Tài liệu Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và ý nghĩa phương pháp luận của nó trong nghiên cứu kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------ NGUYỄN QUỲNH HƢƠNG PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ VÀ Ý NGHĨA PHƢƠNG PHÁP LUẬN CỦA NÓ TRONG NGHIÊN CỨU KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SỸ TRIẾT HỌC HÀ NỘI – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------ NGUYỄN QUỲNH HƢƠNG PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ VÀ Ý NGHĨA PHƢƠNG PHÁP LUẬN CỦA NÓ TRONG NGHIÊN CỨU KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành : Triết học Mã số : 60 22 03 01 LUẬN VĂN THẠC SỸ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Thúy Vân HÀ NỘI – 2017 LỜI CẢM ƠN Luận văn thạc sĩ về đề tài “Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và ý nghĩa phương pháp luận của nó trong nghiên cứu kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” là kết quả của quá trình học tập và nghiên cứu một cách nghiêm túc của tác giả trong chương trình cao học Triết học tại trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội. Với tình cảm chân thành, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: Hội đồng khoa học, Hội đồng đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Triết học của Khoa Triết học – Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cùng quý thầy cô khoa Triết học đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thúy Vân – người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và đóng góp những ý kiến quý báu cho luận văn cũng như truyền đạt kiến thức và đào tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu, thực hiện luận văn. Trong quá trình học tập và nghiên cứu, mặc dù có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu song luận văn không tránh khỏi những sai sót, kính mong được sự góp ý của các thầy cô để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Tác giả Nguyễn Quỳnh Hƣơng MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU……………………………………………………………………………….. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu.......................................................................... 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................... 10 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 10 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................... 11 6. Ý nghĩa của luận văn........................................................................................... 11 7. Kết cấu của luận văn ........................................................................................... 11 B.NỘI DUNG…………………………………………………………………………….12 CHƢƠNG 1. TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN CHO SỰ RA ĐỜI PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ………………………………………………………………….12 1.1. Quan niệm của các nhà kinh tế học tƣ sản cổ điển về “điểm khởi đầu nghiên cứu”……………………………………………………………………………………..12 1.2. Quan niệm của G.W.F. Hêghen về quá trình nhận thức đi từ trừu tƣợng đến cụ thể……………………………………………………………………………………….17 1.3. Việc xác định điểm khởi đầu nghiên cứu trong một số ngành khoa học cụ thể.27 CHƢƠNG 2. MỘT SỐ NỘI DUNG CỦA PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ TRONG TRIẾT HỌC MÁC XÍT……………………………..……….32 2.1. Khái niệm Cái cụ thể và Cái trừu tƣợng ............................................................... 32 2.1.1. Khái niệm Cái cụ thể ......................................................................................... 32 2.1.2. Khái niệm Cái trừu tượng ................................................................................. 36 2.2. Nội dung phƣơng pháp đi từ trừu tƣợng đến cụ thể............................................ 41 2.2.1. Quá trình đi từ cụ thể đến trừu tượng .............................................................. 