Lêi më ®Çu
N¨m 1986 trë vÒ tríc nÒn kinh tÕ níc ta lµ nÒn kinh tÕ s¶n xuÊt nhá,
mang tÝnh tù cung tù cÊp vËn hµnh theo c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp.
MÆt kh¸c do nh÷ng sai lÇm trong nhËn thøc vÒ m« h×nh kinh tÕ x· héi chñ
nghÜa. NÒn kinh tÕ níc ta ngµy cµng tôt hËu, khñng ho¶ng trÇm träng kÐo
dµi, ®êi sèng nh©n d©n thÊp. Muèn tho¸t khái t×nh tr¹ng ®ã con ®êng duy
nhÊt lµ ph¶i ®æi míi kinh tÕ .
Sau ®¹i h«Þ §¶ng VI n¨m 1986 nÒn kinh tÕ níc ta chuyÓn sang mét
híng ®i míi :ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn vËn ®éng theo c¬
chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa®ã chÝnh lµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
ViÖc nghiªn cøu vÒ kinh tÕ thÞ trêng-sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cã ý
nghÜa v« cïng to lín c¶ vÒ lý thuyÕt lÉn thùc tÕ. Mét mÆt, cho ta thÊy ®îc
tÝnh kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, vµ sù cÇn thiÕt ph¶i ph¸t triÓn kinh
tÕ ThÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa cã sù qu¶n lý cña nhµ níc ë níc
ta hiÖn nay, thÊy ®îc nh÷ng g× ®· ®¹t ®îc vµ cha ®¹t ®îc cña ViÖt nam .
MÆt kh¸c, gióp chóng ta cã c¸i nh×n tæng quan vÒ nÒn kinh tÕ níc nhµ, ®ång
thêi thÊy ®îc vai trß to lín cña qu¶n lý nhµ níc ®èi víi nÒn kinh tÕ thÞ
trêng, nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m ®a níc ta tiÕn nhanh lªn nÒn kinh tÕ thÞ
trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa.
ë ViÖt Nam, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng trong thùc tÕ kh«ng nh÷ng lµ
néi dung cña c«ng cuéc ®æi míi mµ lín h¬n thÕ cßn lµ c«ng cô, lµ ph¬ng
thøc ®Ó níc ta ®i tíi môc tiªu x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Nhng vÊn ®Ò ®Æt
ra lµ: Thùc hiÖn m« h×nh nµy b»ng c¸ch nµo ®Ó h¹n chÕ tiªu cùc, t¨ng tÝch cùc
gióp cho kinh tÕ níc ta ngµy cµng ph¸t triÓn s¸nh vai cïng c¸c cêng quèc
n¨m ch©u kh¸c?
ChÝnh v× vËy, viÖc nghiªn cøu, bæ sung vµ hoµn thiÖn nh÷ng quan ®iÓm,
biÖn ph¸p ®Ó nÒn kinh tÕ níc ta ph¸t triÓn theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
vµ gi÷ v÷ng ®Þnh híng ®ã lµ c«ng viÖc v« cïng thiÕt thùc vµ cÇn thiÕt, cã ý
nghÜa to lín ®èi víi mçi nhµ nghiªn cøu vµ ph©n tÝch kinh tÕ. XuÊt ph¸t tõ tÇm
quan träng ®ã nªn t«i quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi nghiªn cøu: “Qu¸ tr×nh h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng theo ®Þnh híng x· héi chñ
nghÜa ë ViÖt Nam”..
§©y lµ mét ®Ò tµi rÊt réng mang tÝnh kh¸i qu¸t cao, mÆc dï rÊt cè g¾ng,
song bµi viÕt cña t«i sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ, thiÕu sãt vÒ néi dung
còng nh h×nh thøc. KÝnh mong c¸c thÇy c« xem xÐt vµ gãp ý ®Ó bµi viÕt cña
t«i ®îc hoµn thiÖn h¬n.
PhÇn 1
Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ kinh tÕ thÞ trêng
I. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng.
1. Kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é kinh tÕ – x· héi. Kinh tÕ
thÞ trêng lµ h×nh thøc vµ ph¬ng ph¸p vËn hµnh kinh tÕ. C¸c qui luËt cña thÞ
trêng chi phèi viÖc ph©n bæ c¸c tµi nguyªn, qui ®Þnh s¶n xuÊt c¸i g×, s¶n xuÊt
nh thÕ nµo, vµ s¶n xuÊt cho ai. §©y lµ mét kiÓi tæ chøc kinh tÕ h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn do nh÷ng ®ßi hái kh¸ch quan cña sù ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt.
Nã lµ ph¬ng thøc sinh ho¹t kinh tÕ cña sù ph¸t triÓn.
Kinh tÕ thÞ trêng lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña kinh tÕ hµng ho¸.
Kh¸i niÖm kinh tÕ thÞ trêng ph¶n ¸nh tr¹ng th¸i tån t¹i vËn ®éng cña nÒn kinh
tÕ theo c¬ chÕ thÞ trêng, thËt ra kinh tÕ thÞ trêng lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t
triÓn kh¸ch quan cña x· héi loµi ngêi. NÒn kinh tÕ thÞ trêng cã kh¶ n¨ng “tù
®éng” tËp hîp trÝ tuÖ vµ tiÒm lùc cña hµng triÖu con ngêi híng tíi lîi Ých
chung cña x· héi, do ®ã nã thóc ®Èy t¨ng trëng kinh tÕ, t¨ng n¨ng suÊt lao
®éng, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña mét x· héi.
Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng lµ qu¸ tr×nh më
réng ph©n c«ng lao ®éng x· héi, ph¸t triÓn khoa häc – c«ng nghÖ míi vµ øng
dông chóng vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt – kinh doanh. Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ
trêng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i, cña khoa
häc - kÜ thuËt, cña lùc lîng s¶n xuÊt.
2. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng g¾n víi qu¸ tr×nh x· héi ho¸
s¶n xuÊt th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh:
2.1. Qu¸ tr×nh tæ chøc ph©n c«ng vµ ph©n c«ng l¹i ®èi víi lao ®éng x· héi.
S¶n xuÊt bao giê còng mang tÝnh chÊt x· héi.TÝnh x· héi cña s¶n xuÊt
kh«ng chØ tån t¹i trong buæi ®Çu h×nh thµnh x· héi con ngêi, mµ cßn ph¸t
triÓn cao h¬n trong ®iÒu kiÖn cña x· héi hiÖn ®¹i.
X· héi ho¸ s¶n xuÊt lµ sù liªn kÕt nhiÒu qu¸ tr×nh kinh tÕ riªng biÖt
thµnh qu¸ tr×nh kinh tÕ - x· héi, tån t¹i, ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn liªn tôc nh
mét qu¸ hÖ thèng h÷u c¬, ®ã lµ qu¸ tr×nh kinh tÕ kh¸ch quan phï hîp víi tr×nh
®é ph¸t triÓn cao cña lùc lîng s¶n xuÊt, ph¶n ¸nh xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu
mang tÝnh chÊt x· héi cña s¶n xuÊt.
X· héi ho¸ ®îc biÓu hiÖn ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cña sù ph©n c«ng vµ
ph©n c«ng l¹i lao ®éng x· héi . Ph©n c«ng lao ®éng x· héi lµ viÖc ph©n chia
ngêi s¶n xuÊt vµo nh÷ng nghµnh nghÒ kh¸c nhau cña x· héi, lµ c¬ së cña s¶n
xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸. Theo dßng lÞch sö, ph©n c«ng lao ®éng ph¸t triÓn
cïng víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt x· héi, ph©n c«ng lao ®éng t¹o ra
sù hîp t¸c vµ trao ®æi lao ®éng, h×nh thøc ®Çu tiªn lµ hiÖp t¸c gi¶n ®¬n. Víi
h×nh thøc nµy, lÇn ®Çu tiªn lao ®éng ®îc x· héi ho¸, “ ngêi lao ®éng tæng
hîp” xuÊt hiÖn, tiÕp ®Õn lµ sù ph©n c«ng trong c«ng trêng thñ c«ng g¾n liÒn
víi sù chuyªn m«n ho¸ c«ng cô thñ c«ng dùa trªn tay nghÒ cña ngêi lao
®éng. M¸y mãc ra ®êi lµ mét nÊc thang míi cña sù ph¸t triÓn lùc lîng s¶n
xuÊt lµ nÒn s¶n xuÊt dùa trªn c¬ khÝ, khi mµ hiÖp t¸c lao ®éng thùc sù trë
thµnh " tÊt yÕu kü thuËt" lÊy m¸y mãc lµm chñ thÓ. §Õn lît m×nh, ®¹i c«ng
nghiÖp c¬ khÝ thóc ®Èy sù ph©n c«ng lao ®éng vµ hiÖp t¸c lao ®éng trªn ®é
míi cao h¬n.
2.2. Qu¸ tr×nh ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt.
Qu¸ tr×nh nµy g¾n liÒn víi ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt hµng ho¸. C¸c h×nh thøc
tõ së h÷u ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, tõ së h÷u riªng ®éc lËp tíi së h÷u chung,
së h÷u tËp thÓ, së h÷u nhµ níc, cña c¸c h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt tõ c«ng ty
t nh©n tíi c«ng ty liªn doanh ®Õn c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n...tõ h×nh thøc
cac-ten tíi xanh-®i-ca, t¬rít, c«ng-xac-xi-on, tõ nh÷ng c«ng ty quèc gia ®Õn
c«ng ty ®a quèc gia, xuyªn quèc gia cã c¸c chi nh¸nh ë nhiÒu níc.
Së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt lµ h×nh th¸i x· héi cña sù chiÕm h÷u vÒ t
liÖu s¶n xuÊt, mét néi dung chñ yÕu trong hÖ thèng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt. V×
vËy h×nh thøc, quy m«, ph¹m vi còng nh tÝnh ®a d¹ng cña së h÷u kh«ng ph¶i
do ý muèn chñ quan cña con ngêi quyÕt ®Þnh mµ lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
lÞch sö tù nhiªn.
2.3. Qu¸ tr×nh tiÕn hµnh c¸ch m¹ng c«ng nghÖ lµm xuÊt hiÖn thÞ trêng
míi
X· héi ho¸ s¶n xuÊt biÓu hiÖn ë mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ngµnh, c¸c nghÒ,
c¸c vïng ngµy cµng cao vµ chÆt chÏ. Mèi liªn hÖ nµy kh«ng chØ diÔn ra trªn
lÜnh vùc lu th«ng mµ cßn diÔn ra trong lÜnh vùc ®Çu t, hîp t¸c khoa häcc«ng nghÖ vµ díi c¸c h×nh thøc liªn doanh liªn kÕt ®a d¹ng, phong phó. Qu¸
tr×nh h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng khoa häcc«ng nghÖ lµm xuÊt hiÖn thÞ trêng ®Çu vµo s¶n xuÊt. C«ng nghÖ lµ tinh hoa trÝ
tuÖ, lµ lao ®éng s¸ng t¹o cña con ngêi ®Ó phôc vô con ngêi. ChÝnh c«ng
nghÖ lµ ch×a kho¸ cho sù ph¸t triÓn, lµ c¬ së vµ lµ ®éng lùc thóc ®Èy ph¸t triÓn
kinh tÕ-x· héi dùa trªn nÌn t¶ng ph¸t triÓn c«ng nghÖ bÒn v÷ng vµ t¨ng trëng
cao. C«ng nghÖ lµm biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi ®ång thêi nã còng lµ kÕt qu¶ cña
sù thay ®æi x· héi, sù ph¸t triÓn khoa häc- c«ng nghÖ lµm xuÊt hiÖn thÞ trêng
vèn, thÞ trêng lao ®éng kü thuËt.
Ngoµi ra, x· héi ho¸ s¶n xuÊt cßn biÓu hiÖn ë tÝnh chÊt x· héi ho¸ cña
s¶n phÈm. Trong nÒn s¶n xuÊt x· héi ho¸, s¶n phÈm lµm ra ph¶i qua tay nhiÒu
ngêi , nhiÒu c«ng ®o¹n. TÝnh ®a d¹ng cña nhu cÇu phæ biÕn vµ sù kh¸c nhau
trong ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho s¶n xuÊt ë c¸c nuøc ®ßi hái bÊt cø nÒn kinh tÕ
nµo còng ph¶i cã sù trao ®æi kÕt qu¶ ho¹t ®éng lao ®éng víi bªn ngoµi víi
møc ®é vµ ph¹m vi kh¸c nhau. Sù tham gia vµo ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ
díi nhiÒu h×nh thøc sÏ ra t¨ng sù thÝch øng vµ phï hîp vÒ c¬ cÊu cña nÒn
kinh tÕ víi bªn ngoµi. Ngµy nay trong ®iÒu kiÖn ph©n c«ng chuyªn m«n ho¸
vµ hîp t¸c quèc tÕ th× mét s¶n phÈm kh«ng chØ mét c«ng ty hay mét quèc gia
s¶n xuÊt ra mµ cã thÓ do nhiÒu c«ng ty thuéc nhiÒu quèc gia s¶n xuÊt ra.
