Tài liệu Quan hệ kinh tế thương mại việt nam- hàn quốc, thực trạng, triển vọng và giải pháp

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐỀ TÀI: Quan hệ kinh tế thương mại Việt Nam- Hàn Quốc, thực trạng, triển vọng và giải pháp.” 1 MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1 Danh mục các bảng .................................................................................. 6 Danh mục các biểu đồ .............................................................................. 7 CHƯƠNG I .................................................................................................. 9 CƠ SỞ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC HỘI NHẬP TỚI QUAN HỆ KINH TẾ ............. 9 VIỆT NAM- HÀN QUỐC ........................................................................... 9 1.1 - Hội nhập kinh tế - khái niệm và bản chất ..................................... 10 1.1.1. Hội nhập kinh tế - vấn đề mang tính khách quan của các nền kinh tế hiện nay ........................................................................... 10 1.1.2. Khái niệm ........................................................................... 11 1.1.3. Bản chất của hội nhập kinh tế quốc tế ................................................. 12 1.2 Nội dung của các quan hệ kinh tế quốc tế( đặc biệt là quan hệ thương mại và đầu tư) ........................................................................... 14 1.2.1 Quan hệ hợp tác về thương mại ............................................................ 14 1.2.1.1 Khái niệm về thương mại quốc tế ..................................................... 14 1.2.1.2 Đặc điểm của thương mại quốc tế .................................................... 14 1.2.1.3 Vai trò của thương mại quốc tế đối với sự phát triển kinh tế .... 17 1.2.2 Quan hệ hợp tác về đầu tư( đặc biệt là FDI) ......................................... 18 1.2.2.1 Khái niệm đầu tư trực tiếp nước ngoài: ............................................ 18 1.2.2.2 Vai trò của đầu tư trực tiếp nước ngoài........................................ 20 1.2.3. Mối quan hệ giữa đầu tư trực tiếp nước ngoài và ngoại thương: của các nước đang phát triển ........................................................................... 24 1.2.3.1. Tác động trực tiếp .......................................................................... 24 1.2.3.2. Tác động gián tiếp .......................................................................... 27 1.3 Tác động của hội nhập kinh tế quốc tế tới quan hệ kinh tế Việt Nam - Hàn Quốc .................................................................................... 29 1.3.1. Hội nhập kinh tế quốc tế tạo môi trường thuận lợi thúc đẩy quan hệ Việt Nam-Hàn Quốc phát triển toàn diện ....................................................... 29 1.3.2. Thúc đẩy cải cách hành chính .............................................................. 30 1.3.3. Thúc đẩy chuyển đổi cơ cấu kinh tế...................................................... 31 1.3.4. Thúc đẩy các doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh ............... 32 1.3.5. Những tác động không thuận chiều ..................................................... 33 Chương II ................................................................................................... 34 THỰC TRẠNG QUAN HỆ KINH TẾ THƯƠNG MẠI .......................... 34 VIỆT NAM- HÀN QUỐC TỪ 1992 ĐẾN NAY. ...................................... 34 2.1 Quan hệ thương mại Việt Nam- Hàn Quốc..................................... 36 2.1.1 Kim ngạch xuất nhập khẩu .................................................................... 38 2.1.2 Về Xuất khẩu ........................................................................... 40 2.1.3 Về nhập khẩu ........................................................................... 46 2.1.4 Đánh giá về quan hệ thương mại Việt Nam- Quốc ............................... 49 2.1.4.1 Ưu điểm ............................................................................................ 