SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HOÁ
TRƯỜNG THPT LÊ HỒNG PHONG
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
PHƯƠNG PHÁP “SUY LUẬN NGƯỢC”
KHI GIẢI BÀI TOÁN XÁC SUẤT BẰNG PHÉP TÍNH
Người thực hiện: Phan Văn Thế
Chức vụ: Giáo viên
SKKN môn: Toán
THANH HOÁ NĂM 2013
1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong chương trình môn Toán cấp THPT, Xác Suất là phần học được đưa
vào giảng dạy ở lớp 11 từ năm học 2007-2008. Đó là phần kiến thức nghiên cứu
các hiện tượng ngẫu nhiên trong thực tế- Một mảng kiến thức mới gây không ít
khó khăn, không chỉ cho học sinh trong quá trình học mà còn gây khó khăn cho
giáo viên trong công việc giảng dạy. Đặc biệt, nhiều học sinh còn lúng túng
trong việc sử dụng “CÁC QUY TẮC TÍNH XÁC SUẤT” để giải toán.
Qua những năm giảng dạy phần Xác Suất trong trường THPT tôi đã tìm
ra cách thức giúp giáo viên có thể dạy các bài toán “tính xác suất bằng phép
tính” tự nhiên hơn, giúp học sinh hiểu rõ hơn, chủ động, sáng tạo hơn. Đó là
“PHƯƠNG PHÁP SUY LUẬN NGƯỢC” KHI GIẢI BÀI TOÁN XÁC SUẤT
BẰNG PHÉP TÍNH. Vì vậy tôi viết Sáng kiến Kinh nghiệm này mong nhận
được trao đổi, góp ý của các đồng nghiệp, các em học sinh và các bạn đọc nhằm
thực hiện công việc dạy và học môn Toán trong chương trình THPT ngày một
tốt hơn.
2
GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
A.
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ
1.
PHÉP THỬ VÀ BIẾN CỐ
Phép thử ngẫu nhiên là một thí nghiệm hay hành động mà
- Kết quả quả của nó không dự đoán trước được
- Có thể xác định được tập hợp các kết quả có thể có xảy ra của nó.
Phép thử thường được kí hiện là T
Tập hợp các kết quả có thể xảy ra của một phép thử được gọi là không
gian mẫu của phép thử và kí hiệu là
Biến cố A liên quan đến phép thử T là biến cố mà việc xảy ra hay không
xảy ra của nó tùy thuộc vào kết quả của T.
Mỗi kết quả của phép thử T làm cho biến cố A xảy ra được gọi là một kết
quả thuận lợi cho A.
Tập hợp các kết quả thuận lợi cho A được kí hiệu bởi A
Biến cố thường được kí hiệu bằng chữ in hoa A, B, C... và cho dưới dạng
mệnh đề xác định tập hợp diễn đạt bằng lời hoặc dạng mệnh đề xác định
tập con.
Trong một phép thử luôn có hai biến cố đặc biệt:
- Tập được gọi là biến cố không thể (gọi tắt là biến cố không).
- Tập được gọi là biến cố chắc chắn.
2.
ĐỊNH NGHĨA CỔ ĐIỂN CỦA XÁC SUẤT
Giả sử phép thử T có không gian mẫu là một tập hữu hạn và các
kết quả của T đồng khả năng. Khi đó xác suất của biến cố A liên quan đến
T là tỉ số giữa kết quả thuận lợi cho A và số kết quả có thể.
P(A) A
QUY TẮC CỘNG XÁC SUẤT
3.
�
Bi�
n c�A x�
y ra
Hợp của hai biến cố A và B = A �B= �
Bi�
n c�B x�
y ra
�
- Nếu A vả A lần lượt là các kết quả thuận lợi cho biến cố A và B thì
tập hợp các kết quả thuận lợi cho A �B là A � B
Hai biến cố A và B được gọi là xung khắc nếu biến cố này xảy ra thì biến
cố kia không xảy ra.
