kinh tế trung bình đạt 7,22% trong giai đoạn 2001-2010, thu nhập bình quân đầu người tăng nhanh, chất lượng cuộc sống của người dân cải thiện đáng kể, cơ sở hạ tầng phát triển nhanh chóng. Những thành tựu trên có được nhờ chủ trương mở cửa hội nhập với khu vực và thế giới. Hội nhập ASEAN là một trong những bước hội nhập đầu tiên của Việt Nam với khu vực và thế giới. Năm 1992, Việt Nam tham gia ASEAN với vai trò quan sát viên và với những nỗ lực rất lớn từ hai phía, ba năm sau Việt Nam chính thức là thành viên thứ bảy của ASEAN. Sự kiện trên không chỉ mang lại các lợi ích về địa chính trị mà còn mang tới những lợi ích lớn về kinh tế. Thông qua hội nhập khu vực Việt Nam tiếp cận thị trường hơn 300 triệu dân của ASEAN, với nguồn tài nguyên phong phú là cơ sở cung cấp nguyên vật liệu đầu vào cho quá trình phát triển của Việt Nam hơn 20 năm qua. Trong thời gian đầu hội nhập, thương mại Việt Nam – ASEAN tăng trưởng đột biến nhưng thất thường. Mức tăng trưởng bình quân thời kỳ 19911995 là 26%, chiếm 25% tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam. Tuy nhiên, thời kỳ này quan hệ thương mại giữa Việt Nam và ASEAN khá thiên lệch. Trong khi ASEAN là thị trường nhập khẩu hàng đầu của Việt Nam thì xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN lại không đáng kể. Nhập khẩu từ ASEAN chiếm 30% tổng nhập khẩu của Việt Nam với các hàng hóa chủ yếu là các nhu yếu phẩm, tư liệu sản xuất mà trong nước đang rất thiếu, nhưng ở chiều ngược lại tổng giá trị xuất khẩu của Việt Nam sang ASEAN chỉ chiếm ba phần nghìn tổng nhập khẩu của khối . Theo thời gian cơ cấu xuất nhập khẩu giữa Việt Nam và ASEAN hiện nay đã trở nên cân đối hơn rất nhiều. Theo số liệu thống kê thương mại hàng hóa năm 2014, xuất khẩu sang ASEAN chiếm 12,8% tổng xuất khẩu của Việt Nam trong khi giá trị nhập khẩu từ các nước Đông Nam Á chiếm 15,5% tổng nhập khẩu của Việt Nam. 1 Mặc dù đã có những thay đổi tích cực trong cơ cấu xuất nhập khẩu nhưng Việt Nam vẫn là bên nhập siêu trong quan hệ thương mại với ASEAN. Vì hai lý do, thứ nhất, mặc dù tỷ trọng của ASEAN ngày càng sụt giảm trong cơ cấu nhập khẩu của Việt Nam nhưng đây vẫn là một trong những thị trường nhập khẩu quan trong trọng của Việt Nam. Thứ hai, các nhà xuất khẩu Việt Nam chưa quan tâm đúng mức trong việc phát triển thị trường xuất khẩu ở các nước ASEAN. Năm 2015, với sự hình thành của Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC), quan hệ Việt Nam –ASEAN nói chung và quan hệ thương mại nói riêng thực sự sẽ bước sang một trang mới. Với sự kiện này, ASEAN đã bước một bước tiến dài để tiến tới mục tiêu được đề ra trong Hiến chương ASEAN là “xây dựng ASEAN thành một thị trường đơn nhất và là một cơ sở sản xuất chung”. Với sự hình thành AEC các rào cản thương mại thuế quan gần như bị loại bỏ hoàn toàn, các rào cản kỹ thuật bị gỡ bỏ đáng kể giúp cho luồng vốn, hàng hóa và thậm chỉ cả thể nhân (ở một số lĩnh vực) có thể dịch chuyển tự do trong khối. Điều này hàm ý rằng, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ phải chịu áp lực cạnh tranh rất lớn từ các doanh