41 2.2.2. Quá trình tiến từ trừu tượng đến cụ thể ........................................................... 45 Chƣơng 3. Ý NGHĨA PHƢƠNG PHÁP LUẬN CỦA PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ TRONG NGHIÊN CỨU KINH TẾ THỊ TRƢỜNG ĐỊNH HƢỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM HIỆN NAY……………………………59 3.1. Kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay ............. 59 3.2. Vận dụng phƣơng pháp đi từ trừu tƣợng đến cụ thể trong nghiên cứu nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay .............................. 72 3.2.1. Xác định điểm khởi đầu trong nghiên cứu nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay ....................................................................... 72 3.2.2. Tính chỉnh thể của nền kinh tế thị trường đinh hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam – cái cụ thể chưa được nhận thức ..................................................................... 89 C. KẾT LUẬN………………………………………………………………...………….96 D. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………....98 A. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phương pháp luận biện chứng duy vật là phương pháp tư duy khoa học, giúp con người có thể nhận thức và hành động đúng, phù hợp với quy luật, mang lại hiệu quả trong hoạt động thực tiễn. Mặc dù vậy, việc hiểu đúng và đầy đủnội dung cũng như cách thức vận dụng các nguyên tắc phương pháp luận này trong thực tiễn không phải lúc nào cũng được quán triệt. Mặt khác, những khái quát lý luận của các phương pháp này cũng bộc lộ những điểm còn hạn chế, cần bổ sung, hoàn thiện thêm trước sự thay đổi nhanh chóng và phức tạp của hiện thực mà nó phản ánh. Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể là một trong những phương pháp quan trọng của phép biện chứng duy vật. Phương pháp này giúp cho hoạt động nhận thức truy tìm bản chất của đối tượng nghiên cứu, lần theo đó để có thể hiểu được toàn bộ hiện thực sinh động trong tính cụ thể của nó, từ đó có những giải pháp để hoạt động thực tiễn một cách hiệu quả. Việt Nam đang trong quá trình xây dựng và phát triển nển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong bối cảnh đổi mới và hội nhập. Đây lànền kinh tế mở, phù hợp với xu thế hội nhập kinh tế quốc tế; thực chất là kiểu tổ chức nền kinh tế vừa chịu sự chi phối bởi các nguyên tắc, quy luật của kinh tế thị trường, vừa bị chi phối bởi các quy luật kinh tế của chủ nghĩa xã hội và các yếu tố đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa. Vì thế, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta vừa mang những đặc trưng chung của kinh tế thị trường, vừa có tính đặc thù - định hướng xã hội chủ nghĩa. Những biến động phức tạp trong thực tiễn phát triển kinh tế ở Việt Nam hiện nay đang rất cần những định hướng về mặt phương pháp luận biện chứng để nhận thức đúng đắn, từ đó hoạt động thực tiễn hiệu quả. Chẳng hạn, điểm khởi đầu trong nghiên cứu kinh tế thị trường Việt Nam bắt đầu từ đâu? Bản 1 chất của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là gì? Tính quy luật của quá trình phát triển kinh tế.v.v.. Thực tế đó, đặt ra yêu cầu của việc nhất thiết phải trở lại những vấn đề phương pháp luận cơ bản của triết học, hệ thống hóa một cách căn bản và toàn diện, đồng thời hoàn thiện những nội dung lý luận còn thiếu hụt của nó, đề xuất cách thức áp dụng những nguyên tắc phương pháp luận cơ bản này trong nhận thức và hoạt động thực tiễn giúp chúng ta nhận thức đúng đắn và hành động hiệu quả, đạt được mục đích đặt ra trong phát triển kinh tế ở nước ta hiện nay. Vì thế, việc tìm hiểu phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể được khái quát trong triết học Mác xít, từ đó chỉ ra ý nghĩa của nó trong nghiên cứu nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay là hết sức cần thiết. Chỉ có xác định đúng điểm khởi đầu trong nghiên cứu hiện tượng này, chúng ta mới thấy ra đặc trưng căn bản nhất trong phát triển kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay là gì? Tìm được những nhân tố, yếu tố ảnh hưởng, tác động đến sự phát triển kinh tế ở nước ta, chỉ ra tính quy luật trong phát triển kinh tế phù hợp với tình hình thực tiễn trong nước, với tình hình khu vực và thế giới. Với tính cấp thiết của vần đề như vậy, nên tôi đã mạnh dạn chọn đề tài: “Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và ý nghĩa phương pháp luận của nó trong nghiên cứu kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” làm công trình nghiên cứu. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu - Những nghiên cứu về phương pháp luận biện chứng duy vật nói chung và phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể nói riêng Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể rất ít được nghiên cứu một cách độc lập, phần lớn nó được nghiên cứu chung trong nội dung của phương pháp luận biện chứng duy vật. Những vấn đề về phương pháp luận biện chứng duy vật được các nhà kinh điển Mác- Lênin đặt ra và nghiên cứu từ những năm 40 của thế kỷ XIX, trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc thế giới quan duy vật và phép 2 biện chứng của các nhà triết học trước đó. Hệ thống tư tưởng này sau đó được Lênin tiếp tục phát triển và hoàn thiện, được thể hiện trong một số công trình tiêu biểu của các nhà kinh điển. Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể có một vị trí quan trọng trong việc tái tạo lại toàn bộ biện chứng của đối tượng nhận thức nên rất được giới nghiên cứu triết học quan tâm. Đây được xem như một phương pháp không thể bỏ qua khi nghiên cứu phương pháp biện chứng duy vật. Khi nghiên cứu vấn đề này, không thể bỏ qua Bộ Tư bản của C.Mác– đây là hình mẫu lý tưởng của sự áp dụng thành công phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và phương pháp thống nhất lôgic - lịch sử vào việc phát hiện bản chất của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Có thể thấy, Bộ Tư bản đánh dấu sự hoàn thiện quan niệm của Mác về phương pháp “đi từ trừu tượng đến cụ thể” mà trước đó ông đã thể hiện nó trong tác phẩm Lời nói đầu cuốn Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị. Theo đó, những nghiên cứu chuyên sâu về phương pháp này của Mác cũng đều dựa trên sự phân tích một cách khoa học và cặn kẽ từ Bộ Tư bản chứ không phải là những công trình phái sinh từ nó. Những năm 60, 70 của thế kỷ XX, những nội dung của phép biện chứng duy vật được triển khai nghiên cứu sâu sắc và cụ thể hơn để từ đó rút ra vấn đề phương pháp luận trong giải quyết một số vấn đề xã hội tiếp tục được các nhà nghiên cứu mác xít mà chủ yếu là các tác giả ở Liên Xô cũ nghiên cứu như Rôdentan M; Đ.I. RôDenBe; N.A. SaGôLốp; E.V.Ilencôv; Viện hàn lâm khoa học Liên xô .v.v...Ví dụ, để có một cái nhìn tổng thể về phép biện chứng trong triết học phương Tây trước Mác, thì bộ sách Lịch sử phép biện chứng, gồm 6 tập của Viện Triết học Liên Xô trước đây biên soạn cũng là một tài liệu rất hữu ích [Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Viện Triết học (1998), Lịch sử phép biện chứng, phép biện chứng cổ đại, tập 1. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội]. Trong bộ Lịch sử phép biện chứng nêu trên đáng chú ý là tập 4 với tiêu đề Lịch sử phép biện chứng Mác xít từ khi xuất hiện chủ nghĩa Mác đến giai 3 đoạn Lênin do nhà xuất bản Tiến bộ Matxcơva ấn hành năm 1988 được in thành một quyển riêng. Trong tài liệu này các tác giả đã phân tích chi tiết phương pháp của Mác trong “Tư bản”. Đi theo hướng này còn có một số bút ký trong cuốn Lôgic học biện chứng của E.V.Ilencovkhi phân tích về sự hình thành đối tượng lôgic học (chữ L viết hoa) đã đề cập đến những quan niệm khác nhau của các nhà triết học