3
B. THỰC TRẠNG CỦA VẤN ĐỀ
Xác suất là phần học mới chỉ đưa vào dạy ở chương trình THPT gần đây do
vậy các Tài liệu tham khảo các Sáng kiến kinh nghiệm viết về phần này còn ít.
Một số tài liệu chỉ nêu lên phương pháp dạy một cách hàn lâm nên kể cả giáo
viên và học sinh muốn tìm hiểu một cách thấu đáo và hệ thống cũng rất khó
khăn.
Xác suất thuộc lĩnh vực “toán rời rạc” do vậy ít có sự hỗ trợ của các kiến
thức mà học sinh được học trước đó.
Thực tế cho thấy khi gặp bài toán xác suất phải sử dụng các phép toán để giải
chúng thì học sinh thường lúng túng trong các vấn đề sau:
Không biết chọn các biến cố cơ sở
Nếu chọn được các biến cố cơ sở thì không biểu diễn được biến cố
cần tính xác suất thông qua các biến cố cơ sở
Khi biểu diễn biến cố cần tính qua các biến cố cơ sở đồng kết quả
mà phép tính phức tạp thì học sinh lúng túng trong phép tính
Xuất phát từ những khó khăn trên, tôi xin đưa ra phương pháp “suy luận
ngược” này để học sinh nhìn nhận các bài toán xác suất thân thiện hơn.
C. GIẢI PHÁP TỔ CHỨC THỰC HIỆN
1. Phương pháp suy luận ngược
Bước 1: Phương pháp suy luận ngược (Hướng dẫn học sinh tìm lời giải bài
toán)
Xuất phát từ biến cố cần tìm xác suất (chẳng hạn là X)
Từ nội dung của biến cố X, dùng các phép toán của tập hợp(giao
các biến cố, hợp các biến cố và biến cố đối) biểu diễn X theo các
“biến cố con” X i , i=1, n
Từ nội dung của biến cố X i , i=1, n , dùng các phép toán của tập
hợp(giao biến cố, hợp biến cố đối) biểu diễn X i , i=1, n theo các “biến
cố con của X i , i=1, n ”là Yi , i=1, m …
Quá trình trên được dừng lại khi các “biến cố con”trùng hoặc
ngược với giả thiết của bài toán
Bước 2: Trình bày lời giải (Ngược lại với quá trình suy luận)
2. Ví dụ
Ví dụ 1: Xác suất bắn trúng hồng tâm của một người bắn cung là 0,2. Tính xác
suất để trong ba lần bắn độc lập:
a) Người đó bắn trúng hồng tâm một lần;
b) Người đó bắn trúng hồng tâm ít nhất một lần.
4
Câu a
Suy luận:
A="ng�
��
i �b�
n tr�
ng h�
ng t�
m�
�
ng m�l
t �
n
�
b�
n tr�
ng
�
= �b�
n tr�
ng
�
b�
n tr�
ng
�
�
h�
ng t�
m l�
n1
h�
ng t�
m l�
n2
h�
ng t�
m l�
n3
�
�b�
n tr�
ng h�
ng t�
m l�
n1
�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n2
�b�
�
�
�
b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n3
�
�
�
�
�b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n1
�
�
�
�
n tr�
ng h�
ng t�
m l�
n2 �
�b�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n3
�b�
�
�
�b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n1
�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n2
�b�
�
�
�
n tr�
ng h�
ng t�
m l�
n3
�b�
�
�
�
"b�
n tr�
ng h�
ng t�
m l�
n 1"=A1
�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n2
�b�
�
�
�
b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n3
�
�
�
�
�b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n1
�
�
�
�
"b�
n tr�
ng h�
ng t�
m l�
n 2"=A 2
�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n3
�b�
�
�
�
�b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n1
�
�
�
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n2
�b�
�
�
�"b�
ng h�
ng t�
m l�
n 3"=A3
� n tr�
�
�
Từ đó dẫn đến A A1 A 2 A3 �A1A 2 A3 �A1 A 2A3
Lời giải câu a)
Gọi A i là biến cố “người đó bắn trúng hồng tâm lần thứ i”, i 1,3 , ta có
A1 , A 2 , A 3 là các biến cố độc lập và P(A i ) 0, 2
Gọi A là biến cố “người đó bắn trúng hồng tâm một lần”, suy ra
A A1 A 2 A 3 �A1A 2 A 3 �A1 A 2 A 3 � P(A) C13 .0,2.(0.8)2 0,384 .