nghiệp đến từ các nước có nền sản xuất phát triển hơn trong khu vực (vốn dĩ có trình độ quản lý và sản xuất hiện đại hơn). Tuy nhiên, khía cạnh tích cực là hàng hóa của Việt Nam cũng sẽ dễ dàng lưu thông hơn trong khối, do đó tiềm năng xuất khẩu sang các đối tác trong khu vực sẽ rất lớn. Nói tóm lại, quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN đã thay đổi rất nhiều trong hơn 20 năm hội nhập kinh tế khu vực của Việt Nam, có những thành tựu rất đáng ghi nhận nhưng cũng còn đó những hạn chế mà Việt Nam cần phải cải thiện hơn nữa để có thể nâng tầm quan hệ thương mại với khối này, đặc biệt là trong bối cảnh Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) vừa được thành lập (2015). 2 Do đó, luận văn sẽ đánh giá lại quá trình quan hệ thương mại giữa Việt Nam và ASEAN để đánh giá những mặt tích cực và hạn chế trong quan hệ trên để từ đó đưa ra một số giải pháp khắc phục giúp cho Việt Nam có thể chuẩn bị tốt hơn trọng việc tận dụng cơ hội mà AEC mang lại. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Về quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này. Đỗ Như Khuê, Nguyễn Thị Loan Anh (1997) trong cuốn “Quan hệ thương mại giữa Việt Nam và ASEAN” đã đưa ra một bức tranh tổng thể về thực trạng quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN trong giai đoạn đầu của hội nhập. Không chỉ đưa ra thực trạng, nghiên cứu còn chỉ ra những ảnh hưởng của việc tham gia CEPT/AFTA đối với thương mại và sản xuất khẩu trong nước, từ đó đưa ra được những giải pháp khá thiết thực để thúc đẩy quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN. Hạn chế của nghiên cứu này là chỉ dừng lại ở phân tích định tính và phân tích thống kê giản đơn. Vũ Dương Ninh (2001), với nghiên cứu “Khu vực Mậu dịch tự do ASEAN và doanh nghiệp Việt Nam”, đi sâu phân tích quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN dưới tác động của CEPT/AFTA. Nghiên cứu đã khái quát tình hình quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN trong bối cảnh thực hiện các cam kết CEPT/AFTA, đồng thời chỉ ra những thuận lợi và khó khăn trong quá trình thực hiện các hiệp định này của Việt Nam. Hồng Vân (2007), đã có những phân tích ở cấp độ chi tiết hơn về quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN trong 10 năm kể từ khi Việt Nam tham gia CEPT/AFTA thông qua các chỉ số thương mại. Gần đây, có nghiên cứu của Nguyễn Thị Hồng Tâm (2016) về “quan hệ thương mại hàng hóa giữa Việt Nam với một số nước ASEAN phát triển” đã cập nhật thực trạng quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN đặc biệt là với bốn quốc gia phát triển của ASEAN là: Singapore, Thái lan, Indonesia, Malaysia. 