II. C¸c bíc ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng.
Kinh tÕ thÞ trêng ph¸t triÓn qua 3 bíc: Tõ kinh tÕ tù nhiªn sang nÒn
kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n; tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n sang kinh tÕ thÞ
trêng tù do; tõ kinh tÕ thÞ trêng tù do sang kinh tÕ hçn hîp.
1.Tõ kinh tÕ tù nhiªn ph¸t triÓn sang kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n.
Trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn, s¶n xuÊt nhá chiÕm u thÕ. NÒn kinh
tÕ tù nhiªn do nhiÒu ®¬n vÞ kinh tÕ thuÇn nhÊt hîp thµnh(c¸c gia ®×nh n«ng
d©n gia trëng, c¸c c«ng x· n«ng n«ng th«n, c¸c l·nh ®Þa phong kiÕn) vµ mçi
®¬n vÞ kinh tÕ Êy lµm ®ñ mäi c«ng viÖc ®Î t¹o ra s¶n phÈm cuèi cïng.
Trong c¸c nÒn kinh tÕ tù nhiªn, ruéng ®Êt lµ t liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu;
n«ng nghiÖp lµ ngµnh s¶n xuÊt c¬ b¶n, c«ng cô kü thuËt canh t¸c l¹c hËu dùa
vµo ch©n tay lµ chñ yÕu chØ cã mét sè trang tr¹i cña ®Þa chñ hoÆc phêng héi
míi cã hiÖp t¸c lao ®éng gi¶n ®¬n. §©y chÝnh lµ m« h×nh kinh tÕ ®ãng kÝn,
kh«ng cã sù giao lu s¶n phÈm víi bªn ngoµi, nã tån t¹i suèt mét thêi kú dµi
cho ®Õn chÕ ®é phong kiÕn.
Bíc ®i chñ yÕu cña s¶n xuÊt tù cung, tù cÊp lµ tiÕn lªn s¶n xuÊt hµng
ho¸ gi¶n ®¬n. §iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ nµy lµ sù ph¸t triÓn cña
kinh tÕ hµng ho¸. Ph©n c«ng x· héi lµ c¬ së cña kinh tÕ hµng ho¸.
Nh÷ng ngêi s¶n xuÊt ë nh÷ng vïng kh¸c nhau cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù
nhiªn kh¸c nhau, cã kh¶ n¨ng vµ u thÕ trong s¶n xuÊt ra nh÷ng s¶n phÈm
kh¸c nhau ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n. Ngay trong mét vïng, mét ®Þa ph¬ng nh÷ng
ngêi s¶n xuÊt còng cã nh÷ng kh¶ n¨ng, ®iÒu kiÖn vµ kinh nghiÖm s¶n xuÊt
kh¸c nhau. Mçi ngêi chØ tËp trung s¶n xuÊt nh÷ng s¶n phÈm nµo mµ m×nh cã
u thÕ, ®em s¶n phÈm cña m×nh trao ®æi lÊy nh÷ng s¶n phÈm cÇn thiÕt cho s¶n
xuÊt vµ ®êi sèng cña m×nh, hä trë thµnh nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ cïng
trao ®æi mua b¸n hµng ho¸ víi nhau, trªn c¬ së ®ã thÞ trêng, tiÒn tÖ còng ra
®êi vµ ph¸t triÓn.
S¶n xuÊt hµng ho¸ ra ®êi lóc ®Çu díi h×nh thøc s¶n xuÊt nhá, gi¶n ®¬n
nhng lµ mét bíc tiÕn trong lÞch sö ph¸t triÓn x· héi. S¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n
®¬n lµ s¶n xuÊt dùa trªn chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt trong ®iÒu kiÖn kü
thuËt thñ c«ng l¹c hËu. Khi tr×nh ®é lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn cao h¬n, s¶n
xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n chuyÓn sang s¶n xuÊt hµng ho¸ quy m« lín h¬n. Qu¸
tr×nh ®ã diÔn ra trong thêi kú qu¸ ®é tõ x· héi phong kiÕn lªn x· héi t b¶n.
2.Tõ kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n lªn kinh tÕ thÞ trêng tù do.
NÒn kinh tÕ thÞ trêng tù do ra ®êi tõ tõ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n
nhng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n kh¸c víi nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n. ë
®©y ngêi s¶n xuÊt trùc tiÕp lµ c«ng nh©n lµm thuª, kh«ng ph¶i lµ ngêi së
h÷u t liÖu s¶n xuÊt mµ t liÖu s¶n xuÊt lµ cña nhµ t b¶n. S¶n phÈm lao ®éng
do nh÷ng c«ng nh©n lµm ra thuéc vÒ nhµ t b¶n.
Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ gi¶n ®¬n, t¸c ®éng cña qui luËt gi¸ trÞ dÉn
tíi sù ph¸t triÓn tù ph¸t cña lùc lîng s¶n xuÊt. Do t¸c ®éng tù ph¸t ®ã, do sù
biÕn ®éng cña gi¸ c¶, c¹nh tranh ®· lµm ph©n ho¸ nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng
ho¸ vµ trong giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nhÊt ®Þnh lµm n¶y sinh chñ nghÜa t
b¶n. Kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n ®Î ra chñ nghÜa t b¶n, s¶n xuÊt hµng ho¸
trong thêi kú nµy c¹nh tranh gay g¾t. Trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt qui m« lín, c¸c
nguån lùc tù nhiªn ngµy cµng khan khiÕm buéc ngêi s¶n xuÊt ph¶i kh«ng
ngõng c¶i tiÕn ®æi m¬Ý kü thuËt, c«ng nghÖ, n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt lîng vµ
hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, sö dông tiÕt kiÖm c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. §©y lµ ®éng lùc
m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸.
3.Tõ kinh tÕ thÞ trêng tù do sang kinh tÕ hçn hîp
XuÊt ph¸t cña quan ®iÓm “kinh tÕ hçn hîp” cã tõ cuèi nh÷ng n¨m cña
thÕ kû XIX. Sau khi thêi kú chiÕn tranh, nã ®îc c¸c nhµ kinh tÕ häc Mü, nh
A.Hasen, tiÕp tôc nghiªn cøu. T tëng nµy ®îc ph¸t triÓn trong “kinh tÕ
häc” cña P.A.Samuelson.
NÕu c¸c nhµ kinh tÕ häc Cæ ®iÓn vµ Cæ ®iÓn míi say sa víi “bµn tay
v« h×nh” vµ “c©n b»ng tæng qu¸t”, trêng ph¸i Keynes vµ Keynes míi say
sa víi “bµn tay nhµ níc”, th× P.A.Samuelson chñ tr¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ
ph¶i dùa vµo c¶ “hai bµn tay”, lµ c¬ chÕ thÞ trêng vµ nhµ níc. ¤ng cho r»ng
diÒu hµnh mét nÒn kinh tÕ kh«ng cã chÝnh phñ hoÆc thÞ trêng th× còng nh vç
tay b»ng mét bµn tay”.
C¬ chÕ thÞ trêng lµ mét h×nh thøc tæ chøc kinh tÕ, trong ®ã, c¸ nh©n
ngêi tiªu dïng vµ c¸c nhµ kinh doanh t¸c ®éng lÉn nhau qua thÞ trêng ®Ó
x¸c ®Þnh ba vÊn ®Ò trung t©m cña tæ chøc kinh tÕ lµ: c¸i g×? Nh thÕ nµo? Vµ
cho ai? C¬ chÕ thÞ trêng “kh«ng ph¶i lµ mét sù hçn hîp mµ lµ trËt tù kinh
tÕ”. Mét nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ mét c¬ chÕ tinh vi ®Ó phèi hîp mét c¸ch
kh«ng tù gi¸c nh©n d©n vµ doanh nghiÖp th«ng qua hÖ thèng gi¸ c¶ thÞ trêng.
Nã lµ mét ph¬ng tiÖn giao tiÕp ®Ó tËp hîp tri thøc vµ hµnh ®éng cña hµng
triÖu c¸ nh©n kh¸c nhau, kh«ng cã bé n·o trung t©m, nã vÉn gi¶i ®îc bµi to¸n
mµ m¸y tÝnh lín nhÊt ngµy nay kh«ng thÓ gi¶i næi. Kh«ng ai thiÕt kÕ ra nã. Nã
tù nhiªn, vµ còng nh x· héi loµi ngêi, nã ®ang thay ®æi.
ThÞ trêng lµ mét qu¸ tr×nh mµ trong ®ã, ngêi b¸n mét thø hµng ho¸
t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ sè lîng hµng ho¸. Nh vËy,
nãi ®Õn thÞ trêng vµ c¬ chÕ thÞ trêng lµ ph¶i nãi tíi hµnh ho¸, ngêi b¸n vµ
ngêi mua, gi¸ c¶ hµng ho¸. Hµng ho¸ bao gåm tiªu dïng, dÞch vô vµ yÕu tè
s¶n xuÊt nh lao ®éng, ®Êt ®ai, t b¶n. Tõ ®ã h×nh thµnh nªn thÞ trêng hµng
tiªu dïng vµ thÞ trêng c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. Trong hÖ thèng thÞ trêng, mçi
hµng ho¸, mçi lo¹i dÞch vô ®Òu cã gi¸ c¶ cña nã. Gi¸ c¶ mang l¹i thu nhËp cho
hµng ho¸ mang ®i b¸n. Vµ mçi ngêi l¹i dïng thu nhËp ®ã ®Ó mua hµng m×nh
cÇn. NÕu mét lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã cã nhiÒu ngêi mua, th× ngêi b¸n sÏ t¨ng
gi¸ lªn ®Ó ph©n phèi mét lîng cung h¹n chÕ. Gi¸ lªn cao sÏ thóc ®Èy ngêi
s¶n xuÊt lµm ra nhiÒu hµng ho¸ h¬n. Khi cã nhiÒu hµng ho¸, ngêi b¸n muèn
mua nhanh ®Ó gi¶i quyÕt hµng cña m×nh nªn h¹ gi¸ xuèng. Khi h¹ gi¸, sè
ngêi mua hµng ®ã t¨ng lªn. Do ®ã, ngêi b¸n l¹i t¨ng gi¸ lªn. Nh vËy, trong
c¬ chÕ thÞ trêng cã mét hÖ thèng tù t¹o ra sù c©n ®èi gi÷a gi¸ c¶ vµ s¶n xuÊt.
“Gi¸ c¶ lµ ph¬ng tiÖn tÝn hiÖu cña x· héi”. Nã chØ cho ngêi s¶n xuÊt biÕt
s¶n xuÊt c¸i g× vµ nh thÕ nµo vµ còng th«ng qua ®ã thùc hiÖn ph©n phèi cho
ai.
Nãi ®Õn c¬ chÕ thÞ trêng lµ ta ph¶i nãi ®Õn cung - cÇu hµng ho¸, ®ã lµ
sù kh¸i qu¸t cña hai lùc lîng ngêi b¸n vµ ngêi mua trªn thÞ trêng. Sù biÕn
®éng cña gi¸ c¶ ®· lµm cho tr¹ng th¸i c©n b»ng cung - cÇu thêng xuyªn biÕn
®æi vµ ®ã còng chÝnh lµ néi dung cña quy luËt cung - cÇu hµng ho¸.
NÒn kinh tÕ thÞ trêng chÞu sù ®iÒu khiÓn cña hai «ng vua: Ngêi tiªu
dïng vµ kü thuËt. Ngêi tiªu dïng thèng trÞ thÞ trêng, v× hä lµ ngêi bá tiÒn
ra ®Ó mua hµng ho¸ do doanh nghiÖp s¶n xuÊt. Song, kü thuËt h¹n chÕ ngêi
tiªu dïng v× nÒn s¶n xuÊt b»ng tiÒn cña ngêi mua, kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh vÊn
®Ò ph¶i s¶n xuÊt hµng g×. Nh vËy, nhu cÇu ph¶i chÞu theo cung øng cña ngêi
kinh doanh. V× ngêi s¶n xuÊt ph¶i ®Þnh gi¸ hµng cña m×nh theo chi phÝ s¶n
xuÊt. Nªn hä s½n sµng chuyÓn sang lÜnh vùc nhiÒu lîi nhuËn h¬n. Nh vËy thÞ
trêng chÞu sù chi phèi cña c¶ chi phÝ kinh doanh, lÉn c¸c quyÕt ®Þnh cungcÇu cña ngêi tiªu dïng quy ®Þnh. ë ®©y, thÞ trêng ®ãng vai trß m«i giíi
trung gian hoµ gi¶i së thÝch ngêi tiªu dïng vµ h¹n chÕ kü thuËt.