49 2.1.4.2 Nhược điểm....................................................................................... 53 2.2 Quan hệ hợp tác trong đầu tư trực tiếp nước ngoài của Hàn Quốc vào Việt Nam .......................................................................................... 55 2 2.2.1 Về quy mô và tốc độ tăng ........................................................................ 56 2.2.2 Về hình thức đầu tư ........................................................................... 60 2.2.3 Cơ cấu đầu tư theo ngành ...................................................................... 63 2.2.4 Phân bố đầu tư theo vùng....................................................................... 65 2.2.5 Đánh giá quan hệ đầu tư( FDI) Hàn Quốc và Việt Nam ..................... 67 2.2.5.1 Đạt được ............................................................................................ 67 2.2.5.2 Hạn chế, khó khăn và nguyên nhân .................................................. 69 Chương III ................................................................................................. 75 TRIỂN VỌNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HỢP TÁC KINH TẾ THƯƠNG MẠI GIỮA VIỆT NAM – HÀN QUỐC ................................ 75 3.1) Triển vọng mối quan hệ kinh tế thương mại giữa Việt Nam – Hàn Quốc. ....................................................................................................... 75 3.1.1) Triển vọng quan hệ thương mại Việt Nam- Hàn Quốc ....................... 75 3.1.2) Triển vọng FDI của Hàn Quốc vào Việt Nam ..................................... 81 3.2) Các giải pháp chung nhằm tăng cường hợp tác kinh tế giữa Việt Nam- Hàn Quốc ..................................................................................... 83 3.3 Một số giải pháp, chính sách cho sự phát triển quan hệ thương mại Việt Nam - Hàn Quốc............................................................................. 90 3.3.1) Nhóm các giải pháp và chính sách chung............................................ 90 3.3.1.1) Đối với chính phủ Việt Nam và các bộ ngành liên quan ............ 91 3.3.1.2) Đối với các doanh nghiệp Việt Nam. ............................................ 98 3.3.2) Nhóm các giải pháp chính sách trong một số lĩnh vực cụ thể .......... 100 3.3.2.1) Các giải pháp chính sách trong lĩnh vực trao đổi hàng hoá .... 101 3.4) Các giải pháp thúc đẩy đầu tư trực tiếp nước ngoài của Hàn Quốc vào Việt Nam ........................................................................................ 111 3.4.1)Về pháp luật chính sách:...................................................................... 111 3.4.2) Về quản lý nhà nước trong hoạt động đầu tư nước ngoài ................ 112 3.4.3) Đổi mới và đẩy mạnh hoạt động xúc tiến đầu tư ............................... 114 3.4.4) Giải pháp về thuế ......................................................................... 116 3.4.5) Hoàn thiện về môi trường đầu tư ....................................................... 116 KẾT LUẬN .............................................................................................. 121 Danh mục tài liệu tham khảo .................................................................. 122 3 LỜI MỞ ĐẦU Kể từ sau đổi mới kinh tế đến nay, Đảng và nhà nước ta luôn quan tâm đến việc mở rộng mối quan hệ nhiều mặt với các quốc gia, các khu vực trên thế giới khi xu thế hội nhập và toàn cầu hóa đang trở thành xu thế tất yếu của thời đại. So với nhiều nước trong khu vực và trên thế giới, quan hệ Việt Nam – Hàn Quốc phát triển nhanh hơn và trên nhiều lĩnh vực khác nhau do có được sự quan tâm đặc biệt của Chính phủ hai nước. Kể từ khi hai nước thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức năm 1992 đến nay, trải qua hơn một thập kỷ phát triển, mối quan hệ kinh tế giữa hai nước đã có những bước phát triển đáng tự hào, Hàn Quốc hiện đang đứng thứ 5 trong tổng số trên 100 nước có quan hệ buôn bán với Việt Nam và là nước đầu tư lớn thứ nhất vào Việt Nam.Nhưng bên cạnh đó vẫn còn nhiều tồn tại trong quan hệ kinh tế giữa hai nước hiện nay đó là sự mất cân đối quá lớn trong cán cân thương mại giữa hai nước, Việt Nam luôn bị nhập siêu và mức nhập siêu có xu hướng ngày càng tăng. Mặt khác, Việt Nam đã thu hút được