3 Về phương pháp đánh giá tác động của hiệp định thương mại tự do đối với phát triển kinh tế, đầu tiên phải kể đến nghiên cứu của Plummer và cộng sự (2010), “Methodology for Impact Assessment of Free Trade Agreements”, đã cung cấp một khung khổ đầy đủ cả nền tảng lý thuyết và công cụ phân tích cho việc đáng giá tác động của FTA tới tăng trưởng kinh tế. Ngoài ra, MUTRAP III (2010) với nghiên cứu “Đánh giá tác động của các hiệp định thương mại tự do đối với nền kinh tế Việt Nam” đã sử một bộ công cụ rất công phu từ phân tích chỉ số, phân tích ngành, phân tích thuế quan, mô hình cân bằng từng phần, mô hình cân bằng tổng thể,… để định lượng các tác động mà các FTA Việt Nam tham gia tới nền kinh tế. Ngoài ra, UNCTAD cũng cung cấp một bộ công cụ khá đầy đủ kèm theo các hướng dẫn thực hành đánh giá tác động của FTA. Nghiên cứu này, sẽ kết hợp một số phương pháp định tính và định lượng trong các nghiên cứu trên và kế thừa các phân tích thương mại song phương Việt Nam – ASEAN để cập nhsật thực trạng quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN, đồng thời đưa ra những đánh giá về những thành công và hạn chế của Việt Nam trong quan hệ thương mại với ASEAN. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Phân tích thực trạng cơ cấu xuất nhập khẩu hàng hóa giữa Việt Nam và ASEAN trong giai đoạn 2001-2014, chỉ ra những thành tựu và hạn chế của Việt Nam, từ đó đưa ra những kiến nghị giúp Việt Nam có thể phát huy thế mạnh, hạn chế nhược điểm để tận dụng tối đa cơ hội từ AEC đồng thời hạn chế những rủi ro mà nó mang lại cho hoạt động thương mại hàng hóa của Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng hợp và nghiên cứu một số vấn đề lý thuyết về hiệp định thương mại tự do. 4 - Sử dụng phương pháp định lượng (phân tích chỉ số) để làm rõ các vấn đề trong quan hệ xuất nhập khẩu của Việt Nam – ASEAN trong giai đoạn 2001-2014. - Phân tích thực trạng quan hệ thương mại hàng hóa giữa Việt Nam và ASEAN trong giai đoạn 2001-2014 cũng như trong bối cảnh AEC được thành lập 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Quan hệ thương mại hàng hóa giữa Việt Nam và ASEAN trong giai đoạn 2001-2014. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu chỉ xem xét quan hệ thương mại hàng hóa giữa Việt Nam và ASEAN chứ không xem xét thương mại dịch vụ. - Nghiên cứu chỉ đề cập tới dòng thương mại trực tiếp giữa Việt Nam và ASEAN chứ không đề cập tới thương mại gián tiếp qua nước thứ ba. - Giai đoạn nghiên cứu: 2001 - 2014 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong luận văn: (i) các phương pháp phân tích định tính như: Phân tích tổng hợp, phân tích SWOT,…; (ii) các phương pháp phân tích định lượng như: phân tích thống kê, phân tích chỉ số, mô hình định lượng. Các phương pháp nghiên cứu dự kiến được sử dụng như sau: - Phương pháp tổng hợp: đây là phương pháp được sử dụng phổ biến trong luận văn. Phương pháp này được sử dụng để phác thảo bức tranh quan hệ thương mại Việt Nam-ASEAN, quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, ra soát các cam kết AFTA, AEC…. - Phương pháp SWOT: được sử dụng kết hợp với phương pháp tổng hợp để chỉ ra cơ hội, thách thức, điểm mạnh và điểm yếu của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập AEC. 5 - Phương pháp phân tích thống kê: được sử dụng nhiều trong việc phác thảo bức tranh quan hệ thương mại của Việt Nam nói chung và với ASEAN nói riêng. Các phân tích số liệu thống kê từ số liệu bộ điều tra doanh nghiệp để chỉ ra sự dịch chuyển cơ cấu