Còng trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, lîi nhuËn lµ ®éng lùc chi phèi ho¹t
®éng cña ngêi kinh doanh. Lîi nhuËn ®a c¸c nhµ doanh nghiÖp ®Õn c¸c khu
vùc s¶n xuÊt hµng ho¸ mµ ngêi tiªu dïng cÇn nhiÒu h¬n, bá qua c¸c khu vùc
Ýt cã ngêi tiªu dïng. Lîi nhuËn ®a c¸c nhµ doanh nghiÖp ®Õn viÖc sö dông
kü thuËt s¶n xuÊt hiÖu qu¶ nhÊt. Nh vËy, hÖ thèng thÞ trêng lu«n ph¶i lµ mét
hÖ thèng hçn hîp ®Ó gi¶i quyÕt tèt nhÊt ba vÊn ®Ò cã b¶n cña nÒn kinh tÕ.
IIIC¬ chÕ thÞ trêng
1.Hµng ho¸.
Hµng ho¸ lµ s¶n phÈm cña lao ®éng , mét lµ nã cã thÓ tho¶ m·n ®îc
nhu cÇu nµo ®ã cña con ngêi, hai lµ nã ®îc s¶n xuÊt ra kh«ng ph¶i ®Ó ngêi
s¶n xuÊt ra nã tiªu dïng mµ lµ ®Ó ®em ra trao ®æi. Hµng ho¸ cã hai thuéc tÝnh:
Bao gåm thuéc tÝnh gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ sö dông.
Gi¸ trÞ lµ lao ®éng x· héi cña ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸ kÕt tinh trong
hµng ho¸. S¶n phÈm nµo mµ kh«ng chøa ®ùng lao ®éng cña con ngêi th×
kh«ng cã gi¸ trÞ, khi gi¸ trÞ thay ®æi th× gi¸ trÞ trao ®æi còng thay ®æi. Gi¸ trÞ
trao ®æi chÝnh lµ h×nh thøc biÓu hiÖn cña gi¸ trÞ. Gi¸ trÞ lµ mét ph¹m trï lÞch sö
nã g¾n liÒn víi nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, khi nµo cßn s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng
ho¸ th× cßn tån t¹i ph¹m trï gi¸ trÞ.
Gi¸ trÞ sö dông lµ c«ng dông cña s¶n phÈm cã thÓ tho¶ m·n mét nhu
cÇu nµo ®ã cña con ngêi. C«ng dông cña s¶n phÈm do thuéc tÝnh tù nhiªn
cña s¶n phÈm ®ã qui ®Þnh. Gi¸ trÞ sö dông thÓ hiÖn ë viÖc sö dông hay tiªu
dïng nã lµ néi dung cña cña c¶i, kh«ng kÓ h×nh thøc x· héi cña c¶i ®ã nh thÕ
nµo. Víi ý nghÜa nh vËy th× gi¸ trÞ sö dông lµ mét ph¹m trï vÜnh viÔn. Mét
s¶n phÈm ®· lµ hµng ho¸ th× nhÊt thiÕt ph¶i cã gi¸ trÞ sö dông nhng kh«ng
ph¶i bÊt cø s¶n phÈm g× cã gi¸ trÞ sö dông còng ®Òu lµ hµng ho¸. Trong kinh tÕ
hµng ho¸, gi¸ trÞ sö dông lµ c¸i mang gi¸ trÞ trao ®æi.
2.TiÒn tÖ
Trong giai ®o¹n ®Çu cña trao ®æi hµng ho¸, ngêi ta ®æi trùc tiÕp mét
vËt nµy lÊy mét vËt kh¸c, víi sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña ph©n c«ng lao ®éng x·
héi vµ trao ®æi hµng ho¸ trong thêi k× suy tµn cña chÕ ®é c«ng x· nguyªn thuû,
nh÷ng nhîc ®iÓm cña h×nh th¸i gi¸ trÞ toµn bé hay më réng cµng thÓ hiÖn râ
rÖt.Trong qu¸ tr×nh troa ®æi hµng ho¸ xuÊt hiÖn mét nhu cÇu lµ nh÷ng ngêi
chñ hµng ho¸ ph¶i t×m ®îc mét lo¹i hµng ho¸ nµo mµ ®îc nhiÒu ngêi a
thÝch ®Ó ®æi hµng ho¸ cña m×nh lÊy hµng ho¸ ®ã. Sau ®ã dïng hµng ho¸ Êy ®æi
lÊy thø hµng ho¸ mµ m×nh cÇn. Nh vËy viÖc trao ®æi kh«ng cßn lµ trùc tiÕp
mµ ph¶i qua mét bíc trung gian. Lùc lîng s¶n xuÊt tiÕp tôc ph¸t triÓn cuéc
ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín lÇn thø hai thóc ®Èy m¹nh sù ph¸t triÓn cña s¶n
xuÊt vµ lu th«ng hµng ho¸, ®iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i cã vËt ngang gi¸ chung thèng
nhÊt gi÷a c¸c vïng, nh vËy tiÒn tÖ ®· xuÊt hiÖn. TiÒn tÖ xuÊt hiÖn lµ kÕt qu¶
l©u dµi vµ tÊt nhiªn cña trao ®æi hµng ho¸. TiÒn tÖ cã kh¶ n¨ng trao ®æi trùc
tiÕp víi mäi hµng ho¸,nã trë thµnh ph¬ng tiÖn biÓu hiÖn gi¸ trÞ cña c¸c hµng
ho¸. TiÒn tÖ lµ thø hµng ho¸ ®Æc biÖt ®îc t¹o ra lµ vËt ngang gi¸ chung cho
c¸c hµng ho¸ kh¸c. Nã thÓ hiÖn gi¸ trÞ lao ®éng x· héi vµ biÓu hiÖn quan hÖ
gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt hµng ho¸.
Tõ sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi ®· ra ®êi mét lo¹i
hµng ho¸ ®Æc biÖt ®ãng vai trß vËt ngang gi¸ chung. §ã lµ tiÒn tÖ. Trong lÞch
sö tiÒn tÖ, nhiÒu lo¹i hµng ho¸ ®· ®îc sö dông cho vai trß nµy nh vá èc, gia
sóc,...s¾t, ®ång, b¹c, vµng...B¶n th©n chóng lµ nh÷ng yÕu tè vËt chÊt vµ cã gi¸
trÞ. Sù ra ®êi cña tiÒn giÊy ®¸nh dÊu mét sù thay ®æi to lín trong qu¸ tr×nh ph¸t
triÓn cña chóng tÝnh b»ng b¹c, hoÆc vµng. Nhng ngµy nay mäi nÒn kinh tÕ
hiÖn ®¹i ®Òu kh«ng cã bÊt kú mét sù høa hÑn ®¶m b¶o “gi¸ trÞ thùc” cña
chóng.
Nhu cÇu trao ®æi ®· ph¸t triÓn ®Õn møc cÇn cã nh÷ng lo¹i tiÒn míi
kh«ng chØ lµ tiÒn giÊy, sÐc mµ cßn thÎ tÝn dông, tiÒn ®iÖn tö v.v...Nã ®îc
chuyÓn nhîng th«ng qua c¸c m¸y tÝnh, ®êng ®iÖn tho¹i vµ thËm chÝ cã thÓ
tån t¹i trªn giÊy tê.
Nh vËy ngµy nay, tiÒn ®îc coi lµ mäi thø ®îc x· héi chÊp nhËn dïng
lµm ph¬ng tiÖn thanh to¸n vµ trao ®æi. B¶n th©n chóng cã thÓ cã hoÆc kh«ng
cã gi¸ trÞ riªng.
3. Gi¸ c¶.
Gi¸ c¶ lµ biÓu hiÖn b»ng tiÒn cña gi¸ trÞ hµng ho¸. Trong nÒn kinh tÕ
hµng ho¸ nãi chung còng nh nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn trong
thêi k× qu¸ ®é ë níc ta, gi¸ c¶ lµ c«ng cô v« cïng quan träng kh«ng nh÷ng ®Î
b¶o ®¶m cho lu th«ng hµng ho¸ còng tø lµ cho sinh ho¹t ho¹t ®éng th¬ng
nghiÖp ®îc thuËn lîi mµ cßn ®Ó ®iÒu tiÕt s¶n xuÊt vµ tiªu dïng theo híng cã
lîi cho lao ®éng. Gi¸ c¶ trong thêi k× qu¸ ®é thÓ hiÖn nh÷ng lîi Ých kh¸c nhau,
cho nªn ph¶i cã chÝnh s¸ch ®óng ®¾n ®Ó t¹o ra mét sù nhÊt trÝ gi÷a c¸c lîi Ých
®a d¹ng ®ã.
Gi¸ c¶ ph¶n ¸nh t×nh h×nh cung-cÇu, cã thÓ nhËn biÕt sù khan hiÕm
t¬ng ®èi cña hµng ho¸ qua sù biÕn ®æi gi¸ c¶. Tin tøc vÒ gi¸ c¶ cã thÓ híng
dÉn ®¬n vÞ kinh tÕ cã liªn quan ®Þnh ra nh÷ng quyÕt s¸ch ®óng ®¾n, kh«ng cã
nh÷ng th«ng tin vÒ gi¸ c¶ quyÕt s¸ch sÏ kh«ng chuÈn x¸c thËm trÝ cã nh÷ng
quyÕt s¸ch mï qu¸ng.Trong lÜnh vùc ph©n phèi,lu th«ng vµ tiªu dïng, sù biÕn
®æi gi¸ c¶ còng cung cÊp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó chÝnh phñ, xÝ nghiÖp vµ
c¸ nh©n ®Þnh ra nh÷ng quyÕt ®Þnh.
Sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶ cã thÓ dÉn tíi sù biÕn ®éng cña cung cÇu, s¶n
xuÊt vµ tiªu dïng, biÕn ®éng vÒ lu chuyÓn tµi nguyªn. Khi gi¸ c¶ cña mét
lo¹i hµng ho¸ nµo ®ã t¨ng lªn th× ngêi s¶n xuÊt nãi chung cã thÓ t¨ng s¶n
xu©ts mÆt hµng ®ã vµ tÊt nhiªn sÏ thu hót tµi nguyªn x· héi lu chuyÓn vµo
ngµnh ®ã nhng gi¸ c¶ t¨ng cã thÓ lµm cho tiªu dïng gi¶m nhu cÇu vÒ lo¹i
hµng ho¸ ®ã. Khi gi¸ c¶ gi¶m ngêi s¶n xuÊt nãi chung cã thÓ gi¶m s¶n xuÊt
lo¹i hµng ho¸ Êy vµ do ®ã mét phÇn tµi nguyªn cã thÓ kh«ng lu chuyÓn vµo
ngµnh Êy, tiªu dïng l¹i cã thÓ t¨ng lªn. ChÝnh trong qu¸ tr×nh nµy mµ gi¸ c¶
®iÒu tiÕt qui m« s¶n xuÊt cña xÝ nghiÖp sù bè trÝ tµi nguyªn gi÷a c¸c ngµnh vµ
c©n ®èi gi÷a tæng cÇu vµ tæng cung cña x· héi.
Gi¸ c¶ lªn xuèng nh mét bµn tay v« h×nh ®iÒu tiÕt lîi Ých cña mäi
ngêi, chØ huy hµnh ®éng cña ngêi s¶n xuÊt, ®iÒu tiÕt hµnh vi cña ngêi tiªu
dïng.Gi¸ c¶ cßn cã chøc n¨ng thóc ®Èy tiÕn bé kü thuËt, gi¶m lîng lao ®éng
x· héi trung b×nh cÇn thiÕt vµ chøc n¨ng ph©n phèi vµ ph©n phèi l¹i thu nhËp
quèc d©n, thu nhËp c¸ nh©n. Gi¸ c¶ chØ cã thÓ ph¸t huy c¸c chøc n¨ng trªn dùa
vµo tiÒn tÖ. Gi¸ c¶ cã ®Çy ®ñ tÝnh ®µn håi, thÞ trêng ph¶i cã tÝnh c¹nh tranh
®Çy ®ñ nÕu kh«ng sÏ lµm thiÖt h¹i chøc n¨ng cña gi¸ c¶.
Tríc ®©y do c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch tËp trung quan liªu nªn t¸c dông
cña qui luËt gi¸ trÞ bÞ xem nhÑ, v× thÕ hÖ thèng gi¸ c¶ cña níc ta rÊt bÊt hîp
lÝ. Gi¸ c¶ kh«ng ph¶n ¸nh ®îc gi¸ trÞ còng kh«ng ph¶n ¸nh ®îc cung- cÇu,
tû gi¸ gi÷a c¸c hµng ho¸ kh¸c nhau còng nh gi÷a c¸c hµng ho¸ cïng lo¹i
còng bÊt hîp lÝ. Sù bÊt hîp lÝ trªn lµm cho gi¸ c¶ kh«ng ph¸t huy ®îc vai trß
lµ ®ßn bÈy kinh tÕ m¹nh mÏ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ ph¸t huy tÝnh
tÝch cùc cña ngêi lao ®éng.
§Ó chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng, ®iÒu ®Çu tiªn ®Æt ra ®èi víi sù h×nh
thµnh gi¸ c¶ lµ ph¶i lÊy gi¸ trÞ lµm c¬ së vµ dùa vµo yªu cÇu cña qui luËt gi¸ trÞ
§ång thêi sù h×nh thµnh gi¸ c¶ hµng ho¸ cßn ph¶i chÞu quan hÖ cña qui luËt
cung - cÇu hµng ho¸, sè lîng ph¸t hµnh tiÒn giÊy víi chÝnh s¸ch kinh tÕ cña
nhµ níc ë mçi thêi k× nhÊt ®Þnh...Qui luËt gi¸ trÞ quyÕt ®Þnh gi¸ c¶ th«ng qua
cung cÇu cã ý nghÜa quan träng trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Cho nªn vËn
dông qui luËt gi¸ trÞ, t×nh h×nh cung cÇu trªn thÞ trêng ®Ó h×nh thµnh gi¸ c¶ lµ
ph¬ng tiÖn vµ lµ con ®êng quan träng thóc ®Èy tiÕn bé x· héi.
MÆc dï c¬ chÕ thÞ trêng ë níc ta trong thêi k× qu¸ ®é lªn CNXH lµ c¬
chÕ cã sù qu¶n lý cña nhµ níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa, song c¬ chÕ
h×nh thµnh gi¸ c¶ ph¶i tõ thÞ trêng lµ chñ yÕu, ngêi s¶n xuÊt kinh doanh cã
quyÒn ®Þnh gi¸.C¬ chÕ h×nh thµnh gi¸ nµy ®ßi hái nhµ níc trong khi chØ ®¹o
vµ qu¶n lý gi¸ c¶ ph¶i lµm cho tuyÖt ®¹i ®a sè hµng ho¸ phï hîp víi gi¸ thÞ
truêng do c¸c tæ chøc kinh tÕ c¨n cø vµo quan hÖ cung cÇu cña thÞ trêng qui
®Þnh, th«ng qua gi¸ c¶ nhµ níc ®iÒu tiÕt, híng dÉn viÖc ®Çu t mét c¸ch hîp
lý.
4. Lîi nhuËn.
Do cã sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ hµng ho¸ vµ chi phÝ s¶n xuÊt t b¶n chñ
nghÜa, nªn khi b¸n hµng ho¸ theo gi¸ c¶ thÞ thêng (b»ng gi¸ trÞ hµng ho¸) nhµ
t b¶n thu ®îc mét kho¶n tiÒn lêi gäi lµ lîi nhuËn. So s¸nh lîi nhuËn víi gi¸
trÞ thÆng d cho thÊy:
VÒ lîng, nÕu cung b»ng cÇu vµ do ®ã gi¸ hµng ho¸ b¸n ra theo ®óng
gi¸ trÞ cña nã th× sè lîng lîi nhuËn thu ®îc b»ng gi¸ trÞ thÆng d. NÕu cung
nhá hoÆc lín h¬n cÇu gi¸ c¶ hµng ho¸ cã thÓ sÏ cao h¬n lîng hay thÊp h¬n
gi¸ trÞ cña nã th× tõng t b¶n c¸ biÖt cã thÓ thu ®îc mét lîng lîi nhuËn lín
h¬n hoÆc nhá h¬n lîng gi¸ trÞ thÆng d. Nhng trong toµn x· héi, tæng sè gi¸
c¶ ngang b»ng víi tæng sè gi¸ trÞ cña hµng ho¸, tæng sè lîi nhuËn ngang b»ng
víi tæng sè gi¸ trÞ thÆng d.
VÒ chÊt, gi¸ trÞ thÆng d lµ bé phËn gi¸ trÞ míi do lao ®éng mµ c«ng
nh©n t¹o ra trong lÜnh vùc s¶n xuÊt d«i ra ngoµi ph©nf bï l¹i gi¸ trÞ trung b×nh
kh¶ biÕn mµ nhµ t b¶n ®· tr¶ cho c«ng nh©n, cßn lîi nhuËn lµ h×nh thøc biÓu
hiÖn bªn ngoµi cña gi¸ trÞ thÆng d, lµ gi¸ trÞ thÆng dù khi nã ®Þc quan niÖm
lµ con ®Î cña toµn bé t b¶n øng ra, lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña toµn tue b¶n ®Çu
t vµo s¶n xuÊt vµ kinh doanh.
C.M¸c viÕt: “gi¸ trÞ thÆng d hay lµ lîi nhuËn, chÝnh lµ phÇn gi¸ trÞ
d«i ra Êy cña gi¸ trÞ hµng ho¸ so víi chi phÝ s¶n xuÊt cña nã, nghÜa lµ phÇn
d«i ra cña tæng sè lîng lao ®éng chøa ®ùng trong hµng ho¸ so víi sè
lîng lao ®éng ®îc tr¶ c«ng chøa ®ùng trong hµng ho¸”.
Ph¹m trï lîi nhuËn ph¶n ¸nh sai lÖch b¶n chÊt quan hÖ s¶n xuÊt gi÷a t
b¶n vµ lao ®éng, v× nã lµm cho ngêi ta tëng r»ng gi¸ trÞ thÆng d kh«ng ph¶i
chØ do lao ®éng lµm thuª t¹o ra. Thùc chÊt lîi nhuËn vµ gi¸ trÞ thÆng d còng
lµ mét, lîi nhuËn ch¼ng qua chØ lµ mét h×nh th¸i thÇn bÝ cña gi¸ trÞ thÆng d ‘
5.Quy luËt gi¸ trÞ.
Quy luËt gi¸ trÞ lµ quy luËt kinh tÕ c¨n b¶n cña s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng
ho¸. Chõng nµo cßn trao ®æi hµng ho¸ th× chõng ®ã cßn quy luËt gi¸ trÞ.
Theo quy luËt nµy, s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸ ph¶i dùa trªn c¬ së
lîng gi¸ trÞ hµng ho¸ hay thêi gian lao ®éng cÇn thiÕt. Trong nÒn kinh tÕ
hµng ho¸, vÊn ®Ò quan träng lµ hµng ho¸ s¶n xuÊt ra cã b¸n ®îc hay kh«ng?
§Ó hµng ho¸ cã thÓ b¸n ®îc th× hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt ®Ó s¶n xuÊt ra hµng
ho¸ ph¶i phï hîp víi møc hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt, tøc lµ ph¶i phï
hîp víi møc hao phÝ mµ x· héi cã thÓ chÊp nhËn ®îc. Trong trao ®æi hµng
ho¸ còng ph¶i dùa vµo hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Hai hµng ho¸ cã gi¸
trÞ sö dông kh¸c nhau cã thÓ trao ®æi víi nhau ®îc khi lîng gi¸ trÞ cña
chóng ngang nhau. Theo nghÜa ®ã th× trao ®æi ph¶n ¸nh theo nguyªn t¾c ngang
gi¸. Quy luËt gi¸ trÞ lµ trõu tîng. Nã thÓ hiÖn sù vËn ®éng th«ng qua sù biÕn
®éng cña gi¸ c¶ hµng ho¸.
Trong s¶n xuÊt, quy luËt gi¸ trÞ ®iÒu tiÕt viÖc ph©n phèi t liÖu s¶n xuÊt
v¸ søc lao ®éng gi÷a c¸c ngµnh s¶n xuÊt th«ng qua sù biÐn ®éng cña gi¸ c¶
hµng ho¸. Nh d· nãi trªn, do ¶nh hëng cña quan hÖ cung - cÇu, gi¸ c¶ hµng
ho¸ trªn thÞ trêng lªn xuèng xoay quanh gi¸ trÞ cña nã. NÕu cã ngµnh nµo ®ã
cung kh«ng ®¸p øng cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ lªn cao th× s¶n xuÊt ®æ x« vµo ngµnh
®ã. Ngîc l¹i, khi ngµnh ®ã thu hót qu¸ nhiÒu lao ®éng x· héi, cung vît qu¸
cÇu, gi¸ c¶ hµng ho¸ h¹ xuèng th× ngêi s¶n xuÊt sÏ ph¶i chuyÓn bít t liÖu
s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ra khái ngµnh nµy ®Ó ®Çu t vµo n¬i cã gi¸ c¶ hµng
ho¸ cao. Nhê vËy, t liÖu s¶n xuÊt vµ søc lao ®éng ®îc ph©n phèi qua l¹i mét
c¸ch tù ph¸t vµo c¸c ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau. Sù biÕn ®éng xung quanh gi¸
trÞ kh«ng nh÷ng chØ râ sù biÕn ®éng vÒ kinh tÕ mµ cßn cã t¸c dông ®iÒu tiÕt
nguån hµng tõ n¬i gi¸ thÊp ®Õn n¬i gi¸ cao.
Trong nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸, ngßi nµo cã hao phÝ lao ®éng c¸ biÖt Ýt
h¬n hoÆc b»ng hao phÝ lao ®éng x· héi cÇn thiÕt ®Ó s¶n xuÊt hµng ho¸ th×
ngêi ®ã cã lîi, cßn ngêi nµo cã hao phÝ c¸ biÖt lín h¬n hao phÝ lao ®éng x·
héi cÇn thiÕt th× sÏ bÞ thiÖt, v× kh«ng thu ®îc toµn ®îc lao ®éng ®· hao phÝ.
Muèn ®øng v÷ng vµ th¾ng trong c¹nh tranh mçi ngêi s¶n xuÊt ®Òu lu«n lu«n
t×m c¸ch c¶i tiÕn kü thuËt, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng. V× thÕ, trong nÒn kinh tÕ
hµng ho¸, lùc lîng s¶n xuÊt ®îc kÝch thÝch vµ ph¸t triÓn nhanh h¬n nhiÒu so
víi trong nÒn kinh tÕ tù cÊp, tù tóc.
Trong cuéc c¹nh tranh ch¹y theo gi¸ trÞ, lao ®éng c¸ biÖt cña mçi ngêi
s¶n xuÊt kh«ng nhÊt trÝ víi lao ®éng x· héi cÇn thiÕt. Nh vËy, quy luËt gi¸ trÞ
cã ý nghÜa b×nh tuyÓn, ®¸nh gi¸ ngêi s¶n xuÊt. VÒ ph¬ng diÖn nµy quy luËt
gi¸ trÞ b¶o ®¶m sù b×nh ®¼ng ®èi víi ngêi s¶n xuÊt.
6.Quy luËt cung-cÇu
CÇu lµ khèi lîng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ ngêi tiªu dïng mua trong
mét thêi kú t¬ng øng víi gi¸ c¶, thu nhËp vµ c¸c biÕn sè kinh tÕ x¸c ®Þnh.
Ngêi tiªu dïng ë ®©y bao gåm d©n c, c¸c doanh nghiÖp nhµ níc vµ c¶
níc ngoµi. Tiªu dïng bao gåm c¶ tiªu dïng s¶n xuÊt vµ tiªu dïng c¸ nh©n.
Lîng cÇu phô thuéc vµo c¸c yÕu tè chñ yÕu nh: thu nhËp, søc mua
cña tiÒn tÖ, gi¸ c¶ hµng ho¸, l·i suÊt, thÞ hiÕu cña ngêi tiªu dïng. Trong ®ã,
gi¸ c¶ hµng ho¸ lµ nh©n tè t¸c ®éng trùc tiÕp vµ tû lÖ nghÞch víi lîng cÇu, gi¸
c¶ cµng cao th× cÇu vÒ hµng ho¸ ®ã thÊp, ngîc l¹i gi¸ c¶ hµng ho¸ thÊp,
lîngcÇu sÏ cao.