lượng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài khá lớn từ Hàn Quốc, mà lĩnh vực đầu tư chủ yếu là: nhà ở, xây dựng khu đô thị, khách sạn, chung cư. Trong khi đó, lĩnh vực sản xuất công nghệ cao còn chiếm tỷ tọng nhỏ trong cơ cấu đầu tư, hơn nữa lượng vốn đầu tư còn chưa tương xứng với tiềm năng và mối quan hệ giữa hai nước, nhất là trong bối cảnh Việt Nam đã gia nhập tổ chức thương mại thế giới WTO. Xuất phát từ đòi hỏi trên, nhóm tác giả đã bắt tay vào nghiên cứu đề tài “ Quan hệ kinh tế thương mại Việt Nam- Hàn Quốc, thực trạng, triển vọng và giải pháp” với hi vọng góp một phần nhỏ bé vào việc thúc đẩy mối quan hệ kinh tế giữa hai nước ngày càng trở nên phát triển hơn, đặc biệt sau khi Việt Nam đã gia nhập WTO. 4 Mục tiêu của đề tài là: Đi sâu vào phân tích thực trạng mối quan hệ kinh tế thương mại giữa hai nước Việt Nam- Hàn Quốc, những khó khăn còn tồn tại, triển vọng phát triển mối quan hệ từ đó đề ra giải pháp nhằm nâng mối quan hệ kinh tế giữa hai nước lên một tầm cao mới. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu của đề tài là: Nghiên cứu mối quan hệ kinh tế giữa hai nước, trên cơ sở của việc phân tích thực trạng mối quan hệ hợp tác về thương mại và đầu tư giữa hai nước. Trong đó chuyên đề chỉ tập trung vào các quan hệ xuất nhập khẩu giữa Việt Nam và Hàn Quốc và FDI của Hàn Quốc vào Việt Nam. Ngoài phần mở đầu và kết luận đề tài được kết cấu qua 3 phần chính: Chương I : CƠ SỞ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC HỘI NHẬP TỚI QUAN HỆ KINH TẾ VIỆT NAM- HÀN QUỐC Chương II: THỰC TRẠNG QUAN HỆ KINH TẾ THƯƠNG MẠI VIỆT NAM- HÀN QUỐC TỪ 1992 ĐẾN NAY. Chương III: TRIỂN VỌNG VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HỢP TÁC KINH TẾ THƯƠNG MẠI GIỮA VIỆT NAM – HÀN QUỐC Em xin chân thành cảm ơn GS.TS Đỗ Đức Bình và Ông Nguyễn Đăng Hùng- Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác Kinh tế Đa phương, Bộ Ngoại giao đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em hoàn thành luận văn này. Đây mới là bước đầu em làm quen với công tác nghiên cứu, do đó không thể tránh khỏi những thiếu sót trong việc triển khai đề tài. Em mong nhận được sự thông cảm của quý Thầy Cô và các bạn sinh viên. 5 Bảng 2.1: Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam – Hàn Quốc 34 giai đoạn 1983-1992 Bảng 2.2: Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam- Hàn Quốc 37 Giai đoạn 1993-2006 Bảng 2.3: Kim ngạch Xuất khẩu của Việt Nam sang Hàn Quốc giai đoạn 1993-2006 Bảng 2.4: Mười thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam Bảng 2.5 : Hàng xuất khẩu chính của Việt Nam sang Hàn Quốc 39 41 42 Danh mục các bảng 6 Bảng 2.6 : Kim ngạch nhập khẩu của Việt Nam từ Hàn Quốc giai đoạn 44 1993-2006 Bảng 2.7: Các mặt hàng nhập khẩu chính của Việt Nam từ Hàn Quốc 46 Bảng 2.8 : Top mười đối tác có tổng vốn đầu tư cao nhất Bảng 2.9 : Tình hình đầu tư trực tiếp nước ngoài của Hàn Quốc tại Việt BiểuNam( đồ 2.11991-2006) : Kim ngạch xuất nhập khẩu Việt Nam- Hàn Quốc Bảng 2.10:Một số dự án đầu tư lớn của Hàn Quốc tại Việt Nam trước giai đoạn 1983-1992. đây Biểu 2.2: Kim ngạch ngoại Việt NamHànNam Quốchiệnnay Bảng đồ 2.11: Một số dự án hàng đầuthương của Hàn Quốc tại Việt Bảng 2.12: Đầugiai tư FDI Hàn Quốc vào các địa phương trong cả đoạncủa 1993-2006. Biểu đồ 2.3: Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang nước 2006 55 56 35 58 38 60 64 40 Danh mục các biểu đồ 7 Hàn Quốc giai đoạn 1993-2006 Biểu đồ 2.4: Kim ngạch nhập khẩu của Việt Nam từ Hàn Quốc giai đoạn 1993-2006 Biểu đồ 2.5: Thể hiện tỷ lệ vốn đầu tư của Hàn Quốc trong tổng số vốn đầu tư nước ngoài vào Việt Nam năm 2006 Biểu đồ 2.6: Tỷ lệ tăng của vốn đầu tư nước ngoài từ Hàn Quốc vào Việt Nam giai đoạn 1996-2006 Biểu đồ 2.7: Cơ cấu đầu tư của Hàn Quốc vào Việt Nam theo ngành kinh tế Biểu đồ 2.8: Các lĩnh vực đầu tư chủ yếu của Hàn Quốc vào Việt Nam năm 2006 45 55 57 62 62 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CÁC TỪ VIẾT TẮT ASEAN NGHĨA CỦA TỪ NGHĨA TIẾNG ANH Association of Southeast Asia Nations NGHĨA TIẾNG VIỆT Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á 8 AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN DOC Department commerce Bộ thương mại Hàn Quốc DSM Dispute Settlement