trong lịch sử về tư duy, Lôgic học và phép biện chứng, phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể, qua đó cung cấp những gợi mở đầu tiên cho học viên giải quyết vấn đề này. Những bút ký của E.V. Ilencov viết về lôgic của bộ “Tư bản” và một số khái niệm chủ yếu như “cái trừu tượng”, “cái cụ thể”, “cái lôgic”, “cái lịch sử”, “cái phổ biến”, “mâu thuẫn”… thực chất là sự phân tích chuỗi chuyển hóa của các khái niệm trong “Tư bản” của Mác, từ việc phân tích khái niê ̣m kh ởi điểm ban đầu là “hàng hóa” cho đến những khái niệm kế tiếp làm nên một hệ thống các khái niệm cơ bản phản ánh sự vận động của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. Ngoài ra còn có “Phương pháp nhận thức biện chứng” của A.P. Steptulin, “Những vấn đề về phép biện chứng trong Bộ Tư bản của Mác” của M.M. Rodentan, cuốn “Lịch sử phép biện chứng mác xít” từ khi xuất hiện chủ nghĩa Mác đến giai đoạn Lênin của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô. Tập trung nhất, ta kể đến hai tác phẩm: “Lôgic học biện chứng” của I.V.Ilencốp (bản dịch của Nguyễn Anh Tuấn, năm 2003, nxb Văn hóa Thông tin) và “Phép biện chứng trong Bộ Tư bản của Mác” của M.M. Rodentan (bản dịch xuất bản năm 1962, nxb Sự thật). Nếu như M.M.Rodentan tập trung vào luận điểm: điểm khởi đầu trong nhận thức là “cái cụ thể cảm tính” chứ không phải “cái trừu tượng” thì I.V.Ilencốp tập trung chứng minh rằng: mạch đi từ trừu tượng đến cụ thể không chỉ có trong nhận thức mà còn có trong hiện thực. Từ góc độ nguyên tắc đi từ trừu tượng đến cụ thể, tác giả Mancốpxky còn xem xét mối tương quan giữa phạm trù khởi đầu với phạm tù cuối cùng. Chúng ta có thể khảo sát thêm vấn đề này trong các nghiên cứu của nhiều học giả Nga khác, tập trung trong cuốn “Lịch 4 sử phép biện chứng mácxít, Từ khi xuất hiện chủ nghĩa Mác đến giai đoạn Lênin” [1986, Nxb Tiến bộ, Matxcơva]. Vấn đề phương pháp luận, từ những năm giữa thế kỷ XX, bắt đầu được xem xét ở khía cạnh của năng lực tư duy tổng hợp, đặc biệt là tư duy phức hợp, ở đó những vấn đề về phương pháp như là công cụ quan trọng để có được sự khái quát đúng đắn trong nhận thức. Vấn đề này được Edgar Morin với những nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề phương pháp với tư cách là cách tiếp cận phức hợp giúp con người nắm bắt được khả năng tư duy phức hợp như một phương pháp luận đúng đắn để nhận thức thế giới. Mặc dù không tiếp cận vấn đề phương pháp ở nghĩa duy vật hay duy tâm, nhưng những luận giải của Edgar Morin về sự cần vượt qua những nguyên tắc phương pháp luận như là cái có sẵn, áp đặt từ bên ngoài để vươn tới những vấn đề phương pháp như là sự sáng tạo của chính nhận thức nảy sinh đồng thời trong quá trình phản ánh về hiện thực là những gợi mở quan trọng về mục đích và tính hữu dụng của phương pháp. Các tác giả Helga Nowotny, Peter Scott, Michael Gibbons lại đưa ra cách đặt vấn đề hoàn toàn mới mẻ khi cho rằng năng lực nhận thức của con người đứng trước những hiện thực phức tạp, hỗn độn và bất định thì việc xác lập những nguyên tắc tư duy như là một phương thức ở tầng khái quát nhất (phương pháp luận) rất cần được điều chỉnh cho phù hợp với hiện thực đã thay đổi. Tác giả D.Q. Mcinerny lại nhấn mạnh đến những nguyên tắc của tư duy lôgic như là cơ sở của phương pháp tư duy đúng đắn trong hoạt động nhận thức. Lúc này, những nghiên cứu về phương pháp luận biện chứng duy vật lại được đặt vấn đề trở lại, nhưng ở góc độ của những người không thuộc trường phái mác xít, có thể kể đến Edwrd Mcnall Burns; Gail M.tresdey, Karsten j. struhl, Richard E. Olsen , đã nghiên cứu những vấn đề của chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng như là những nguyên tắc phương pháp luận của những người theo quan điểm duy vật biện chứng và tầm ảnh hưởng của những phương pháp này trong lịch sử trên một số lĩnh vực nhất định. Đặc biệt, tác 