Cung lµ khèi lîng hµng ho¸ vµ dÞch vô mµ chñ thÓ kinh tÕ ®em b¸n ra
thÞ trêng trong mét thêi kú nhÊt ®Þnh, t¬ng øng víi møc gi¸ c¶, kh¶ n¨ng
s¶n xuÊt, chi phÝ s¶n xuÊt x¸c ®Þnh.
Lîng cung phô thuéc vµo kh¶ n¨ng s¶n xuÊt, vµo sè lîng vµ chÊt
lîng c¸c nguån lùc, c¸c yÕu tè s¶n xuÊt ®îc sö dông, n¨ng suÊt lao ®éng vµ
chi phÝ s¶n xuÊt. Gi¸ c¶ cña hµng ho¸ vµ dÞch vô trªn thÞ trêng lµ yÕu tè trùc
tiÕp ¶nh hëng tíi lîng cung vÒ hµng ho¸, dÞch vô ®ã. Cung tû lÖ thuËn víi
gi¸. Gi¸ c¶ cao th× cung lín vµ ngîc l¹i, gi¸ c¶ thÊp th× cung gi¶m.
Quan hÖ cung cÇu lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng ngêi b¸n vµ nh÷ng ngêi
mua, gi÷a nh÷ng ngêi s¶n xuÊt vµ ngêi tiªu dïng; lµ nh÷ng quan hÖ cã vai
trß quan träng trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸. Kh«ng ph¶i chØ cã gi¸ c¶ ¶nh
hëng tíi cung cÇu mµ quan hÖ cung cÇu ¶nh hëng tíi viÖc x¸c ®Þnh gi¸ c¶
trªn thÞ trêng.
Khi cung lín h¬n cÇu, ngêi b¸n ph¶i gi¶m gÝa, gi¸ c¶ cã thÓ thÊp h¬n
gi¸ trÞ hµng ho¸ . Khi cung nhá h¬n cÇu, ngêi b¸n cã thÓ t¨ng gi¸, gi¸ c¶ cã
thÓ cao h¬n gi¸ trÞ. Khi cung b»ng cÇu, ngêi b¸n sÏ b¸n hµng ho¸ theo ®óng
gi¸ trÞ gi¸ c¶ b»ng gi¸ trÞ. Khi ®ã c©n b»ng thÞ trêng xuÊt hiÖn t¹i møc gi¸ mµ
t¹i ®ã lîng cung vµ cÇu b»ng nhau. Møc gi¸ ®ã gäi lµ gi¸ c©n b»ng, s¶n
lîng ®ã gäi lµ s¶n lîng c©n b»ng.
PhÇn 2
Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng
theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt nam.
I.Sù cÇn thiÕt kh¸ch quan h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng
®Þnh híng XHCN ë ViÖt Nam
1.C¬ chÕ cò vµ h¹n chÕ cña nã.
C¬ chÕ cò lµ c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp. §ã lµ c¬ chÕ mµ ë ®ã
Nhµ níc qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh lµ chñ yÕu, thÓ hiÖn
ë sù chi tiÕt ho¸ c¸c nhiÖm vô do Trung ¬ng giao b»ng mét hÖ thèng chØ tiªu
ph¸p lÖnh tõ mét trung t©m. C¸c doanh nghiÖp c¨n cø vµo chØ tiªu kÕ ho¹ch
cña nhµ níc tõ ®ã lËp kÕ ho¹ch s¶n xuÊt kinh doanh cho m×nh.
Trong c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, c¸c c¬ quan nhµ níc can
thiÖp qóa s©u vµo c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp
nhng l¹i kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm g× ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cña m×nh, tõ ®ã
lµm cho c¸c doanh nghiÖp thô ®éng kh«ng ph¸t huy ®îc tÝnh s¸ng t¹o, c¸c
quan hÖ kinh tÕ bÞ hiÖn vËt ho¸. Quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ chØ mang tÝnh h×nh
thøc, bá qua hiÖu qu¶ kinh tÕ, qu¶n lý kinh tÕ vµ kÕ ho¹ch ho¸ b»ng chÕ ®é
cÊp ph¸t, giao nép. Bé m¸y qu¶n lý cång kÒnh, nhiÒu kh©u trung gian nhng
kÐm n¨ng lùc.
C¬ chÕ tËp trung bao cÊp ®· gãp phÇn cho th¾ng lîi gi¶i phãng ®Êt
níc, nhng sau khi ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi ®· thay ®æi. §Æc biÖt khi tr×nh ®é
ph¸t triÓn kinh tÕ ®· n©ng cao lªn rÊt nhiÒu, c¬ cÊu cµng phøc t¹p th× nh÷ng
khuyÕt ®iÓm bªn trong nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ngµy cµng béc lé. Cuéc ch¹y ®ua
theo môc tiªu chÕ ®é quèc h÷u ho¸ lµm lo¹i bá hoÆc h¹n chÕ chÕ ®é kinh tÕ
phi quèc h÷u, kiÒm chÕ c¹nh tranh nªn khã lµm sèng ®éng nÒn kinh tÕ.
Trªn thùc tÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch lÊy chñ nghÜa b×nh qu©n lµm ph¬ng
ch©m ph©n phèi cho nªn ®· k×m h·m tÝch cùc vµ s¸ng t¹o cña ngêi s¶n xuÊt
kinh doanh. Chóng ta thùc hiÖn ph©n phèi theo lao ®éng trong ®iÒu kiÖn cha
cho phÐp. Trong ho¹t ®éng kinh tÕ viÖc nhµ níc qu¶n lý hµnh chÝnh b»ng
mÖnh lÖnh trùc tiÕp, chÝnh quyÒn vµ xÝ nghiÖp kh«ng t¸ch riªng, ®Çu vµo cao
®Çu ra thÊp ®· trë thµnh nh÷ng c¨n bÖnh cò cña nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch.Nh÷ng
®iÒu trªn ®· g©y trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt x· héi. Tríc t×nh h×nh ®ã
viÖc chuyÓn ®æi nÒn kinh tÐ níc ta sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng lµ ®óng ®¾n
phï hîp víi thùc tÕ, qui luËt kinh tÕ vµ xu thÕ cña thêi ®¹i
2.chñ tr¬ng ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa.
Trong khi c¸c níc trong khu vùc ®· ®¹t ®îc nh÷ng bíc ph¸t triÓn
nh¶y vät dùa vµo c¬ chÕ kinh tÕ thÞ trêng, më réng quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i,
x©y dùng c¬ cÊu kinh tÕ híng bªn ngoµi, th× ViÖt Nam trong nhiÒu n¨m qua
vÉn theo ®æi c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung b»ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh, quan
liªu tõ trung ¬ng vµ c¬ cÊu kinh tÕ híng néi lµ chñ yÕu, ®· k×m h·m kh¶
n¨ng hoµ nhËp vµo trµo lu ph¸t triÓn cña khu vùc.
Sau ®¹i héi 6(1986), do ®æi míi nãi chung vµ sù ®æi míi trong nhËn
thøc x· héi, §¶ng ta nhËn ®Þnh r»ng ®Ó ph¸t triÓn theo kÞp c¸c níc trong khu
vùc vµ thÕ giíi th× ph¶i ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa cã sô qu¶n lý cña nhµ níc.
Bëi v× hiÖn nay ë níc ta, c¸c ®iÒu kiÖn cña s¶n xuÊt hµng ho¸ vÉn cßn
®ang tån t¹i. Ph©n c«ng lao ®éng: ë níc ta ®ang tån t¹i hÖ thèng ph©n c«ng
lao ®éng do lÞch sö ®Ó l¹i víi nhiÒu ngµnh nghÒ. Víi sù ph¸t triÓn khoa häc kü
thuËt hiÖn ®¹i, nhiÒu ngµnh nghÒ míi xuÊt hiÖn lµm cho sù ph©n c«ng lao
®éng ë níc ta trë nªn phong phó h¬n, nã t¹o ®iÒu kiÖn cho hµng ho¸ ph¸t
triÓn. ë níc ta còng ®ang tån t¹i quan hÖ së h÷u ®a d¹ng vÒ t liÖu s¶n xuÊt
vµ øng víi nã lµ nÒn kinh tÕ nhiÌu thµnh phÇn. §iÒu ®ã t¹o nªn sù ®éc lËp vÒ
mÆt kinh tÕ gi÷a c¸c thµnh viªn, doanh nghiÖp. Nã còng cã t¸c dông lµm cho
hµng ho¸ ph¸t triÓn.
MÆt kh¸c, kinh tÕ hµng ho¸ ph¸t triÓn, nã thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph©n c«ng
lao ®éng, qu¸ tr×nh chuyªn m«n ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸. Qua ®ã thiÕt lËp ®îc
mèi quan hÖ kinh tÕ gi÷a c¸c vïng xo¸ bá t×nh tr¹ng tù cung, tù cÊp. §Èy
m¹nh qu¸ tr×nh x· héi ho¸ s¶n xuÊt. Nã thóc ®Èy qu¸ tr×nh tÝch tô vµ tËp trung
vèn vµ lao ®éng thÓ hiÖn ë quy m« cña c¸c doanh nghiÖp, quy m« vÒ kinh tÕ
ngµy cµng t¨ng.
Kinh tÕ hµng ho¸ gãp phÇn t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng thùc hiÖn d©n chñ
ho¸ ®êi sèng kinh tÕ. Nã khai th¸c ®îc thÕ m¹nh tõng ngµnh, tõng ®Þa
ph¬ng ®Ó lµm ra nhiÒu s¶n phÈm cho x· héi, t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc më réng
liªn kÕt, liªn doanh c¶ trong níc vµ níc ngoµi. Më réng ph¹m vi giao lu
hµng ho¸ gi÷a níc ta vµ c¸c nø¬c kh¸c. Lµ ®iÒu kiÖn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn
cña mét sè ngµnh, lÜnh vùc kh¸c.
Trong bÊt cø h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo còng cã ph¬ng thøc s¶n
xuÊt gi÷ vÞ trÝ chi phèi. Ngoµi ra, cßn cã ph¬ng thøc s¶n xuÊt tµn d cña x·
héi tríc vµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt mÇm mèng cña x· héi t¬ng lai. C¸c
ph¬ng thøc s¶n xuÊt nµy ë vµo ®Þa vÞ lÖ thuéc, bÞ chi phèi bëi ph¬ng thøc
s¶n xuÊt thèng trÞ.
Tronh mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cã nhiÒu ph¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu
hiÖn thµnh phÇn kinh tÕ. Trong thêi kú qu¸ ®é, cha cã thµnh phÇn kinh tÕ nµo
gi÷ vai trß thèng trÞ, chi phèi c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, mµ chóng chØ lµ
nh÷ng m¶nh, nh÷ng bé phËn hîp thµnh kÕt cÊu kinh tÕ x· héi trong mét hÖ
thèng thèng nhÊt biÖn chøng. Mçi thµnh phÇn kinh tÕ cã kiÓu tæ chøc s¶n xuÊt
kinh doanh cña nã hîp thµnh nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn.
NÒn kinh tÕ thêi kú qu¸ ®é tån t¹i nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ lµ v×:
Thø nhÊt, khi giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng dµnh chÝnh
quyÒn, tiÕp qu¶n nÒn kinh tÕ chñ yÕu dùa trªn chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n
xuÊt. Thùc tÕ cã hai lo¹i t h÷u: t h÷u lín:nhµ m¸y, hÇm má, doanh nghiÖp,
®ån ®iÒn...cña c¸c chñ t b¶n trong vµ ngoµi níc-®ã lµ kinh tÕ t b¶n chñ
nghÜa, vµ t h÷u nhá: gåm nh÷ng ngêi n«ng d©n c¸ thÓ, nh÷ng ngêi bu«n
b¸n nhá, ®ã lµ s¶n xuÊt nhá c¸ thÓ.
Th¸i ®é cña chÝnh quyÒn míi ®èi víi hai lo¹i t h÷u trªn lµ kh¸c nhau.