Measures Cơ chế giải quyết tranh chấp EP Export price Giá xuất khẩu IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ Quốc tế ITC International Trade Committee Ủy ban Thương mại Quốc tế MOT Ministry Of Trade Bộ Thương mại Việt Nam UN United Nations Liên Hợp Quốc USD United States Dollar Đô la Mỹ VIETRADE Viet Nam Trade Promote Cơ quan Xúc tiến Thương mại Việt Nam WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới WB World Bank Ngân hàng thế giới ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển châu Á KOTRA Korea Trade- Investment Promotion Agency Phòng xúc tiến thương mại và đầu tư Hàn Quốc JETRO Japan Extenal Trade Organization Tổ chức xúc tiến thương mại Nhật Bản CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ VÀ TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC HỘI NHẬP TỚI QUAN HỆ KINH TẾ VIỆT NAM- HÀN QUỐC 9 1.1 - Hội nhập kinh tế - khái niệm và bản chất 1.1.1. Hội nhập kinh tế - vấn đề mang tính khách quan của các nền kinh tế hiện nay Hội nhập kinh tế quốc tế là một quá trình phát triển tất yếu của nền kinh tế thế giới, từ thấp đến cao, từ quy mô hẹp đến quy mô ngày càng rộng lớn hơn, đặc biệt là trong điều kiện hiện nay, khi quá trình toàn cầu hóa, khu vực hóa và quốc tế hóa đang diễn ra hết sức nhanh chóng dưới sự tác động mạnh mẽ của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ. Trước đây, tính chất xã hội hóa của quá trình sản xuất chủ yếu mới lan tỏa bên trong phạm vi biên giới của từng quốc gia, nó gắn các quá trình sản xuất, kinh doanh riêng rẽ lại với nhau, hình thành các tập đoàn kinh tế quốc gia và làm xuất hiện phổ biến các loại hình công ty cổ phần trong nền kinh tế quốc gia. Qua đó quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất đã có sự thay đổi đáng kể, dần hình thành nên sở hữu hỗn hợp. Từ đó, việc đáp ứng yêu cầu về quy mô vốn lớn cho sản xuất kinh doanh ngày càng thuận lợi hơn. Tình hình này càng đòi hỏi sự tham gia ngày càng lớn của chính phủ các quốc gia có nền kinh tế phát triển. Bởi lẽ, các quốc gia này là những quốc gia có thế mạnh về vốn, công nghệ, trình độ quản lý... Ngày nay, một mặt do trình độ phát triển cao của lực lượng sản xuất làm cho tính chất xã hội hóa của chính nó càng vượt ra khỏi phạm vi biên giới quốc gia, lan tỏa sang các quốc gia khu vực và thế giới nói chung. Mặt khác, tự do hóa thương mại cũng đang trở thành xu hướng tất yếu, được xem là nhân tố quan trọng thúc đẩy buôn bán giao lưu giữa các quốc gia, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và nâng cao mức sống của mọi quốc gia. Chính vì vậy, hầu hết các quốc gia trên thế giới theo định hướng phát triển của mình đều điều chỉnh các chính sách theo hướng mở cửa, giảm và tiến tới dỡ bỏ các rào cản thương mại, tạo điều kiện cho việc lưu chuyển các nguồn lực và hàng hóa tiêu dùng giữa các quốc gia ngày càng thuận lợi hơn, thông thoáng hơn. 10 Không ngừng đẩy mạnh trao đổi hàng hóa và dịch vụ, mở rộng sự phân công và hợp tác quốc tế trên các lĩnh vực kinh tế, khoa học kỹ thuật... là một nhu cầu không thể thiếu được của đời sống kinh tế và là một tất yếu khách quan của thời đại, dù đó là nước lớn hay nhỏ, nước công nghiệp phát triển hay kém phát triển, nước tư bản chủ nghĩa hay xã hội chủ nghĩa. Mỗi quốc gia trong quá trình hội nhập để phát triển, trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt đều phải chú ý đến các quan hệ trong và ngoài khu vực. Về lâu dài cũng như trước mắt, việc giải quyết các vấn đề của quốc gia đều phải tính đến và cân nhắc với xu hướng hội nhập toàn cầu để đảm bảo được lợi ích phát triển tối ưu của quốc gia. Việt Nam cũng không thể nằm ngoài quá trình này. Trong điều kiện hội nhập, các quốc gia dù giàu có hoặc phát triển đến đâu cũng không thể tự mình đáp ứng được tất cả các nhu cầu của chính mình. Trình độ phát triển càng cao càng phụ thuộc với mức độ nhiều hơn vào thị trường thế giới. Đó là một vấn đề có tính quy luật. Những quốc gia chậm trễ trong hội nhập kinh tế quốc tế thường phải trả giá bằng chính sự tụt hậu của mình, ngược lại những nước vội vã không phát huy nội lực, không chủ động hội nhập cũng đã bị trả giá. Bởi vậy, để hội nhập có hiệu quả, cần phải có quan điểm nhận thức đúng đắn, nhất quán, cơ chế chính sách thích hợp, tận dụng tốt cơ hội, không bỏ lỡ thời cơ, giảm thách thức, hạn chế rủi ro trong quá trình tiến lên của mình. 1.1.2. Khái niệm Hội nhập kinh tế quốc tế là một thuật ngữ đã xuất hiện trong vài thập kỷ gần đây. Nhưng cho đến nay vẫn đang tồn tại các cách hiểu khác nhau về hội nhập kinh tế quốc tế. Có loại ý kiến cho rằng: hội nhập kinh tế quốc tế là sự phản ánh quá trình các thể chế quốc gia tiến hành xây dựng, thương lượng, ký kết và tuân thủ các cam kết song phương, đa phương và toàn cầu ngày càng đa dạng hơn, cao hơn và đồng bộ hơn trong các lĩnh vực đời sống kinh tế quốc gia và quốc tế. Loại ý kiến khác lại cho rằng hội nhập kinh tế quốc tế là 11 quá trình loại bỏ dần các hàng rào thương mại quốc tế, thanh toán quốc tế và di chuyển các nhân tố sản xuất giữa các nước. Mặc dù còn có những quan niệm khác nhau, nhưng hiện nay khái niệm tương đối phổ biến được nhiều nước chấp nhận về hội nhập như sau: Hội nhập kinh tế quốc tế là sự gắn kết nền kinh tế của mỗi quốc gia vào các tổ chức hợp tác kinh tế khu vực và toàn cầu, trong đó mối quan hệ giữa các nước thành viên có sự ràng buộc theo những quy định chung của khối. Nói một cách khái quát nhất, hội nhập kinh tế quốc tế là quá trình các quốc gia thực hiện mô hình kinh tế mở, tự nguyện tham gia vào các định chế kinh tế và tài chính quốc tế, thực hiện thuận lợi hóa và tự do hóa thương mại, đầu tư và các hoạt động kinh tế đối ngoại khác. *Hội nhập kinh tế quốc tế nhằm giải quyết 6 vấn đề chủ yếu:
Đàm phán cắt giảm thuế quan;
Giảm, loại bỏ hàng rào phi thuế quan;
Giảm bớt các hạn chế đối với dịch vụ;
Giảm bớt các trở ngại đối với đầu tư quốc tế;
Điều chỉnh các chính sách thương mại khác;
Triển khai các hoạt động văn hóa, giáo dục, y tế... có tính chất toàn cầu. 1.1.3. Bản chất của hội nhập kinh tế quốc tế Hội nhập là kết quả chính trị có chủ đích rõ ràng nhằm hình thành một tập hợp khu vực để thúc đẩy sản xuất, mở rộng thị trường cho sản phẩm dịch vụ nước mình. Do đó Hội nhập là hoạt động chủ quan của con người, ở đây là các chính phủ, nhằm lợi dụng sức mạnh của thời đại để tăng cường sức mạnh dân tộc mình. Hội nhập quốc tế trước kia cũng như hiện nay cùng có mục đích giống nhau là lợi dụng đến mức tối đa sự hợp tác quốc tế để tăng cường sức mạnh dân tộc. Hội nhập quốc tế ngày nay với toàn cầu hoá tuy là hai quá trình khác nhau vì hội nhập quốc tế là hành động chủ quan còn toàn cầu hoá là hiện tượng khách quan nhưng chúng có mối quan hệ thân thiết và phụ thuộc lẫn nhau. Do vậy, khi tham gia vào hội nhập kinh tế quốc tế cần phải có 12 những bước đi cụ thể được tính toán cẩn thận, phải xây dựng lộ trình hội nhập phù hợp với khả năng và lợi ích của dân tộc. Hội nhập giúp chúng ta tìm được chỗ thích hợp nhất trong con tàu toàn cầu hoá, nhưng mặt khác toàn cầu hoá lại chỉ là con tàu chỉ chạy một chiều và không đậu lại ở một bến nào cả, nên muốn không bị nhỡ hoặc bị văng va khỏi con tàu này, tức là tụt hậu thì quá trình hội nhập nói chung và hội nhập kinh tế quốc tế nói riêng cũng phải khẩn trương và có những quyết định mạnh dạn. Về bản chất, hội nhập kinh tế quốc tế được thể hiện chủ yếu ở một số mặt sau đây:
Hội nhập kinh tế quốc tế là sự đan xen, gắn bó và phụ thuộc lẫn nhau giữa các nền kinh tế quốc gia với nhau và với nền kinh tế thế giới. Nó vừa là quá trình hợp tác cùng phát triển, vừa là quá trình đấu tranh rất phức tạp, đặc biệt là đấu tranh của các nước đang phát triển để bảo vệ lợi ích của mình vì một trật tự công bằng, chống lại những áp đặt phi lý của các cường quốc kinh tế và các công ty xuyên quốc gia;
Hội nhập kinh tế quốc tế là quá trình xóa bỏ từng bước và từng phần các rào cản về thương mại và đầu tư giữa các quốc gia theo hướng tự do hóa kinh tế; Hội nhập kinh tế quốc tế một mặt tạo điều kiện thuận lợi mới cho các doanh nghiệp trong sản xuất kinh doanh, mặt khác buộc các doanh nghiệp phải có những đổi mới để nâng cao sức cạnh tranh trên thương trường;
Hội nhập kinh tế quốc tế tạo thuận lợi cho việc thực hiện các công cuộc cải cách ở các quốc gia nhưng đồng thời cũng là yêu cầu, sức ép đối với mỗi nước trong việc đổi mới và hoàn thiện thể chế kinh tế, đặc biệt là các chính sách và phương thức quản lý vĩ mô.
Hội nhập kinh tế quốc tế chính là sự tạo dựng các nhân tố và điều kiện mới cho sự phát triển của từng quốc gia và cộng đồng quốc tế trên cơ sở trình độ phát triển ngày càng cao và hiện đại của lực lượng sản xuất. 13
Hội nhập kinh tế quốc tế chính là sự khơi thông các dòng chảy nguồn lực trong và ngoài nước, tạo điều kiện mở rộng thị trường, chuyển giao công nghệ và các kinh nghiệm quản lý. 1.2 Nội dung của các quan hệ kinh tế quốc tế( đặc biệt là quan hệ thương mại và đầu tư) 1.2.1 Quan hệ hợp tác về thương mại 1.2.1.1 Khái niệm về thương mại quốc tế Thương mại quốc tế là việc trao đổi hàng hoá dịch vụ giữa các chủ thể có quốc tịch khác nhau (trong đó đối tượng trao đổi thường là vượt qua ngoài phạm vi địa lý của một quốc gia) thông qua hoạt động mua bán, lấy tiền làm môi gới. Đây là một trong những hình thức chủ yếu của hoạt động kinh doanh quốc tế. Trong thập kỷ vừa qua, thương mại đóng vai trò ngày càng tăng đối với phần lớn các nền kinh tế thế giới. Một chỉ số để đánh giá tầm quan trọng của thương mại đối với một quốc gia là xem xét tương quan giữa quy mô thương mại của mỗi nước đối với tổng sản lượng của nước đó. Có những nước trên thế giới, chẳng hạn như Singapore, chỉ số này lớn hơn 100% (tức là giá trị thương mại của nước đó đã vượt quá giá trị hàng hoá và dịch vụ sản xuất ra). 1.2.1.2 Đặc điểm của thương mại quốc tế Một là, hoạt động thương mại quốc tế diễn ra trên thị trường thế giới, có thể là thị trường toàn thế giới, thị trường khu vực hay thị trường của nước xuất khẩu hoặc nước nhập khẩu. ở đó diễn ra các hoạt động mua bán hàng hoá của các bên tham gia trao đổi. Hai là, các bên tham gia thương mại quốc tế là những người khác quốc gia, có thể là các doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp tập thể hoặc tư nhân. Mục đích tham gia buôn bán quốc tế của họ là có lợi trong 14 việc trao đổi. Cái lợi trong việc buôn bán quốc tế tư nhân là lợi nhuận có được do việc mua rẻ và bán đắt. Ba là, hàng hoá trao đổi trong thương mại quốc tế là hàng hoá vật chất, hàng hoá dịch vụ… Trao đổi quốc tế về hàng hoá vật chất gọi là thương mại hàng hoá quốc tế, ở phạm vi một quốc gia gọi là ngoại thương. Hàng hoá vật chất là những hàng hóa tồn tại dưới dạng vật chất, định lượng được, dự trữ được như hàng hoá lương thực thực phẩm và phi lương thực thực phẩm. Trong trao đổi, người mua và người bán mua bán với nhau quyền sở hữu và sử dụng hàng hoá. Do có sự cách biệt về địa lý, hàng hoá vật chất có sự di chuyển qua biên giới từ nước xuất khẩu sang nước nhập khẩu. Cùng với các nghiệp vụ mua, bán hàng hoá có cả dịch vụ kèm theo như: vận chuyển, bảo quản, bảo hành, bảo hiểm, thanh toán quốc tế… Trao đổi quốc tế về hàng hoá và dịch vụ gọi là thương mại dịch vụ quốc tế, ở phạm vi một quốc gia gọi là dịch vụ thu ngoại tệ. Hàng hoá dịch vụ là những hàng hoá tồn tại dưới dạng phi vật chất, khó định lượng được, không dự trữ được. Quá trình cung cấp diễn ra đồng thời với quá trình tiêu thụ (sử dụng) hàng hoá dịch vụ. Trong trao đổi người bán (người cung cấp dịch vụ) và người mua (người nhận dịch vụ) mua bán với nhau về quyền sử dụng hàng hoá dịch vụ. Do sự cách biệt về địa lý giữa người cung cấp và người nhận dịch vụ, hàng hoá dịch vụ có thể di chuyển hoặc không di chuyển qua biên giới. Bốn là, phương tiện thanh toán trong thương mại quốc tế giữa người mua và người bán là đồng tiền có khả năng chuyển đổi. Những đặc điểm phát triển thương mại quốc tế hiện nay: Một là, thương mại quốc tế đang phát triển với quy mô lớn, tốc độ tăng nhanh. Năm 2000, tốc độ tăng trưởng thương mại quốc tế đạt 10%, cao hơn 2 lần so với 4,3% năm 1999 và hơn 2,5 lần so với mức 3,8% 15 năm 1998. Những năm gần đây, sản xuất quốc tế mở rộng mạnh mẽ là do các liên kết kinh tế quốc tế được tăng cường trên khắp các châu lục. Sự phát triển liên kết kinh tế quốc tế đã giúp thương mại hàng hoá quốc tế tăng nhanh. Trao đổi hàng hoá quốc tế ngày càng thuận lợi nhờ phương tiện thông tin và giao thông vận tải phát triển. Điều kiện buôn bán quốc tế ngày càng thông thoáng do các nước áp dụng các biện pháp giảm dần thuế qua và bớt dần hàng rào phi thuế quan. Hai là, các hình thức thương mại đa dạng. Những năm gần đây, thương mại quốc tế phát triển đa dạng về hình thức, như: thương mại hàng hoá, thương mại dịch vụ và thương mại các yếu tố sản xuất (vốn, sức lao động, khoa học công nghệ). Sự phát triển của thương mại quốc tế với đặc điểm nổi bật là sự gia tăng thương mại phi hàng hoá nhanh hơn sự gia tăng thương mại hàng hoá. Sự phát triển đa dạng của thương mại quốc tế đánh dấu bước phát triển mới trong trao đổi và phân công lao động quốc tế ở tầm cao không chỉ dừng ở mức thông qua thị trường quốc tế đơn phương mà đã tiến đến sự hợp tác song phương, đa phương, hợp tác khu vực trên các lĩnh vực trao đổi hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, khoa học công nghệ… Sự phát triển nhanh chóng của thương mại phi hàng hoá phản ánh đặc điểm sản xuất quốc tế hiện nay với sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ thoả mãn nhu cầu tiêu dùng giữa các quốc gia không chỉ bằng những hàng hoá vật chất mà còn cả những hàng hoá phi vật chất. Tốc độ gia tăng nhanh chóng của thương mại phi hàng hoá tạo ra nguồn thu ngoại tệ lớn cho các nước đặc biệt là đối với các nước phát triển. Nếu thế kỷ XIX, xuất khẩu hàng hoá chiếm vị trí bao trùm thì trong thế kỷ XX, xuất khẩu tư bản ngày càng nổi trội: tổng số vốn đầu tư ra nước ngoài tăng nhanh. Năm 1990, đầu tư quốc tế trực tiếp (FDI) đạt 151 tỷ USD, năm 1999 đạt 865 tỷ USD. 16 Ba là, thương mại quốc tế phát triển lôi cuốn tất cả các quốc gia đều tham gia, nhưng cũng tập trung chủ yếu vào các nước công nghiệp phát triển. Những thập kỷ gần đây, trong xu thế phát triển của kinh tế thế giới - toàn cầu hoá và "mở cửa kinh tế" quốc gia, các nước trên thế giới không thể phát triển kinh tế riêng rẽ được, phải có hoạt động kinh tế với nước ngoài. Phát triển thương mại quốc tế là một trong những định hướng kinh tế được các nước lựa chọn. Ngày nay, tất cả các nước đều có thương mại quốc tế, song thương mại quốc tế phát triển chủ yếu tập trung ở các nước công nghiệp phát triển. Hai vấn đề này phản ánh lực lượng sản xuất của thế giới phát triển đáng kể và tiềm lực kinh tế của các nước công nghiệp ngày một tăng, ưu thế ngày càng lớn. Bốn là, các trung tâm thương mại quốc tế đã và đang hình thành. Trên thế giới có 3 trung tâm kinh tế lớn là Mỹ - Canada, Tây Âu và Đông Bắc á, ngoài ra còn các khối, ASEAN, Trung Mỹ, Tây Phi… đã và đang hình thành. Nhìn chung, các trung tâm, từng khối kinh tế đang và ngày càng hoàn thiện, tận dụng các mối quan hệ thuận lợi của nhau về địa lý, tính văn hoá dân tộc, về lợi ích, khắc phục các mâu thuẫn, bất đồng, tăng cường đoàn kết, nhằm phát triển kinh tế và thương mại, mở rộng quan hệ kinh tế với các trung tâm, các khối bên ngoài để cùng phát triển. 1.2.1.3 Vai trò của thương mại quốc tế đối với sự phát triển kinh tế - Thương mại quốc tế có vai trò rất quan trọng trong phát triển và tăng trưởng kinh tế. Xuất nhập khẩu có mối quan hệ nhân quả tới tăng trưởng kinh tế. (1), (2), (3), (4) Giáo trình kinh tế phát triển, trang 303, 305. Mối quan hệ này được thể hiện ở các khía cạnh: Xuất khẩu cho phép khai thác được các lợi thế so sánh, hiệu quả kinh tế theo qui mô, thực hiện chuyên môn hoá sản xuất; nhập khẩu bổ sung được hàng hoá, dịch vụ khan hiếm cho sản xuất và tiêu dùng; xuất nhập khẩu còn tạo ra các tác động ngoại ứng như: thúc đẩy trao đổi thông tin, dịch vụ, tăng cường kiến thức marketing cho các doanh nghiệp 17 nội địa và lôi kéo họ vào mạng lưới phân phối toàn cầu. Tất cả các yếu tố này sẽ đẩy mạnh tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế. - Trong hoạt động kinh tế đối ngoại, thương mại quốc tế giữ vị trí quan trọng, nó tạo điều kiện phát huy được lợi thế của từng nước trên thị trường quốc tế. Kết quả hoạt động thương mại quốc tế của một nước được đánh giá qua cân đối thu chi ngoại tệ dưới hình thức “cán cân thanh toán xuất nhập khẩu”, kết quả này sẽ làm tăng hoặc giảm thu nhập của đất nước, do đó mà nó tác động đến tổng cầu của nền kinh tế. Khi cán cân thanh toán có mức xuất siêu sẽ làm cho mức chi tiêu giảm, từ đó mà tác động đến GDP. - Thông qua hoạt động xuất khẩu sẽ thu được nguồn ngoại tệ cho nước chủ nhà. Mặt khác là cơ sở để thu hút nguồn vốn đầu tư của các nước trên thế giới. Nhập khẩu sẽ giúp các nước thực hiện quá trình công nghiệp hoá, thông qua việc nhập khẩu các trang thiết bị kỹ thuật, khoa học công nghệ... sẽ thúc đảy sản xuất,thay đổi cơ cấu sản phẩm và nâng cao hiệu quả của sản xuất, trên cở sở đó thúc đẩy quá trình công nghiệp hoá- hiện