Câu b)
Suy luận:
Cách 1:
B="ng�
��
i �b�
n tr�
ng h�
ng t�
m�
t nh�
t m�
t l�
n � B="C�ba l�
n b�
n�
�
u tr�
�
t"
�b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n1
�
�
� B �b�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n 2 � B A1 A2 A3
�
n tr�
�
t h�
ng t�
m l�
n3
�b�
Cách 2:
5
B="ng�
��
i �b�
n tr�
ng h�
ng t�
m�
t nh�
t m�
t l�
n
�
b�
n tr�
ng
�
= �b�
n tr�
ng
�
b�
n tr�
ng
�
�
b�
n tr�
ng h�
ng t�
m 1 l�
n=B1
h�
ng t�
m 1 l�
n �
�
h�
ng t�
m 2 l�
n = �b�
n tr�
ng h�
ng t�
m 2 l�
n=B 2
�
h�
ng t�
m 3 l�
n �b�
n tr�
ng h�
ng t�
m 3 l�
n=B3
�
Suy luận tương tự câu a), ta được
B B1 �B2 �B3
A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1A2A3
Lời giải câu b)
Cách 1:
Gọi B là biến cố “người đó bắn trúng hồng tâm ít nhất một lần”, suy ra B
là biến cố “ người đó bắn trượt cả ba lần”, � B A1 A 2 A3
P(B) 1 P(B) 1 P(A1 )P(A 2 )P(A 3 ) 1 (0,8)3 0, 488
Cách 2:
Gọi B i là biến cố “ người đó bắn trúng hồng tâm i lần”, i 1,3 , ta có
B B1 �B2 �B3
A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1 A2 A3 �A1A2 A3 �A1A2A3
P(B) P(B1) P(B 2 ) P(B3 ) C13.0,2.(0,8)2 C 32 (0,2)2.0,8 (0.2)3 0,488
Ví dụ 2:Gieo một con súc sắc liên tiếp 6 lần. Tìm xác suất để ít nhất một lần
xuất hiện mặt lục.
Phân tích
Cách 1
A="�
t nh�
t m�
t l�
n xu�
t hi�
n m�
t l�
c" � A="C�6 l�
n kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c"
�l�
n 1 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 1 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A1
�
�l�
n 2 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 2 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A2
�
�l�
n 3 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 3 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A3
� A= �
�
n 4 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 4 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A4
�l�
�
n 5 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 5 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A5
�l�
�
n 6 kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c=l�
n 6 xu�
t hi�
n m�
t l�
c A6
�l�
� A A1 A2 A3 A 4 A5 A6
6
Cách 2
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 1 l�
n"=X1
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 2 l�
n"=X 2
�
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 3 l�
n"=X 3
t nh�
t m�
t l�
n xu�
t hi�
n m�
t l�
c" �
A="�
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 4 l�
n"=X 4
�
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 5 l�
n"=X 5
�
"xu�
t hi�
n m�
t l�
c 6 l�
n"=X 6
�
�
Mỗi X i , i=1,6 biểu diễn theo các biến cố A i (cách 1)
Lời giải
Cách 1
Gọi
A="�
t nh�
t m�
t l�
n xu�
t hi�
n m�
t l�
c" � A="C�6 l�
n kh�
ng xu�
t hi�
n m�
t l�
c"
5
Gọi A i là biến cố " Lần thứ i xuất hiện mặt lục", i 1,6 � P( A ) , i=1,6
6
i
� A A1 A 2 A 3 A 4 A 5 A 6
6
�5 �
P( A) 1 P( A) 1 P( A1 )P( A2 ) P( A3 ) P( A4 ) P( A5 ) P( A6 ) 1 � �
�6 �
Cách 2
Gọi A là biến cố “ ít nhất một mặt suất hiện mặt lục”,
X i , i=1,6 là biến cố “xuất hiện mặt lục i lần A X1 �X 2 �X 3 �X 4 �X 5 �X 6
i
6 i
i
6 i
6
6
�1 ��5 �
�1 ��5 �
�5 �
P(X i ) C � �� � , i=1,6 , do đó P(A) �C 6i � �� � 1 � �
�6 ��6 �
�6 ��6 �
�6 �
i 1
i
6
Ví dụ 3: Trong một lớp học có 6 bóng đèn, mỗi bóng có xác suất bị cháy là
1
.