trong các ngành sản xuất của Việt Nam. - Phương pháp định lượng sử dung các chỉ số thương mại để đánh giá những khó khăn và thách thức của hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam với ASEAN. Các chỉ số được sử dụng bao gồm: o Chỉ số thương mại nội vùng (Intraregional Trade Share - ITS) Chỉ số thương mại nội vùng được định nghĩa là tỷ số giữa thương mại nội khối với tổng thương mại của các quốc gia trong khối. Công thức tính: : tổng giá trị xuất nhập khẩu giữa các quốc gia trong khối : tổng giá trị xuất nhập khẩu của khối Ý nghĩa kinh tế: Chỉ số này chỉ ra tầm quan trọng tương đối của thương mại nội khối so với tổng thương mại của các quốc gia trong khối. o Chỉ số tương đồng xuất khẩu (Export Similarity Index - XS) Công thức tính: where Xrg = giá trị xuất khẩu hàng hóa “g” của vùng “r” Xr = tổng giá trị xuất khẩu của vùng “r” Xcg = giá trị xuất khẩu hàng hóa “g” của nước “c” 6 Xc = tổng giá trị xuất khẩu của nước “c” Chỉ số tương đồng xuất khẩu có giá trị nằm trong khoảng từ 0 đến 1. Giá trị “0” hàm ý rằng không có sự trùng lắp trong cơ cấu hàng hóa xuất khẩu giữa nước “c” và vùng “r”. Giá trị “1” hàm ý rằng có sự trùng lắp hoàn toàn trong cơ cấu xuất khẩu giữa quốc gia “c” và vùng “r”. Chỉ số tương đồng càng lớn hàm ý rằng mức độ cạnh tranh xuất khẩu giữa quốc gia “c” và vùng “r” càng lớn. o Chỉ số Bổ trợ thương mại (Trade Complementarity Index - TC) Đo lường mức độ tương thích giữa cơ cấu xuất khẩu của một nước với cơ cấu nhập khẩu của vùng đối tác. Công thức tính: Trong đó: Mrg: giá trị nhập khẩu hàng hóa “g” của vùng “r” Mr: tổng giá trị nhập khẩu của vùng “r” Xcg: giá trị xuất khẩu hàng hóa “g” của nước “c” Xc: tổng giá trị xuất khẩu của nước “c” Ý nghĩa kinh tế của chỉ số bổ trợ thương mại: giá trị của chỉ số nằm trong khoảng (0, 1). Về mặt lý thuyết, giá trị “0” hàm ý hoàn toàn không có sự bổ trợ giữa cơ cấu xuất khẩu của nước “c” và cơ cấu nhập khẩu của vùng “r”, ngược lại giá trị “1” hàm ý rằng cơ cấu xuất khẩu của nước “c” và cơ cấu nhập khẩu của vùng “r” hoàn toàn bổ trợ lẫn nhau. Mức độ bổ trợ thương mại càng cao hàm ý rằng hiệp định thương mại giữa quốc gia “c” và vùng “r” sẽ mang lại tiềm năng thúc đẩy thương mại giữa hai bên. o Chỉ số Lợi thế so sánh thể hiện (Revealed Comparativeness Advantage RCA) 7 Công thức tính: Trong đó: = giá trị xuất khẩu mặt hàng “g” của nước “c” = tổng giá trị xuất khẩu của nước “c” = giá trị xuất khẩu hàng hóa “g” của thế giới = tổng giá trị xuất khẩu của thế giới Chỉ số Lợi thế so sánh thể hiện được sử dụng để so sánh mức độ chuyên môn hóa tương đối trong xuất khẩu của nước “c” với thế giới. ≥ 1, khi thị phần xuất khẩu hàng hóa “g” của nước “c” lớn hơn tương đối so với thị phần xuất khẩu hàng hóa “g” của thế giới. Điều này hàm ý rằng quốc gia “c” có mức độ chuyên môn hóa mặt hàng “g”. Ngược lại, < 1, khi thị phần xuất khẩu hàng hóa “g” của nước “c” thấp hơn tương đối so với thị phần xuất khẩu hàng hóa “g” của thế giới. Số liệu nghiên cứu Phần lớn số liệu thương mại hàng hóa được sử dụng trong luận văn được lấy từ Cơ sở dữ liệu thương mại của Liên hiệp Quốc (UNCOMTRADE). Bên cạnh đó, luận văn cũng tham khảo các nguồn số liệu thương mại khác của Việt Nam như: Tổng cục Thống kê, Tổng cục Hải quan và cơ sở dữ liệu của Ngân hàng thế giới (WB), Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB). 