§èi víi t h÷u lín kinh tÕ t b¶n t nh©n, chØ cã ph¬ng ph¸p duy nhÊt lµ
quèc h÷u ho¸. Lý luËn vÒ quèc h÷u ho¸ cña chñ nghÜa Mac-Lªnin kh¼ng ®Þnh
kh«ng nªn quèc h÷u ho¸ ngay mét lóc mµ ph¶i ®îc tiÕn hµnh tõ tõ theo tõng
giai ®o¹n vµ vµ b»ng h×nh thøc, b»ng ph¬ng ph¸p nµo lµ tõy ®iÒu kiÖn cô thÓ,
cho nªn nh÷ng doanh nghiÖp thuéc thµnh phÇn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa cßn
tån t¹i nh mét tÊt yÕu. §ång thêi híng chñ nghÜa t b¶n vµo con ®êng t
b¶n Nhµ níc, h×nh thµnh thµnh phÇn kinh tÕ t b¶n nhµ níc.
§èi víi t h÷u nhá th× chØ cã th«ng qua con ®êng hîp t¸c ho¸, theo c¸c
nguyªn t¾c mµ Lªnin v¹ch ra lµ tù nguyÖn, qu¶n lý d©n chñ, cïng cã lîi...tu©n
theo c¸c quy luËt kh¸ch quan. Do ®ã trong thêi kú qu¸ ®é cßn tån t¹i thµnh
phÇn kinh tÕ c¸ thÓ. H¬n n÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ cò do lÞch sö ®Ó l¹i,
chóng cßn cã vai trß, chøc n¨ng, nhiÖm vô, cßn cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn...V× thÕ
nhµ níc b»ng c¸c chÝnh s¸ch biÖn ph¸p sö sông c¸c thµnh phÇn kinh tÕ t
nh©n phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng x· héi míi.
Thø hai, sù ph¸t triÓn kinh tÕ ë mçi quèc gia, do ®Æc ®iÓm lÞch sö, ®iÒu
kiÖn chñ quan, kh¸ch quan nªn tÊt yÕu cã sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu vÒ lùc lîng
s¶n xuÊt gi÷a c¸c ngµnh, c¸c vïng, c¸c doanh nghiÖp. ChÝnh sù ph¸t triÓn
kh«ng ®Òu ®ã quyÕt ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt, tríc hÕt lµ h×nh thøc, quy m« vµ
quan hÖ së h÷u ph¶i phï hîp víi nã nghÜa lµ tån t¹i nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt
kh«ng gièng nhau. §ã lµ c¬ së h×nh thµnh c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau.
Thø ba, ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, cñng cè vµ ph¸t triÓn hÖ thèng chÝnh trÞ,
x· héi, nhµ níc x©y dùng hÖ thèng nh÷ng cã së kinh tÕ míi, h×nh thµnh
thµnh phÇn kinh tÕ nhµ níc. MÆt kh¸c, trong ®iÒu kiÖn quèc tÕ ho¸ ®êi sèng
kinh tÕ, quèc h÷u ho¸ hîp t¸c vµ ®Çu t níc ngoµi, nhµ níc cïng c¸c nhµ
níc cïng c¸c nhµ t b¶n, c¸c c«ng ty trong vµ ngoµi níc, h×nh thµnh kinh tÕ
t b¶n nhµ níc.
ViÖc nhËn thøc vµ tæ chøc thùc hiÖn trªn thùc tÕ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ
trong thêi kú qu¸ ®é cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn to lín.
HiÖn nay, ë níc ta ®ang tån t¹i nhiÒu tr×nh ®é kh¸c nhau cña lùc lîng
s¶n xuÊt (thñ c«ng, tr×nh ®é c¬ khÝ, tù ®éng ho¸, tin häc ho¸...). V× vËy khi
thiÕt lËp quan hÖ së h÷u th× còng ph¶i ®a d¹ng phï hîp ë níc ta hiÖn nay cã
thÓ lµm xuÊt hiÖn thªm mét sè thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c.
ë níc ta tån t¹i mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn lµ mét tÊt yÕu kh¸ch
quan. V× kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, ®©y lµ tån t¹i kh¸ch quan do lÞch sö ®Ó l¹i
trong thêi kú qu¸ ®é vµ cã nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ mµ sô tån t¹i cña nã vÉn
cã lîi cho sù ph¸t triÓn ®Êt níc. Ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn nh»m
thùc hiÖn c¸i quy luËt: Quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tÝnh chÊt, tr×nh ®é
ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn nh»m ®Ó
cho s¶n xuÊt níc ta ph¸t triÓn liªn tôc kh«ng bÞ gi¸n ®o¹n. Ph¸t triÓn kinh tÕ
nhiÒu thµnh phÇn nh»m t¹o ra sù c¹nh tranh gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ thÞ
trêng hiÖn nay ë níc ta.
Tãm l¹i: Trong thêi kú qu¸ ®é tån t¹i mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn
kh«ng chØ lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan mµ cßn cã mét t¸c dông tÝch cùc tolín
®èi víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ.Cô thÓ lµ:
Sù tån t¹i nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn còng cã ý nghÜa lµ tån t¹i nhiÒu
h×nh thøc quan hÖ s¶n xuÊt , do ®ã nã sÏ phï hîp víi c¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn
kh¸c nhau vÒ lùc lîng s¶n xuÊt tõ ®ã mµ cã thÓ t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, t¨ng
tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ trong mçi thµnh phÇn còng nh
trong toµn bé nÒn kinh tÕ .
Gãp phÇn kh«i phôc kinh tÕ cho sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸.
Ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn chÝnh lµ ®¶m b¶o quyÒn tù
do kinh doanh, quyÒn d©n chñ vÒ kinh tÕ cho mäi c«ng d©n. Mét c«ng d©n ®Òu
cã quyÒn ho¹t ®éngtrong nÒn kinh tÕ thÞ trêng (theo ®óng ph¸p luËt) ®Ó lµm
giµi cho m×nh vµ cho x· héi.
NÒn kinh tÕ cã c¬ cÊu nhiÒu thµnh phÇn kh«ng nh÷ng t¹o ®iÒu kiÖn sö
dông søc m¹nh tæng hîp cña mäi thµnh phÇn kinh tÕ trong níc mµ cßn t¹o ra
m«i trêng th«ng tho¸ng ,thÝch hîp cho sù thu hót vèn, khoa häc kÜ thuËt tiªn
tiÕn cña thÕ giíi .
NÒn kinh tÕ cã c¬ cÊu nhiÒu thµnh phÇn kh«ng nh÷ng t¹o ®iÒu kiÖn thùc
hiÖn vµ më réng c¸c h×nh thøc kinh tÕ qu¸ ®é, ®Æc biÖt lµ h×nh thøc kinh tÕ t
b¶n nhµ níc, lµ “cÇu nèi” lµ trung gian cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn nÒn kinh tÕ níc
ta tõ s¶n xuÊt nhá nªn s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa
Tõ nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc mµ héi nghÞ trung ¬ng lÇn thø VI kho¸ VI
®· chØ râ: “chÝnh s¸ch kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn cã ý nghÜa chiÕn lîc l©u
dµi, cã tÝnh quy luËt tõ s¶n xuÊt nhá ®i lªn chñ nghÜa x· héi vµ thÓ hiÖn
tinh thÇn d©n chñ vÒ kinh tÕ, ®¶m b¶o cho mäi ngêi lµm ¨n theo ph¸p
luËt”.
Khi c¬ chÕ cò k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖt Nam trong nhiÒu n¨m.
§iÒu ®ã ®Æt ra mét yªu cÇu kh¸ch quan lµ ph¶i ®æi míi c¬ chÕ kinh tÕ, thay
thÕ c¬ chÕ míi vµo c¬ chÕ cò. Trong khi ®ã, c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý
cña nhµ níc ®ang ®îc ¸p dông réng r·i, phæ biÕn ë nhiÒu níc trªn thÕ giíi
vµ ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu rÊt ®¸ng quan t©m. V× vËy, chuyÓn ®æi tõ c¬
chÕ cò sang c¬ chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý nhµ níc theo ®Þnh híng x· héi
chñ nghÜa lµ cÇn thiÕt, kh¸ch quan.
Kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh hìng x· héi chñ nghÜa thùc chÊt lµ kiÓu tæ
chøc nÒn kinh tÕ võa dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c vµ quy luËt cña kinh tÕ thÞ
trêng, võa dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c vµ b¶n chÊt cña chñ nghÜa x· héi. §©y
chÝnh lµ m« h×nh kinh tÕ “më”, trong ®ã cã sù kÕt hîp gi÷a c¸i chung vµ c¸i
®Æc thï. C¸i chung kµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng, c¸i ®Æc thï - ®Þnh híng x· héi
chñ nghÜa. Chóng ta kh«ng chñ tr¬ng x©y dùng m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng
bÊt kú, trõu tîng, cµng kh«ng chñ tr¬ng x©y dùng m« h×nh kinh tÕ t b¶n
mµ chñ tr¬ng x©y dùng m« h×nh kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ
nghÜa. V× vËy, kh«ng thÓ lÊy kinh tÕ thÞ trêng lµm chñ ®¹o mµ tÊt yÕu ph¶i
lÊy ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa lµm chñ ®¹o.
NÒn kinh tÕ níc ta hiÖn nay cha ph¶i lµ nÒn kinh tÕ thÞ trêng x· héi
chñ nghÜa mµ cßn lµ mét nÒn kinh tÕ qu¸ ®é: nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa. Tøc mét nÒn kinh tÕ thÞ trêng tuy cßn cha tho¸t
khái ®Æc ®iÓm cña kinh tÕ thÞ trêng t b¶n chñ nghÜa nhng bíc ®Çu ®·
mang nh÷ng yÕu tè x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng yÕu tè nµy ngµy cµng lín m¹nh
lªn thay thÕ dÇn nh÷ng yÕu tè t b¶n chñ nghÜa.
II.Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta
1.Tríc n¨m 1986
Kh¸c víi mét sè níc §«ng ¢u, chóng ta tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi tõ
mét níc n«ng nghiÖp l¹c hËu, bá qua giai ®o¹n ph¸t triÓn t b¶n chñ nghÜa.
Bëi vËy chóng ta gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n, nhÊt lµ trong viÖc x©y dùng vµ ph¸t
triÓn nÒn kinh tÕ. §Ó sím cã chñ nghÜa x· héi, chóng ta ®· sö dông m« h×nh
kinh tÕ mµ LiªnX« vµ c¸c níc x· héi chñ nghÜa kh¸c ®ang cã . §Ó lµ nÒn
kinh tÕ x· héi chñ nghÜa víi sù thèng trÞ cña chÕ ®é c«ng h÷u x· héi chñ nghÜa
vÒ t liÖu s¶n xuÊt díi hai h×nh thøc: së h÷u toµn d©n vµ së h÷u tËp thÓ, trong
®ã së h÷u toµn d©n ®ãng vai trß chñ ®¹o.
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm nÒn kinh tÕ x· héi chñ nghÜa lµ mét nÒn kinh tÕ
ph¸t triÓn cã kÕ ho¹ch, quy luËt ph¸t triÓn cã kÕ ho¹ch vµ c©n ®èi nÒn kinh tÕ
quèc d©n lµ quy luËt ®¾c thï riªng cña chñ nghÜa x· héi, nªn nhµ níc ta ®·
lÊy kÕ ho¹ch ho¸ lµm c«ng cô chñ yÕu ®Ó qu¶n lý nÒn kinh tÕ. Nh vËy trong
thêi k× nµy ®· nhËn thøc râ tÇm quan träng cã ý nghÜa chi phèi cña c¸c chÝnh
s¸ch kinh tÕ vÜ m« ®èi víi c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ.
Nhng nhµ níc qu¶n lý nÒn kinh tÕ b»ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh, c¸c
c¬ quan nhµ níc th× can thiÖp qu¸ s©u vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh.
C¸c c¬ së s¶n xuÊt (quèc doanh vµ tËp thÓ chiÕm ®¹i bé ph¹n, thµnh phÇn kinh
tÕ c¸ thÓ nhá bÐ, kh«ng ®¸ng kÓ viÖc s¶n xuÊt c¸i g× bao nhiªu, nh thÕ nµo vµ
b¸n cho ai ®Òu lµ do nhµ níc quyÕt ®Þnh vµ theo mét kÕ ho¹chthèng nhÊt tõ
trung ¬ng. C¸c c¬ së s¶n xuÊt chØ lµ ngêi chÊp hµnh mét c¸ch thô ®éng.
ViÖc qu¶n lý nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung ®· gióp
chóng ta gi¶i quyÕt ®îc mét sè vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi quan träng nhÊt lµ viÖc
huy ®éng nh©n tµi, vËt lùc phôc vô cho cuéc chiÕn tranh chèng Mü cøu níc,
gi¶i phãng MiÒn nam, thèng nhÊt ®Êt níc.