4
Lớp học đủ ánh sáng nếu có ít nhất 4 bóng đèn sáng. Tìm xác suất để lớp học đủ
ánh sáng.
Phân tích
�
"L�
p h�
c c�4 b�
ng �
�
n s�
ng"=B
�
p h�
c�
��
nh s�
ng"= �
"L�
p h�
c c�5 b�
ng �
�
n s�
ng"=C
A= "L�
�
"L�
p h�
c c�6 b�
ng �
�
n s�
ng"=D
�
B, C, D biểu diễn theo các biến cố A i = “Bóng đèn thứ i sáng”
Lời giải
Gọi A là biến cố “ Lớp đủ ánh sáng”, B, C, D lần lượt là các biến cố “ lớp
có 4 bóng đèn sáng”, “ lớp có 5 bóng đèn sáng”, “ lớp có 6 bóng đèn
sáng”,
7
A B �C �D
4
2
5
6
�3 ��1 �
�3 �1 �3 �
P(A) C � �� � C 65 � � � � 0,8305
�4 ��4 �
�4 �4 �4 �
4
6
Ví dụ 4: Một máy bay có ba bộ phận A, B, C có tầm quan trọng khác nhau. Máy
bay sẽ rơi khi có một viên đạn bắn trúng vào A, hoặc hai viên đạn bắn trúng vào
B, hoặc ba viên đạn bắn trúng vào C. Biết rằng máy bay bị trúng hai viên đạn và
giả sử các bộ phận A, B, C lần lượt chiếm 15%, 35%, 55% diện tích máy bay.
Tìm xác suất để máy bay bị rơi.
Phân tích
Cách 1
�
"�
t nh�
t m�
t vi�
n�
�
n b�
n tr�
ng A"=X
y bay b��
r i"= �
Z "M�
"C �hai vi�
n�
�
n b�
n tr�
ng B"=Y
�
�
"Vi�n �
�
n th�nh�
t kh�
ng tr�
ng A"=X1
X "Kh�ng vi�
n�
�
n n�
o b�
n tr�ng A"= �
�
"Vi�n �
�
n th�hai kh�ng tr�ng A"=X 2
�
� X X1X 2
�
"Vi�
n�
�
n th�nh�
t tr�
ng B"=Y1
�
� Y Y1Y2
Y�
"Vi�
n�
�
n th�hai tr�
ng B"=Y2
�
Cách 2
y bay b��
r i" � Z "M �
y bay kh�
ng b��
r i"
Z "M�
�
�
"Vi�
n ��
n th�nh�
t tr�ng C"=C1
�
�
�
"Vi�
n ��
n th�hai tr�ng C"=C 2
�
�
�
�
�
"Vi�
n ��
n th�nh�
t tr�ng B"=B1
�
"Hai vi�
n ��
n b�
n tr�ng C"
Z= �
= ��
�
n ��
n th�hai tr�ng C"=C 2
"M�t vi�
n ��
n tr�ng B v�m�t vi�
n tr�ng C ��"Vi�
�
�
�
"Vi�
n ��
n th�nh�
t tr�ng C"=C1
�
�
�
�"Vi�
�
n th�hai tr�ng B"=B 2
� n�
�
Z C1C 2 �B1C 2 �B 2C1
Lời giải
Cách 1
8
Gọi Z là biến cố “Máy bay bị rơi”, X là biến cố “Ít nhất một viên đạn
trúng A”, Y là biến cố “ Cả hai viên đạn trúng B”, suy ra Z X �Y