8 Ngoài ra, luận văn có sử dụng số liệu thứ cấp từ một số công trình nghiên cứu nghiêm túc khác. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về lý thuyết, luận văn cung cấp một khung lý thuyết về hiệp định thương mại tự do để làm tiền đề cho các phân tích về quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN. Về mặt thực tiễn, luận văn cung cấp một bức tranh tổng thể về quan hệ thương mại Việt Nam – ASEAN trong giai đoạn 2001-2015. Trên cơ sở đó, luận văn đưa ra những vấn đề trong cơ cấu xuất nhập khẩu giữa Việt Nam và các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á. Đồng thời chỉ ra các cơ hội và thách thức của Việt Nam trong bối cảnh Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) được thành lập năm 2015. Trên cơ sở đó, đưa ra một số giải pháp để Việt Nam có thể tận dụng tốt các cơ hội và hạn chế các thách thức mà AEC có thể mang lại cho Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được chia làm ba chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận về quan hệ thương mại song phương Chương 2: Thực trạng quan hệ thương mại song phương Việt Nam – ASEAN Chương 3: Một số giải pháp thúc đẩy thương mại hàng hóa Việt Nam – ASEAN trong bối cảnh AEC 9 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ THƯƠNG MẠI SONG PHƯƠNG 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Thương mại hàng hóa Có nhiều định nghĩa về thương mại và thương mại hàng hóa được đưa ra dựa vào cách tiếp cận. Bách khoa toàn thư mở định nghĩa về “thương mại”: “Thương mại là hoạt động trao đổi của cải, hàng hóa, dịch vụ, kiến thức, tiền tệ,… giữa hai hay nhiều đối tác, và có thể nhận lại một giá trị nào đó bằng tiền hoặc bằng hàng hóa, dịch vụ khác như một hình thức hàng đổi hàng”1. UNCTAD (2010), sử dụng thuật ngữ “thương mại” để phản ảnh vai trò chủ đạo của hoạt động mua và bán trong việc tạo ra các dòng lưu chuyển hàng hóa xuyên quốc gia. Định nghĩa của OECD về “thương mại hàng hóa” (Merchandise Trade): “Thương mại hàng hóa là hoạt động nhằm tăng hoặc giảm nguồn lực vật chất của một quốc gia bằng cách nhập hoặc xuất nó ra khỏi lãnh thổ kinh tế của một quốc gia. Hàng hóa chỉ được vận chuyển qua một nước (hàng hóa quá cảnh) hoặc hàng tạm nhập, tái xuất (không qua chế biến) không làm tăng hoặc giảm nguồn lực vật chất của một quốc gia không được tính vào thống kê thương mại hàng hóa quốc tế”2. Định nghĩa của Bách khoa toàn thư mở đã khái quát được bản chất của hoạt động thương mại. Trong khi định nghĩa về thương mại và thương mại hàng hóa của UNCTAD và OECD nhấn mạnh vào hoạt động thương mại quốc tế. Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, tác giả sẽ sử dụng khái niệm “thương mại” theo định nghĩa của UNCTAD (2010) và khái niệm “thương mại hàng hóa” theo định nghĩa của OECD. 1 2 Nguyễn Minh Hương (2012). https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=6174 10 1.1.2. Thương mại liên ngành và thương mại nội ngành Thương mại liên ngành là thương mại của các sản phẩm thuộc các ngành khác nhau. Thương mại của các sản phẩm nông nghiệp được sản xuất ở một quốc gia với các sản phẩm công nghệ được sản xuất ở một nước khác là một ví dụ điển hình về thương mại liên ngành. Các quốc gia tham gia vào thương mại liên ngành theo lợi thế cạnh tranh của quốc gia đó. Ngược lại, thương mại nội ngành là thương mại giữa các sản phẩm thuộc cùng một ngành. Lấy gạo làm ví dụ, Việt Nam là một trong những nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới nhưng người tiêu dùng Việt Nam vẫn sử dụng gạo được nhập khẩu từ Thái lan. Thương mại nội ngành đã trở thành một nhân tố quan trọng của tăng trưởng thương mại trong những thập kỷ gần đây. Xu hướng này được hình thành chủ yếu nhờ sự phân mảng sản xuất (thuê ngoài hoặc tự sản xuất) và là kết quả của toàn cầu hóa và đổi mới công nghệ.[???] Handjiski và cộng sự (2010). Dựa trên đặc điểm và tính chất của trao đổi hàng hóa mà thương mại nội ngành được phân thành thương mại nội ngành dọc và thương mại nội ngành ngang. Thương mại nội ngành ngang là thương mại giữa các sản phẩm giống nhau về chức năng, mục đích sử dụng nhưng khác nhau về giá cả, chất lượng và mẫu mã. Ví dụ, Nhật Bản xuất khẩu ô tô Toyota sang Đức và nhập khẩu ô tô BMW của Đức. Thương mại nội ngành dọc là thương mại giữa các sản phẩm trong cùng một ngành nhưng khác nhau về chức năng. Ví dụ, Việt Nam nhập khẩu các linh kiện điện thoại từ Hàn Quốc để lắp ráp thành các điện thoại thông minh và sau đó xuất khẩu các sản phẩm hoàn thiện này sang các thị trường khác. 1.1.3. Cơ cấu thương mại hàng hóa Tùy vào mục đích nghiên cứu và cách tiếp cận, hàng hóa xuất nhập khẩu có thể được phân loại theo nhiều các khác nhau. 11 Để thuận tiện cho thống kê Hải quan và tính thuế quan giữa các quốc gia, Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO) đã cho ra đời Hệ thống mã và mô tả hàng hóa điều hòa (Harmonised Commodity Description and Coding System) – gọi tắt là Hệ thống Hài hòa (HS). HS phân loại hàng hóa dựa trên bản chất của chúng. Với HS, hàng hóa được phân loại thành phần, chương, nhóm và phân nhóm với mức chi tiết tới 6 chữ số. Hệ thống HS thường xuyên được cập nhật và sửa đổi cho phù hợp với sự phát triển công nghệ, thay đổi trong giao dịch thương mại và nhu cầu sử dụng. Phiên bản đầu tiên của hệ thống HS được WCO ban hành năm 1988, được sửa đổi lần đầu vào năm 1992 và tiếp tục được bổ sung chỉnh sửa vào năm 1996. Phiên bản HS-1996 là phiên bản cũ nhất vẫn còn hiệu lực trên thực tế. Trong bản HS-1996, hàng hóa xuất nhập khẩu được chia thành 21 phần, 97 chương (2 chữ số), 1241 nhóm (4 chữ số) và 5113 phân nhóm (6 chữ số). Sau đó, HS tiếp tục được cập nhật với các phiên bản HS 2002, HS 2007 và phiên bản mới nhất hiện nay là HS-2012 được WCO ban hành vào thành 1 năm 2012. Trong phiên bản HS-2012, hàng hóa được phân thành 21 phần, 98 chương, 1231 nhóm hàng và 5212 phân nhóm. Hệ thống HS có một hạn chế là không thể so sánh