Nhng khi ®Êt níc ®îc hoµ b×nh, thèng nhÊt vµ bíc vµo thêi kú x©y
dùng, ph¸t triÓn kinh tÕ th× c¬ chÕ qu¶n lý nµy béc lé nhîc ®iÓm c¬ b¶n lµ nã
thiÕu ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn.
Trªn thùc tÕ, kinh tÕ hµng ho¸ vÉn ®îc thõa nhËn, quan hÖ hµng ho¸tiÒn tÖ ®îc thõa nhËn nhng thùc chÊt ®ã chØ lµ kinh tÕ hµng ho¸ mét thµnh
phÇn - thµnh phÇn x· héi chñ nghÜa, dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t liÖu s¶n
xuÊt díi h×nh thøc: toµn d©n vµ tËp thÓ.
2.Sau n¨m 1986
§ã lµ thêi kú ®æi míi toµn diÖn M« h×nh kinh tÕ th«ng qua nghÞ quyÕt
cña c¸c ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø Vi, VII, VIII. M« h×nh kinh tÕ bÞ
xo¸ bá, m« h×nh kinh tÕ míi ®îc x©y dùng phï hîp víi quy luËt kinh tÕ
kh¸ch quan, víi tr×nh ®é ph¸t triÓn nÒ kinh tÕ.
Trong thêi kú nµy, ®· diÔn ra sù biÕn ®æi c¬ b¶n trong m« h×nh kinh tÕ,
tõ m« h×nh qu¸ ®é trùc tiÕp lªn chñ nghÜa x· héi sang m« h×nh qu¸ ®é gi¸n
tiÕp, tøc lµ chuyÓn sang m« h×nh kinh tÕ lÊy s¶n xuÊt vµ trao ®æi hµng ho¸
trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ë mét níc kÐm ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ lµm
néi dung cèt lâi. §©y lµ m« h×nh kinh tÕ ®îc x©y dùng trªn c¬ së tæng kÕt
thùc tiÔn chñ nghÜa x· héi cña níc ta, vËn dông mét c¸ch cã ph¸t triÓn s¸ng
t¹o nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña Lªnin vÒ “chÝnh s¸ch kinh tÕ míi” vµo
nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö ë níc ta vµ thÕ giíi ngµy nay, ®Æc biÖt khi Liªn X«
vµ c¸c níc §«ng ¢u sôp ®æ.
Thùc hiÖn m« h×nh kinh tÕ míi nh»m môc tiªu c¨n b¶n, cÊp thiÕt lµ t¨ng
nhanh lùc lîng s¶n xuÊt, tõng bíc c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, t¹o c¬ së vËt
chÊt vµ x· héi ho¸ tõng bíc nÒn s¶n xuÊt x· héi.
Thùc tiÔn kinh tÕ ®Êt níc tõ khi chuyÓn sang m« h×nh kinh tÕ míi ®·
vµ ®ang chøng minh tÝnh kh¸ch quan khoa häc, tÝnh hiÖu qu¶ cao cña m« h×nh
kinh tÕ ®ã. ChØ trong mét thêi gian ng¾n m« h×nh kinh tÕ míi ®· ®em l¹i
nh÷ng thµnh tùu rÊt quan träng, gãp phÇn quyÕt ®Þnh ®a níc ta tho¸t khái
cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi gay g¾t vµ t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò cho thêi kú
ph¸t triÓn míi - thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.
Lµ mét m« h×nh kinh tÕ hoµn toµn míi cha hÒ cã trong lÞch sö, mµ thêi
gian ®a vµo thùc hiÖn cha ®îc bao l©u nªn chóng ta cha thÓ xem ®ã lµ m«
h×nh ®· xong xu«i, hoµn chØnh. Cßn cÇn ph¶i cãi thêi gian vµ kinh nghiÖm
thùc tiÔn ®Ó bæ sung, hoµn thiÖn m« h×nh ®ã.
Nãi tãm l¹i, sau n¨m 1986 nÒn kinh tÕ níc ta ®· ®¹t ®îc thµnh tùu
®¸ng kÓ. NÒn kinh tÕ chuyÓn dÇn tõ ®ãng sang më, lµm xuÊt hiÖn nhiÒu ThÞ
trêng víi quy m« lín; ®êi sèng nh©n d©n ®îc c¶i thiÖn, kinh tÕ ®Êt níc
t¨ng trëng. Song níc ta vÉn lµ mét níc chËm ph¸t triÓn, c«ng nghÖ kü
thuËt l¹c hËu, nÒn kinh tÕ cßn tån t¹i nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc.
III.§Æc trng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë ViÖt Nam
NÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa còng cã nh÷ng tÝnh
chÊt chung cña nÒn kinh tÕ : nÒn kinh tÕ vËn ®éng theo nh÷ng quy luËt vèn cã
cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng nh quy luËt gÝa trÞ, quy luËt cung cÇu, quy lu©t
c¹nh tranh ; cã chñ thÓ kinh tÕ cã tÝnh ®éc lËp, tù chñ ®Ó cã quyÒn ra nh÷ng
quyÕt ®Þnh phi tËp trung ho¸ ; thÞ trêng cã vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc ph©n
phèi c¸c nguån lùc kinh tÕ ; gÝa c¶ do thÞ trêng quyÕt ®Þnh ; nhµ níc ®iÒu
tiÕt kinh tÕ vÜ m« ®Ó gi¶m bít nh÷ng “thÊt b¹i cña thÞ trêng”
Nhng bÊt cø nÒn kinh tÕ thÞ trêng nµo còng ho¹t ®éng trong nh÷ng
®iÒu kiÖn lÞch sö–x· héi cña mét níc nhÊt ®Þnh, nªn nã bÞ chi phèi bëi ®iÒu
kiÖn lÞch sö vµ ®Æc biÖt lµ chÕ ®é x· héi cña níc ®ã, vµ do ®ã cã nh÷ng ®Æc
®iÓm riªng ph©n biÖt víi nÒn kinh tÕ thÞ trêng cña c¸c níc kh¸c. NÒn kinh tÕ
thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa cã nh÷ng ®Æc trng sau ®©y :
1.VÒ chÕ ®é së h÷u
NÒn kinh tÕ dùa trªn c¬ së c¬ cÊu ®a d¹ng vÒ h×nh thøc së h÷u , trong
®ã së h÷u lµm chñ ®¹o. Do ®ã nÒn kinh tÕ gåm nhiÒu thµnh phÇn, trong ®ã
kinh tÕ nhµ níc gi÷ vai trß chñ ®¹o
Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta tån t¹i ba lo¹i h×nh së h÷u c¬
b¶n: së h÷u toµn d©n, së hò tËp thÓ, së h÷u t nh©n. Tõ ba lo¹i h×nh së h÷u c¬
b¶n ®ã h×nh thµnh nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, nhiÒu tæ chøc kinh doanh. Do ®ã
kh«ng chØ ra søc ph¸t triÓn c¸c thµnh phÇn kinh tÕ thuéc chÕ ®é c«ng h÷u, mµ
cßn ph¶i khuyÕn khÝch ph¸t triÓn c¸c thµnh phÇn kinh tÕ thuéc së h÷u t nh©n
®Ó h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng réng lín bao gåm c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ
thuéc chÕ ®é c«ng h÷u, c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ t doanh, c¸c h×nh thøc hîp t¸c liªn
doanh gi÷a trong vµ ngoµi níc, c¸c h×nh thøc ®an xen vµ th©m nhËp vµo nhau
gi÷a c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu cã thÓ tham gia thÞ trêng víi t c¸ch chñ thÓ
thÞ trêng b×nh ®¼ng;
Trong c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ë níc ta, kinh tÕ nhµ níc gi÷
vai trß chñ ®¹o.ViÖc x¸c ®Þnh kinh tÕ nhµ níc gi÷ vai trß chñ ®¹o lµ sù kh¸c
biÖt cã tÝnh chÊt b¶n chÊt gi÷a kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
víi kinh tÕ thÞ trêng cu¶ c¸c níc kh¸c. TÝnh ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng ë níc ta ®· quy ®Þnh kinh tÕ nhµ níc ph¶i gi÷ vai
trß chñ ®¹o trong c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. Bëi lÏ, mçi mét chÕ ®é x·
héi ®Òu cã mét c¬ së kinh tÕ t¬ng øng víi nã, kinh tÕ nhµ níc, nãi ®óng ra
kinh tÕ dùa trªn chÕ ®é c«ng h÷u bao gåm kinh tÕ nhµ níc vµ kinh tÕ hîp t¸c,
t¹o c¬ së kinh tÕ cho chÕ ®é x· héi míi – x· héi chñ nghÜa.
2.VÒ quan hÖ ph©n phèi
Níc ta thùc hiÖn nhiÒu h×nh thøc ph©n phèi thu nhËp: ph©n phèi theo
kÕt qña lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ, ph©n phèi dùa trªn møc ®ãng gãp c¸c
nguån lùc vµ s¶n xuÊt kinh doanh, vµ ph©n phèi th«ng qua c¸c quü phóc lîi x·
héi,trong ®ã ph©n phèi theo kÕt qu¶ lao ®éng gi÷ vai trß nßng cèt, ®i ®«i víi
chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt thu nhËp mét c¸ch hîp lÝ. Chóng ta kh«ng coi bÊt b×nh
®¼ng x· héi nh lµ mét trËt tù tù nhiªn, lµ ®iÒu kiÖn cña sù t¨ng trëng kinh tÕ
g¾n liÒn víi c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n, tiÕn bé vµ c«ng b»ng x· héi;
Nh ®· biÕt, mçi chÕ ®é x· héi cã mét chÕ ®é ph©n phèi t¬ng øng víi
nã. ChÕ ®é ph©n phèi do quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ, tríc hÕt lµ quan hÖ së
h÷u quyÕt ®Þnh. Ph©n phèi cã liªn quan ®Õn chÕ ®é chÝnh trÞ, x· héi. Chñ
nghÜa x· héi cã ®Æc trng riªng vÒ së h÷u do ®ã chÕ ®é ph©n phèi còng cã ®Æc
trng riªng, ph©n phèi theo lao ®éng lµ ®Æc trng riªng cña chñ nghÜa x· héi.
Mµ thu nhËp cña ngêi lao ®éng kh«ng ph¶i chØ giíi han ë gi¸ trÞ søc lao
®éng, mµ nã ph¶i vît qua ®¹i lîng ®ã, nã phô thuéc chñ yÕu vµo kÕt qu¶ lao
®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. ViÖc ®o lêng trùc tiÕp lao ®éng lµ mét vÊn ®Ò qu¸
phøc t¹p vµ kho kh¨n, nhng trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, cã thÓ th«ng qua thÞ
trêng ®Ó ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ lao ®éng, sù cèng hiÕn thùc tÕ vµ dùa vµo ®ã ®Ó
ph©n phèi. KÕt hîp vÊn ®Ò lîi nhuËn víi vÊn ®Ò x· héi, kÕt hîp chÆt chÏ nh÷ng
nguyªn t¾c ph©n phèi cña chñ nghÜa x· héi vµ nguyªn t¾c cña kinh tÕ thÞ
trêng.
3. C¬ chÕ qu¶n lý vµ vËn hµnh nÒn kinh tÕ.
Trong nÒn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa: Sù can thiÖp cña nhµ níc vµo nÒn
kinh tÕ nh»m b¶o ®¶m m«i trêng kinh tÕ - x· héi thuËn lîi cho sù thèng trÞ
cña giai cÊp t s¶n.
Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh hìng x· héi chñ nghÜa, sù qu¶n lý
cña nhµ níc l¹i nh»m môc ®Ých b¶o vÖ nh÷ng quyÒn lîi chÝnh ®¸ng cña tËp
thÓ nh©n d©n lao ®éng.
C¬ chÕ vËn hµnh kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh hãng x· héi chñ nghÜa lµ c¬
chÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña nhµ níc, díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng
s¶n ViÖt nam. C¬ chÕ ®ã ®ã ®¶m b¶o tÝnh híng dÉn, ®iÒu khiÓn híng tíi
®Ých x· héi chñ nghÜa cña nÒn kinh tÕ theo ph¬ng ch©m: nhµ níc ®iÒu tiÕt vÜ
m«, thÞ trêng híng dÉn doanh nghiÖp.