Gọi X i lần lượt là các biến cố “Viên đạn thứ i trúng A”, i 1,6
Ta có X X1X 2 � P(X) 1 P(X1 )P(X 2 ) 1 (0,85)2 0,2775
Gọi Yi lần lượt là các biến cố “Viên đạn thứ i trúng B”, i 1,6
Ta có Y Y1Y2 � P(Y) P(Y1 )P(Y2 ) (0,3)2 0,09
P(Z) P(X) P(Y) 0,2775 0, 09 0.3675
Cách 2
Gọi Z là biến cố “Máy bay bị rơi”, suy ra Z là biến cố “máy bay không
�
"Hai vi�
n�
�
n b�
n tr�
ng C"
bị rơi” � Z= �
. Gọi C1 , C 2 lần
"M�
t vi�
n�
�
n tr�
ng B v�m�
t vi�
n tr�
ng C
�
lượt là các biến cố “viên đạn thứ nhất trúng C”và “viên đạn thứ hai trúng
C”, Gọi B1 , B 2 lần lượt là các biến cố “viên đạn thứ nhất trúng B”và “viên
đạn thứ hai trúng B”
Ta c�Z C1C 2 �B1C 2 �B 2C1
� 1 P(Z) 1 P(C1)P(C 2 ) P(B1)P(C 2 ) P(B 2 )P(C1)
=1-(0,55)2 2.0,3.0,55 0,3675
Ví dụ 6: An làm bài kiểm tra trắc nghiệm Vật Lý, đề kiểm tra gồm 40 câu. Mỗi
câu có 4 phương án trả lời, trong đó chỉ 1 phương án đúng. Trả lời đúng mỗi câu
được 0,25 điểm. An làm được 30 câu trong đó đúng 24 câu. Ở 10 câu còn lại
mỗi câu An chọn ngẫu nhiên 1 phương án trả lời. Tính xác suất để An
đạt 8 điểm trở lên.
Phân tích
�
"An �
�
t 8.0 �
i�
m"
�
A "An �
�
t 8.0 �
i�
m tr��
l n"= �
"An �
�
t 8.25 �
i�
m"
�
"An �
�
t 8.5 �
i�
m"
�
"An tr���
l i �
ng 8 c�
u"=A8
�
�
=�
"An tr���
l i �
ng 9 c�
u"=A 9
�
"An tr���
l i �
ng 10 c�
u"=A10
�
Lời giải
9
Gọi A là biến cố “An đạt 8.0 điểm trở lên”, A8 , A9, A10 lần lượt là các
biến cố “An làm được 8, 9, 10 câu” trong 10 câu còn lại.
Ta có A A8 �A9 �A10
8
2
9
1
10
�1 ��3 � �1 ��3 � �1 �
P( A) P( A8 ) P( A9 ) P( A10 ) � �� � � �� � � �
�4 ��4 � �4 ��4 � �4 �
3. Bài tập
1. Một vận động viên bắn súng, bắn ba viên đạn. Xác suất để trúng cả ba
viên vòng 10 là 0.0008, xác suất để một viên trúng vòng 8 là 0.15 và xác
suất để một viên trúng vòng dưới 8 là 0.4. Biết rằng các lần bắn độc lập
với nhau. Tìm xác suất để vận động viên đạt ít nhất 28 điểm.