giữa các nước. Do đó, để phục vụ cho mục tiêu nghiên cứu và so sánh hoạt động thương mại giữa các nước, Liên hiệp Quốc đã cho ra đời Hệ thống phân loại hàng hóa xuất nhập khẩu (SITC). Bản SITC đầu tiên ra đời năm 1950, và liên tục được cập nhật vào những năm 1969, 1975, 1988, 1996, 2002 và 2007. Phiên bản SITC 2007 là phiên bản mới nhất hiện nay. Và để thuận tiện, Hội đồng Kinh tế và Xã hội của Liên hiệp quốc cũng đưa ra các bản chuyển đổi giữa SITC và HS. Ngoài hai hệ thống phân loại phổ biến trên, Ủy ban Thống kê Liên hiệp quốc còn đưa ra hệ thống phân loại hàng hóa theo mục đích sử dụng còn gọi là Danh mục phân loại hàng hóa theo ngành kinh tế rộng (BEC). Đây là bảng danh mục phân loại hàng hóa nhập khẩu theo công dụng cuối cùng của chúng 12 thành các nhóm thương ứng với nhóm hàng hóa cơ bản trong hệ thống tài khoản quốc gia (SNA), đó là tư liệu sản xuất, hàng hóa trung gian và hàng hóa tiêu dùng. Ngoài các phân loại hàng hóa chính thức như trên, tùy vào mục đích nghiên cứu các nhà kinh tế học còn phân loại hàng hóa theo mức độ thâm dụng nguồn lực (vốn, lao động, công nghệ); theo trình độ sản xuất (hàng hóa thô, sơ chế, hàng chế biến sử dụng nhiều tài nguyên, hàng chế biến công nghệ thấp, công nghệ trung bình và công nghệ cao). Để phục vụ cho nghiên cứu, luận văn ngoài sử dụng tiêu chuẩn phân loại HS còn sử dụng các tiêu chí phân loại theo trình độ công nghệ và phân loại theo mục đích sử dụng. 1.2. Lý thuyết thương mại quốc tế 1.2.1. Lý thuyết thương mại cố điển và tân cổ điển a. Chủ nghĩa Thương mại trọng thương Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của thương mại quốc tế, đã hình thành một dòng lý thuyết ủng hộ thương mại quốc tế mà chúng ta vẫn thường biết đến là “chủ nghĩa thương mại trọng thương”. Một trong những người ủng hộ mạnh mẽ nhất của chủ nghĩa trọng thương là Thomas Mun. Với vai trò là người lãnh đạo của công ty Đông Ấn hùng mạnh thời kỳ đó, Thomas Mun và những người cùng tư tưởng ra sức đưa ra các luận điểm ủng hộ ngoại thương. Họ cho rằng các quốc gia muốn trở nên giàu mạnh thì phải phát triển ngoại thương. Ngoại thương sẽ thúc đẩy sản xuất trong nước thông qua việc tăng cường tiêu thụ các sản phẩm này ở nước ngoài, đồng thời có thể nhập khẩu nguyên vật liệu sản xuất giá rẻ ở nước ngoài phục vụ cho sản xuất trong nước. Và quốc gia sẽ trở nên giàu có nhờ lượng vàng thu được từ thặng dư thương mại. Mặc dù đã chỉ ra được mặt tích cực của thương mại quốc tế nhưng các lập luận của trường phái trọng thương còn nhiều hạn chế, đặc biệt là chưa đưa ra được lý do mà các quốc gia yếu hơn (thường chịu thâm hụt trong quan hệ thương mại với các quốc gia hùng mạnh) tham gia vào thương mại quốc tế. 13 b. Lý thuyết lợi thế tuyệt đối Được đưa ra bởi A. Smith (1776) trong tác phẩm “Của cải của các dân tộc”. A. Smith nhận định rằng, mỗi quốc gia có các điều kiện (khí hậu, tài nguyên thiên nhiên, văn hóa,…) khác nhau nên sẽ hình thành các lợi thế mà các quốc gia khác không có được, được gọi là “lợi thế tuyệt đối”. Sự khác biệt trong lợi thế tuyệt đối giữa các quốc gia chính là nguồn gốc