5 giả Estelio Iglesias cũng có hẳn những luận giải thuyết phục về chủ nghĩa duy vật biện chứng với tư cách là phương pháp luận để Mác nghiên cứu và xây dựng chủ nghĩa duy vật lịch sử và học thuyết kinh tế của mình. Tác giả A. Spirkin đã rất công phu khi đi sâu phân tích bản chất của triết học Mác-Lênin; mệnh đề trung tâm và các vấn đề của nó, vai trò lịch sử của triết học Mác Lênin và ý nghĩa trong thế giới phức tạp ngày nay. Tác giả khẳng định tầm quan trọng của triết học Mác-Lênin ngày càng cao hơn nữa trong bối cảnh hiện nay khi mà sự tồn tại của con người, của nhân loại như một toàn thể, của tất cả các nền văn minh đang bị đe dọa. Đặc biệt, trong chương 1 của cuốn sách, phần viết về vai trò phương pháp luận của triết học, A. Spirkin cho rằng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác có một đặc tính phổ quát và có thể được cụ thể hóa khi áp dụng cho các lĩnh vực khác nhau của hoạt động của con người theo các điều kiện và mục tiêu của họ.v.v.. Như vậy, nội dung của phép biện chứng duy vật và những vấn đề phương pháp luận được rút ra từ nó đã được coi như là một hệ thống lý thuyết hoàn thiện mà phần lớn những nghiên cứu sau này, hoặc là phải đưa ra cách tiếp cận rộng và xa hơn, hoặc là chỉ ra sự vận dụng khía cạnh phương pháp luận trong giải quyết một số vấn đề đang đặt ra từ phương diện lý luận và thực tiễn. Ở Việt Nam, những nghiên cứu về phép biện chứng duy vật và ý nghĩa phương pháp luận được rút ra từ nó được trình bày phổ biến và căn bản trong các sách giáo khoa triết học của Hội đồng lý luận trung ương; Bộ giáo dục và đào tạo . Ngoài ra, để hiểu sâu về giá trị và ảnh hưởng của phương pháp luận biện chứng mác xít đã có một số công trình nghiên cứu về C. Mác và ảnh hưởng của triết học Mác trong thời đại ngày nay thông qua các tác giả như: Phạm Văn Đức, Đặng Hữu Toàn, Nguyễn Đình Hòa; Lê Xuân Bá (2006); Doãn Chính, Đinh Ngọc Thạch; Xuân Kiều Từ những năm 80 trở lại đây, vấn đề phương pháp luận biến chứng duy vật được tiếp cận dưới góc độ tư duy lý luận và nâng cao năng lực tư duy lý 6 luận. Cách thức và trình độ của tư duy trong quá trình nhận thức và giải quyết các vấn đề trong thực tiễn thể hiện năng lực vận dụng phương pháp luận. Liên quan đến những nội dung nghiên cứu này gồm các công trình tiểu biểu của Trần Nhâm; Lê Phương Lan; Hồ Sĩ Quý; Lê Hữu Tầng.v.v. Công trình Giáo trình Lôgic học biện chứng,NxbĐại học Quốc gia, Hà Nội 2016 của PGS.TS Nguyễn Thúy Vân và PGS.TS Nguyễn Anh Tuấn biên soạn cũng là một công trình nghiên cứu tương đối chuyên sâu và có tính hệ thống về phương pháp luận biện chứng duy vật với tư cách là những phương pháp đúng đắn của tư duy biện chứng. Trong công trình này đã trình bày một cách có hệ thống, sâu sắcnhững tiền đề lý luận, nội dung và bản chất củacác phương pháp của phép biện chứng duy vật, trong đó tập trung vào hai phương pháp quan trọng: phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và phương pháp thống nhất logic - lịch sử. Công trình cũng đã làm rõtại sao quá trình đi từ trừu tượng đến cụ thể lại được coi như là phương pháp luận của nhận thức biện chứng? Điểm xuất phát của nhận thức là gì? Ngoài ra, còn phải kể đến một số công trình là đề tài nghiên cứu khoa học, luận án, luận văn nghiên cứu về những nội dung này như: Đề tài nghiên cứu cấp Đại học Quốc gia, Hà Nội của Nguyễn Thúy Vân (2010), Phương pháp của Bộ “Tư bản” và việc vận dụng chúng trong nghiên cứu quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay đã làm rõ hơn về nội dung của các phương pháp cơ bản của phép biện chứng duy vật trong Bộ Tư bản trong đó có phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và bước đầu khái quát về những đặc điểm của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam, sự vận dụng các phương pháp này trong nghiên cứu nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Luận