2. Một bài thi trắc nghiệm có 12 câu hỏi, mỗi câu có 5 phương án trả lời,
nhưng chỉ có một phương án đúng. Mỗi câu trả lời đúng được 4 điểm và
mỗi câu trả lời sai bị trừ đi một điểm. Một học sinh kém làm bài bằng
cách chọn hú họa một câu trả lời. Tìm xác suất để:
a. Học sinh đó được 13 điểm.
b. Học sinh đó bị điểm âm.
3. Một người say rượu bước 8 bước. Mỗi bước anh ta tiến lên phía trước 1m
hoặc lùi lại phóa sau 1m với xác suất như nhau. Tìm xác suất để:
a. Anh ta trở lại điểm xuất phát.
b. Anh ta cách điểm xuất phát hơn 4m.
4. Hai cầu thủ bóng đá sút phạt đền, mỗi người đá một lần với xác suất làm
bàn tương ứng là 0.8 và 0.7. Tìm xác suất để ít nhất một cầu thủ làm bàn.
5. Trong một thành phố, tỉ lệ người thích xem bóng đá là 65%. Chọn ngẫu
nhiên 12 người. Tìm xác suất để trong đó có 5 người thích xem bóng đá.
6. Một máy bay có ba bộ phận A, B, C có tầm quan trọng khác nhau. Giả sử
các bộ phận A, B, C tương ứng là 15%, 30%, 55% diện tích máy bay.
Máy bay bị rơi nếu có một viên đạn trúng vào A hoặc hai viên đạn trúng
vào B hoặc ba viên đạn trúng vào C. Tìm xác suất để máy bay bị rơi nếu:
a. Máy bay bị trúng hai viên đạn.
b. Máy bay bị trúng ba viên đạn.
D. KIỂM NGHIỆM
1. Quá trình khảo sát
Trong các năm học 2012-2013 tôi đã khảo sát chất lượng thông qua hai lớp
học 11B1 và 11B2 ở trường THPT Lê Hồng Phong với bài kiểm tra viết thông
qua kiểm tra viết về “các quy tắc tính xác suất”:
2. Kết quả khảo sát
Kết quả khảo sát Lớp 11B1 (không được dạy phương pháp “suy luận ngược” và
lớp có 30% học sinh khá giỏi)
10
Điểm
8.0 đến 10
6.5 đến cận 8.0 5.0 đến cận 6.5
Dưới 5.0
Tỉ lệ
4%
12%
10%
74%
Kết quả khảo sát Lớp 11B2 (được dạy phương pháp “suy luận ngược” và lớp có
phần đa học sinh có học lực trung bình)
Điểm
Tỉ lệ
8.0 đến 10
30%
6.5 đến cận 8.0
40%
5.0 đến cận 6.5
20%
Dưới 5.0
10%
KẾT LUẬN
Phương pháp “ suy luận ngược” khi giải các bài toán xác suất bằng phép tính
được rút ra từ thực tế dạy học của bản thân tôi. Sau khi cho học sinh áp dụng
phương pháp này vào các ví dụ, bài tập xác suất thì số lượng học sinh làm bài
tập nhiều hơn, hứng thú hơn và giải được nhiều bài toán ở mức độ vận dụng.
Trên đây là sáng kiến kinh nghiệm của cá nhân tôi được đúc rút trong quá
trình giảng dạy, phạm vi áp dụng mới ở trường THPT Lê Hồng Phong- Thanh
Hóa nên không tránh khỏi hạn chế . Rất mong được sự góp ý của các thầy, cô
giáo và các em học sinh cùng bạn đọc. Tôi xin chân thành cảm ơn.
XÁC NHẬN CỦA THỦ TRƯỞNG ĐƠN VỊ
Thanh Hóa, ngày 20 tháng 3 năm 2013
Tôi xin cam đoan đây là SKKN của mình
viết, không sao chép nội dung của người
khác.
(Ký và ghi rõ họ tên)
11
- Xem thêm -