của thương mại quốc tế. Ví dụ, với hai nước Việt Nam và Nhật, với nền kinh tế được đơn giản hóa với hai mặt hàng là hàng may mặc và ô tô. Việt Nam với lợi thế giá nhân công rẻ và nguồn lao động phổ thông dồi dào được xem là có lợi thế tuyệt đối trong việc sản xuất hàng may mặc còn Nhật Bản với lợi thế về khoa học kỹ thuật và nguồn tư bản dồi dao được xem là có lợi thế tuyệt đối trong sản xuất ô tô. Do đó, Việt Nam sẽ tập trung sản xuất hàng may mặc và mang chúng ra trao đổi lấy ô tô do Nhật chế tạo. Ở chiều ngược lại, Nhật Bản sẽ sản xuất ô tô để tận dụng lợi thế tuyệt đối của mình và sẽ đem đổi lấy hàng may mặc từ Việt Nam để phục vụ nhu cầu trong nước. Lý thuyết của A. Smith đã giải thích được nguyên nhân của thương mại quốc tế và sự hình thành cơ cấu xuất khẩu của các quốc gia. Tuy nhiên, lý thuyết này chưa giải thích được tại sao có những quốc gia không có bất kỳ lợi thế tuyệt đối nào (ví dụ như Singapore thời kỳ đầu lập quốc) lại tham gia và được lợi từ thương mại quốc tế. c. Lý thuyết lợi thế tương đối Quy luật “lợi thế so sánh” được D. Ricardo sử dụng lần đầu tiên năm 1817 trong nghiên cứu kinh điển “Nguyên lý của Kinh tế chính trị và thuế khóa”. Quy luật lợi thế so sánh phát biểu rằng: “mỗi quốc gia nên chuyên môn hóa vào sản xuất và xuất khẩu sản phẩm mà quốc gia đó có lợi thế so sánh và nhập khẩu sản phẩm mà quốc gia đó không có lợi thế so sánh. 14 D. Ricardo nhấn mạnh rằng: Những nước có lợi thế tuyệt đối hoàn toàn hơn hẳn các nước khác, hoặc bị kém lợi thế tuyệt đối hơn so với nước khác trong việc sản xuất mọi sản sản phẩm, thì vẫn có thể và vẫn có lợi khi tham gia vào phân công lao động và thương mại quốc tế bởi vì mỗi nước có một lợi thế so sánh nhất định về sản xuất một số sản phẩm nào đó. Bằng việc sản xuất các sản phẩm mà nước mình có lợi thế so sánh và xuất khẩu một phần để nhập khẩu các sản phẩm cần thiết mà nước mình không có lợi thế so sánh, mọi quốc gia tham gia thương mại quốc tế đều đạt được những lợi ích nhất định. Lý thuyết về lợi thế so sánh của D. Ricardo có thể được làm sáng tỏ bằng ví dụ đơn giản sau: Quốc gia Sản phẩm Mỹ Anh Lúa mỳ: Kg/người/h (W) 6 1 Vải: mét/người/h (C) 4 2 Trong ví dụ này, thế giới được đơn giản hóa bằng hai quốc gia Mỹ và Anh, thị trường có hai loại hàng hóa là lúa mỳ và vải (may mặc). Một người Mỹ trong 1h có thể sản xuất ra 6kg lúa mỳ hoặc 4m vải, một người Anh trong 1h chỉ có thể sản xuất ra 1kg lúa mỳ hoặc 2m vải. Như vậy, cho dù sản xuất lúa mỳ hay vải thì người Anh đều kém hiệu quả hơn người Mỹ, điều này đồng nghĩa với việc người Anh không có lợi thế tuyệt đối trong sản xuất vải hay trồng lúa mỳ. Tuy nhiên, xét mức giá tương đối giữa lúa mỳ và vải ta thấy, để sản xuất 1m vải nước Mỹ phải bỏ chi phí cơ hội là 1,5kg lúa mỳ (6/4) trong khi với nước Anh là 0,5kg (1/2). Ngược lại, để sản xuất 1kg lúa mỳ nước Mỹ phải bỏ chi phí cơ hội là 2/3m vải trong khi nước Anh phải từ bỏ 2m (2/1) vải. Như vậy, trong trường hợp này nước Anh nên chuyên môn hóa sản xuất vải và nước Mỹ nên chuyên môn hóa sản xuất lúa mỳ để đạt được hiệu quả sản xuất cao nhất. 15