đại hoá (CNH – HĐH) đất nước. - Thông qua hoạt động thương mại quốc tế sẽ giúp các nước sử dụng hiệu quả các lợi thế của mình: nguồn lao động dồi dào, nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú... đồng thời giúp các nước nâng cao được trình độ của người lao động và cải thiện được đời sống của người lao động. 1.2.2 Quan hệ hợp tác về đầu tư( đặc biệt là FDI) 1.2.2.1 Khái niệm đầu tư trực tiếp nước ngoài: Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) là một trong những loại hình phát triển nhất của đầu tư nước ngoài, gia tăng nhanh chóng và chiếm vị trí ngày càng cao trong lưu chuyển vốn quốc tế. FDI mang lại lợi ích cho cả nước đi đầu tư và nước nhận đầu tư. Chính vì thế xuất phát từ nhiều khía cạnh, góc độ, quan điểm khác nhau trên thế giới đã có nhiều khái niệm khác nhau về đầu tư trực tiếp nước ngoài . 18 Theo quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) {1997}: “Đầu tư trực tiếp ám chỉ số đầu tư được thực hiện để thu lợi ích lâu dài cho một hãng hoạt động ở một nền kinh tế khác với nền kinh tế của nhà đầu tư, mục đích của nhà đầu tư là dành được tiếng nói có hiệu quả trong công việc quản lí đó”.Ở Việt Nam cũng có nhiều định nghĩa khác nhau về FDI. Theo luật đầu tư nước ngoài tại Việt Nam sửa đổi, ban hành ngày 12/11/1996 tại điều 2 chương I: “Đầu tư trực tiếp nước ngoài là việc nhà đầu tư trực tiếp nước ngoài đưa vào Việt Nam vốn bằng tiền hoặc bất kì tài sản nào để tiến hành hoạtđộng đầu tư theo quy định của luật này”. Bộ luật tự do hoá chu chuyển vốn do tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) ban hành thì lại nhấn mạnh về mục tiêu của FDI theo đó “ FDI được hiểu là các loại đầu tư nhằm tạo ra quan hệ kinh tế lâu dài với một doanh nghiệp ”. Xét dưới góc độ vốn đầu tư, FDI lại được nhận xét là “ một loại hình di chuyển vốn quốc tế, trong đó người chủ sở hữu vốn đồng thời là người trực tiếp quản lý và điều hành hoạt động sử dụng vốn. Cũng có ý kiến khác nhau cho rằng “đầu tư trực tiếp nước ngoài là hình thức đầu tư quốc tế mà chủ đầu tư nước ngoài đóng góp một số vốn đủ lớn vào lĩnh vực sản xuất hoặc dịch vụ, cho phép họ trực tiếp tham gia điều hành đối tượng mà họ bỏ vốn đầu tư”. Có thể nói mỗi nhà kinh tế định nghĩa về FDI theo một cách khác nhau tuỳ theo khía cạnh mà họ tiếp xúc. Như vậy, mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau khi đưa ra khái niệm về FDI, song từ những khái niệm trên có thể đưa ra một khái niệm tổng quát nhất, đó là: “Đầu tư trực tiếp nước ngoài là hình thức mà nhà đầu tư bỏ vốn để tạo lập cơ sở sản xuất kinh doanh ở nước tiếp nhận đầu tư. Trong đó, nhà đầu tư nước ngoài có thể thiết lập quyền sở hữu từng phần hay toàn bộ vốn 19 đầu tư và giữ quyền quản lí, điều hành trực tiếp đối tượng mà họ bỏ vốn nhằm mục đích thu được lợi nhuận từ các hoạt động đầu tư đó trên cơ sở tuân theo quy định của luật đầu tư nước ngoài của nước sở tại. 1.2.2.2 Vai trò của đầu tư trực tiếp nước ngoài Đối với nước đi đầu tư: Xây dựng được thị trường cung cấp nguyên nhiên liệu và tiêu thụ hàng hoá ổn định. Thu được lợi nhuận cao nhờ sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên và nhân công rẻ của nước nhận đầu tư. Tăng khả năng cạnh tranh, tránh được hàng rào thuế quan của nước nhận đầu tư do xây dựng được các doanh nghiệp nằm ngay trong lòng các nước sở tại. Tạo điều kiện mở rộng, bành trướng và gây ảnh hưởng cả về chính trị và kinh tế đối với nước tiếp nhận đầu tư. Xuất khẩu được những công nghệ đã lạc hậu so với nước đầu tư. Có khả năng trực tiếp kiểm soát hoạt động của doanh nghiệp và đưa ra những quyết định có lợi nhất cho họ. Do vậy, vốn đầu tư được sử dụng với hiệu quả cao. Đối với nước nhận đầu tư: Đầu tư nước ngoài đã tạo một nguồn vốn bổ sung to lớn cho phát triển sản xuất, tiếp thu khoa học công nghệ tiên tiến, mở rộng thị trường trong và ngoài nước cũng như nâng cao trình độ quản lí kinh tế. Các nước tiếp nhận vốn đầu tư, đặc biệt là các nước đang phát triển thì FDI là yếu tố quan trọng làm tăng cường vốn đầu tư trong nước trong điều kiện tỷ lệ tiết kiệm nội địa thấp, thiếu ngoại tệ và quá trình tích luỹ nội bộ chậm, không đáng kể so với nhu cầu phát triển chung của nền kinh tế. FDI bổ sung nguồn vốn cho nước chủ nhà, giúp bù đắp sự thiếu hụt của nguồn vốn trong nước, mở rộng tích luỹ và góp phần vào việc 20