văn ThS. Triết học của Trần Minh Hiếu - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2008 - Khái quát các quan niệm của một số nhà kinh tế học tư sản cổ điển và quan niệm của 7 Hêghen về “điểm khởi đầu nghiên cứu”. Với phạm vi nghiên cứu là bộ “Tư bản” của C. Mác, đặc biệt là tập I, cùng các tài liệu liên quan như “Bản thảo kinh tế 1857-1859”, “Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị”, luận văn đã khảo sát nguồn gốc lý luận và thực tiễn của vấn đề “điểm khởi đầu nghiên cứu” của C. Mác. Tập trung phân tích chân dung “điểm khởi đầu nghiên cứu”, phương thức C. Mác xác định “điểm khởi đầu nghiên cứu” trong bộ Tư bản. Rút ra những nội dung cơ bản của lý luận “điểm khởi đầu nghiên cứu” của C. Mác, từ đó vận dụng các đặc điểm đó để xác định điểm khởi đầu trong nghiên cứu một số hiện tượng xã hội hiện nay. Các công trình củaLê Hữu Nghĩa (1987) Lịch sử và Lôgic;Phạm Thái Việt (1996) Sự thống nhất giữa cái lôgic và cái lịch sử - một nguyên tắc của nhận thức lý luận;Trần Thị Ngọc Anh (2004) Lôgic của sự hình thành, phát triển khái niệm;Nguyễn Thanh Tân (2005) Lôgic vận động của khái niệm trong tư duy lý luận.v.v. cũng đề cập phần nào về vấn đề này… Nhóm các bài báo, tạp chí cũng có một số bài nghiên cứu chuyên về phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể như: Vấn đề xác định điểm khởi đầu và phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể của Lại Văn Toàn và bài Suy nghĩ trên kết quả của hội nghị khoa học “Khoa học hiện đại và phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể của C.Mác” của Tô Duy Hợp đăng trên Tạp chí Triết học năm 1983. Ngoài ra cũng có các bài trích trên các tạp chí chuyên sâu như bài trích Cái trừu tượng và cái cụ thể trong nhận thức đăng trên Tạp chí Triết học (số 2, 1999) của Phạm Văn Dương…Các công trình trên đã bước đầu vạch ra một số nội dung của phương pháp đi từu trừu tượng đến cụ thể của Mác. Song vẫn còn tồn tại một số vấn đề chưa đi đến sự thống nhất trong việc làm sáng tỏ phương pháp này của Mác như: “đi từ trừu tượng đến cụ thể” là quy luật đặc thù của tư duy hay là quy luật phổ biến của thế giới? Trong quan niệm nó là quy luật phổ biến lại hiện hữu một số quan điểm khác nhau như: xác định sự trừu tượng xuất phát của phương pháp này như thế nào? Con đường nhận thức chân lý hoặc là đi từ cái cụ thể cảm tính đến cái trừu tượng 8 rồi lại vận động tới cái cụ thể lý luận hoặc là chỉ có sự tiệm tiến từ cái trừu tượng tới cái cụ thể trong tư duy.v.v. vẫn chưa được xác định rõ nét và thống nhất. - Những nghiên cứu chung về kinh tế thị trường và quá trình xây dựng, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Khi Việt Nam bước vào xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, sự thiếu hụt về mặt lý luận cho một mô hình chưa có tiền lệ trên thế giới càng đặt ra nhu cầu bức thiết về việc phải hoàn thiện về mặt lý luận mô hình này để hiện thực hóa nó trong thực tiễn. Những nghiên cứu ở nước ta trong thời gian này chủ yếu tập trung nghiên cứu về kinh tế thị trường ở góc độ kinh tế học với các tác giả Đỗ Hoài Nam; Bùi Thị Xuyến; Phạm Hảo; Hoàng Ngọc Hoà; “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: Quan niệm và giải pháp phát triển”- Nguyễn Phú Trọng; “Kế hoạch hoá trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩaở nước ta”- Vũ Văn Phúc; “Về vai trò của nhà nước trong nền kinh tế thị trường”- Lê Nguyễn Hương Trinh; “Bản chất của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩaở Việt Nam; “Một số vấn đề trong tư duy, nhận thức về phát triển thị trường sức lao động”- Nguyễn Khắc Thanh. “Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu và những vấn đề đặt ra đối với nền kinh tế Việt nam”- Tô Huy Rứa; “Ảnh hưởng của khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế thế giới đến kinh tế nước ta và giải pháp ứng