Trong ®iÒu hµnh qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ. Nhµ níc cÇn h¹n chÕ tèi ®a
nh÷ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh ®Ó cho c¸c ho¹t ®éng thÞ trêng ®îc diÔn ra
chue yÕu theo sù híng dÉn cña quy luËt gi¸ trÞ, cung-cÇu, c¹nh tranh; ®¶m b¶o
nguyªn t¾c thÞ trêng “tù ®iÒu chØnh”. MÆt kh¸c, do trong nÒn kinh tÕ thÞ
trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ thÞ trêng tù ®iÒu tiÕt kinh tÕ
- x· héi cña ®Êt níc trong tõng th¬× kú, do ®ã cßn ph¶i chÞu sù ®iÒu chØnh,
qu¶n lý cña nhµ níc x· héi chñ nghÜa. Do vËy, kh«ng thÓ xem c¸c quan hÖ thÞ
trêng ho¹t ®éng theo quy luËt, biÖp lËp hoµn toµn víi kÕ ho¹ch ho¸ ®Þnh
híng vµ c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ cña nhµ níc.
C¬ chÕ vËn hµnh nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa thÓ
hiÖn râ c¸c mÆt c¬ b¶n : Mét lµ, nhµ níc x· héi chñ nghÜa - nhµ níc cña
d©n, do d©n vµ v× d©n - lµ nh©n tè ®ãng vai trß “nh©n vËt trung t©m” vµ ®iÒu
tiÕt nÒn kinh tÕ vÜ m« nh»m t¹o dùng vµ ®¶m b¶o m«i trêng ph¸p lý, kinh tÕ
x· héi thuËn lîi cho c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ trêng, thùc
hiÖn chÝnh s¸ch x· héi, ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi; can thiÖp trùc tiÕp vµo c¸c
ho¹t ®éng kinh tÕ ®Ó ®¹t ®îc c¸c môc tiªu ®Æt ra. Hai lµ, c¬ chÕ thÞ trêng lµ
nh©n tè “trung gian” cña nÒn kinh tÕ, §ãng vai trß “trung gian” gi÷a nhµ
níc vµ doanh nghiÖp.
Mét vÊn ®Ò quan träng níc ta qu¶n lý nÒn kinh tÕ-x· héi theo nguyªn
t¾c kÕt hîp thÞ trêng víi kÕ ho¹ch, ph¸t huy mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ vµ kh¾c
phôc mÆt tiªu cùc cña c¬ chÕ thÞ trêng, b¶o vÒ lîi Ých cña ngêi lao ®éng vµ
cña toµn thÓ nh©n d©n.
IV. Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p cña qu¸ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ
trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam.
1.Thùc tr¹ng cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ trêng.
1.1.Thµnh tùu ®¹t ®îc.
GÇn 20 n¨m bíc vµo c«ng cuéc ®æi míi nÒn kinh tÕ ®ang ®îc
cÊu tróc l¹i, h×nh thµnh c¸c h×nh thøc së h÷u vµ kinh doanh ®a d¹ng, n¨ng
®éng h¬n nhiÒu so víi tríc. C¸c ®¬n vÞ kinh doanh thuéc mäi thµnh phÇn
kinh tÕ lµ chñ thÓ cña thÞ trêng, cã quyÒn ®éc lËp tù chñ kinh doanh, tù chÞu
l·i lç.
Kinh tÕ tho¸t khái khñng ho¶ng triÒn miªn hµng chôc n¨m vµ
bíc ®Çu thêi k× ph¸t triÓn toµn diÖn vµ t¨ng trëng liªn tôc. Tèc ®é t¨ng GDP
b×ng qu©n 1 n¨m cña thêi k× 1996-2000 ®¹t 7% so víi 3,9% thêi k× 19861990. L¹m ph¸t gi¶m tõ 374,6%n¨m 1986 xuèng cßn 67,4%n¨m 1990;
12,7% n¨m 1995; 0,1% n¨m 1999; vµ 0% n¨m 2000. S¶n xuÊt c«ng nghiÖp
t¨ng trëng liªn tôc víi tèc ®é trªn 2 con sè. B×nh qu©n thêi k× 1991-1995
t¨ng 13,7%, thêi k× 1996-2000 trªn 13,2%. Møc b×nh qu©n ®Çu ngêi cña
nhiÒu s¶n phÈm c«ng nghiÖp nh ®iÖn, than, v¶i, thÐp, xi m¨ng...,t¨ng nhanh
trong nh÷ng n¨m ®æi míi, ®¸p øng tèt h¬n nhu cÇu cña s¶n xuÊt vµ ®êi sèng
nh©n d©n vµ xuÊt khÈu. Riªng ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c dÇu khÝ, xuÊt hiÖn
trong thêi k× ®æi míi víi s¶n lîng 40 ngµn tÊn dÇu th« n¨m 1986 ®· t¨ng lªn
15 triÖu tÊn n¨m 2000 víi gi¸ trÞ xuÊt khÈu 3,3 tØ USD. Kh«ng chØ t¨ng trëng
cao mµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XX ®· xuÊt hiÖn xu
híng ®a ngµnh, ®a s¶n phÈm vµ ®a thµnh phÇn, trong ®ã c«ng nghiÖp quèc
doanh vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o .
N«ng nghiÖp ph¸t triÓn toµn diÖn c¶ trång trät, ch¨n nu«i, nghÒ
rõngvµ thuû s¶n. Thµnh tùu næi bËt nhÊt lµ ®· gi¶i quyÕt v÷ng ch¾c an toµn
l¬ng thùc quèc gia, biÕn ViÖt Nam tù níc thiÕu l¬ng thùc tríc n¨m 1986
thµnh níc xuÊt khÈu th 2 thÕ giíi. TÝnh chung 12 n¨m qua ®· xuÊt 30,5
triÖu tÊn g¹o, b×nh qu©n 2,54 triÖu tÊn/n¨m nhng gi¸ c¶ l¬ng thùc trong
níc vÉn æn ®Þnh, kÓ c¶ nhòng n¨m thiªn tai lín nh 1999, 2000. N¨m
2000s¶n lîng cµ phª xuÊt khÈu ®· ®¹t 660 ngh×n tÊn, gÊp 2,7 lÇn n¨m 1995
vµ ®øng thø 2 thÕ giíi sau Bra-xin. Gi¸ trÞ xuÊt khÈu thuû s¶n ®¹t 1,4 tØUSD,
gÊp 2,5 lÇn n¨m 1995. Hµng thuû s¶n ViÖt Nam hiÖn ®· ®îc c«ng nhËn trong
danh s¸ch nhãm I cña c¸c níc xuÊt khÈu thuû s¶n vµo thÞ trêng EU. Ho¹t
®éng ®Çu t níc ngoµi b¾t ®Çu tõ n¨m 1988 víi 37 dù ¸n vµ 371 triÖu USD,
®Ðn nay c¶ níc cã h¬n 3000 d ¸n víi h¬n 700 doanh nghiÖp thuéc 62 níc
vµ vïng l·nh thæ víi tæng vèn ®¨ngkÝ trªn 36 tØ USD, vèn thùc hiÖn 17 tØ
USD. Khu vùc nµy ®· nép ng©n s¸ch h¬n 1,52 tØ USD, t¹o ra h¬n 21,6 tØ USD
hµng ho¸ xuÊt nhËp khÈu vµ gi¶i quyÕt viÖc lµm cho 32 v¹n lao ®éng trùc tiÕp
vµ h¬n 1 triÖu lao ®éng gi¸n tiÕp. Cïng víi ®ã ®êi sèng nh©n d©n ®îc n©ng
lªn c¶ vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. Thu nhËp cña d©n c t¨ng b×nh qu©n 10%
trong 15 n¨m ®æi míi. Bé mÆt ®Êt níc thay ®ái ngµy cµng v¨n minh, hiÖn
®¹i.
1.2. Nh÷ng tån t¹i khã kh¨n
ThÞ trêng níc ta h×nh thµnh cha ®ång bé hoµn thiÖn cßn nhiÒu
bÊt cËp. ThÞ trêng chøng kho¸n cßn míi ph«i thai, qua h¬n mét n¨m ho¹t
®éng víi hµng ho¸ qu¸ nghÌo nµn, cã lÏ cßn l©u míi trë thµnh phong vò biÓu
cho nÒn kinh tÕ nh ë c¸c níc ph¸t triÓn. ThÞ trêng bÊt ®éng s¶n, thÞ trêng
lao ®éng vµ nhiÒu thÞ trêng kh¸c cha ph¸t triÓn. Sù c¹nh tranh trªn thÞ
trêng cßn nhiÒu yÕu tè bÊt b×nh ®¼ng. V× vËy, sù ph©n phèi vµ sö dông
nguån lùc nh ®Êt ®ai, lao ®éng, nguån vèn cßn kÐm hiÖu qu¶.
Sù t¨ng trëng cña nÒn kinh tÕ cha thËt æn ®Þnh vµ v÷ng ch¾c.
Sù t¨ng trëng nµy chñ yÕu theo ®Çu t vèn vµ lao ®éng.Cha t¹o lËp ®îc
mét hÖ thèng thÞ trêng ®Çy ®ñ theo yªu cÇu cña c¬ chÕ thÞ trêng, thÞ trêng
hµng ho¸ vµ dÞch vô tuy cã ho¹t ®éng s«i næi nhng chØ tËp trung ë thµnh phè,
®« thÞ lín vµ mét sè tØnh biªn giíi, vÒ c¬ b¶n lµ tù ph¸t, lén xén rÊt kh«ng
b×nh thêng, thÞ tr¬ng n«ng th«n kh«ng ®îc quan träng. m¨t kh¸c nã còng
cha víi tíi bµn tay v« h×nh tíi nh÷ng vïng miÒn nói, trung du – n¬i cã tiÒm
n¨ng lín vÒ tµi nguyªn kho¸ng s¶n. Trong khu vùc kinh tÕ nhµ níc, thÞ
trêng lao ®éng chØ tån t¹i ë tr×nh ®é thÊp, cßn cã 1/3 trong sè h¬n 6000
doanh nghiÖp nhµ níc lµm ¨n cha cã l·i hoÆc thua lç.T×nh tr¹ng kinh doanh
phi ph¸p rÊt nghiªm träng. N¹n tham nhòng, bu«n lËu, lµm hµng gi¶ ngµy
cµng gia t¨ng ph¸ ho¹i s¶n xuÊt néi ®Þa g©y thiÖt h¹i cho lîi Ých ngêi tiªu
dïng vµ g©y thÊt thu cho ng©n s¸ch nhµ níc. Tr×nh ®é lùc lîng s¶n xuÊt
ngµy cµng thÊp kÐm cã nguy c¬ tôt hËu so víi nhiÒu níc. MÆt kh¸c kÕt cÊu
h¹ tÇng trong kinh tÕ cßn qu¸ kÐm, viÖc ph¸t triÓn nguån lùc con ngêi nh¨m
t¹o ra lùc lîng lao ®éng cã kÜ thuËt, n¨ng suÊt-c¬ së quan träng nhÊt cho sù
cÊt c¸nh cña nÒn kinh tÕ cßn qu¸ h¹n hÑp. Sù ph©n ho¸ giµu nghÌo trong x·
héi ®ang diÔn ra kh¸ nhanh vµ cã xu híng ngµy cµng gia t¨ng.
2.Gi¶i ph¸p kh¾c phôc khã kh¨n ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa
2.1.Më réng ph©n c«ng vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi
Ph©n c«ng lao ®éng lµ c¬ së cña viÖc trao ®æi s¶n phÈm. §Ó ®Èy m¹nh
ph¸t triÓn kinh tÕ hµng ho¸,cÇn ph¶i më réng ph©n c«ng lao ®éng x· héi, ph©n
bè l¹i lao ®éng vµ d©n c trong ph¹m c¶ níc còng nh tõng ®Þa ph¬ng, tõng
vïng theo híng chuyªn m«n ho¸, hîp t¸c ho¸ nh»m khai th¸c mäi quyÒn lùc,
ph¸t triÓn nhiÒu ngµnh nghÒ, sö dông cã hiÖu qu¶, c¬ së vËt chÊt-kü thuËt hiÖn
cã vµ t¹o viÖc lµm cho ngêi lao ®éng. Cïng víi më réng ph©n c«ng lao ®éng
x· héi trong níc, ph¶i tiÕp tôc më réng quan hÖ kinh tÕ víi níc ngoµi nh»m
g¾n ph©n c«ng lao ®éng trong níc víi ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ, g¾n thÞ
trêng trong níc víi thÞ trêng thÕ giíi.
Quan hÖ së h÷u ph¶i ®îc xem xÐt vµ x©y dùng trong mèi t¬ng quan
víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ trinhf ®é x· héi ho¸ cña nÒn
- Xem thêm -