phó”- Võ Trí Thành; “Một số lý thuyết về kinh tế và cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu”- Đỗ Hoài Nam; “Điều hành kinh tế siêu vĩ mô định hướng xã hội chủ nghĩa”- Nguyễn Bình Giang- Tống Quốc Đạt; “Đặc điểm kinh tế thị trường của các nước trên thế giới”- Phạm Minh Trí; “Công cuộc đổi mới ở Việt nam hiện nay: nhìn từ giác độ mâu thuẫn của quá trình phát triển”- Phạm Ngọc Quang;.v..v.... Trong những công trình trên các tác giả đã vạch chỉ được những đặc trưng cơ bản nhất của việc xây dựng và phát triển kinh tế thị trường định 9 hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam; Phân tích sự tác động của khủng hoảng kinh tế thế giới đến kinh tế Việt Nam và thông qua đó đến quá trình xây dựng kinh tế thị trường nước ta. Các nghiên cứu trên cũng đồng thời chỉ ra một số dự báo, xu hướng cũng như cách thức tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩaở Việt Nam... Tuy nhiên, những nghiên cứu trên chưa thể lấp đầy những khoảng trống về mặt lý luận khi chúng ta đang xây dựng một mô hình chưa có trong tiền lệ phát triển kinh tế thị trường của các quốc gia trên thế giới. Sự thiếu hụt phương pháp luận biện chứng trong nhận thức vấn đề này đang còn là khoảng trống lớn. Đó cũng chính là nội dung mà chúng tôi muốn hướng tới để nghiên cứu. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở phân tíchnhững tiền đề lý luận cho sự ra đời phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể trong triết học Mác xít,luận văn làm rõ những nội dung lý luận của phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và phân tích ý nghĩa phương pháp luận của nótrong nghiên cứu nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Trình bày những tiền đề lý luận cho sự ra đời phương pháp Đi từ trừu tượng đến cụ thể - Hệ thống hóa những nội dung lý luận cơ bản của phương pháp Đi từ trừu tượng đến cụ thể - Phân tích ý nghĩa phương pháp luận của phương pháp Đi từ trừu tượng đến cụ thể trong nghiên cứu kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và ý nghĩa phương pháp luận của nó trong nghiên cứu kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. 10 Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu nội dung phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể chủ yếu được thể hiện trong Bộ “Tư Bản” của C. Mác và quan niệm của một số nhà triết học Xô Viết. Những vấn đề về kinh tế thị trường ở Việt Nam được khảo sát từ năm 1986 trở lại đây. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận: Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử. Đồng thời cũng kế thừa những kết quả nghiên cứu liên quan trong những năm gần đây. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp mácxit nghiên cứu lịch sử triết học, quan điểm khách quan, quan điểm lịch sử cụ thể và quan điểm biện chứng. Luận văn cũng sử dụng chủ yếu phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp lịch sử và lôgíc… 6. Ý nghĩa của luận văn Luận văn góp phần luận giải những nội dung cơ bản của phương pháp đi từ trừu tượng đến cụ thể và chỉ ra ý nghĩa của phương pháp này trong nghiên cứu nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ nghiên cứu, học tập cho sinh viên ngành triết học, ngành kinh tế học và những ai quan tâm đến vấn đề này. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương, 7 tiết. 11 B. NỘI DUNG CHƢƠNG 1. TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN CHO SỰ RA ĐỜI PHƢƠNG PHÁP ĐI TỪ TRỪU TƢỢNG ĐẾN CỤ THỂ. 1.1. Quan niệm của các nhà kinh tế học tƣ sản cổ điển về “điểm khởi đầu nghiên cứu” Vấn đề xác định khởi điểmđể nghiên cứu các hiện tượng xã hội xuất hiện vào những năm 50 của thế kỷ XIX, được bắt đầu bởi các nhà kinh tế học cổ điển. Để hiểu được đối tượng trong tính chỉnh thể hỗn mang của nó, các nhà nghiên cứu luôn trăn trở một câu hỏi là: quá trình nhận thức về đối tượng diễn ra như thế nào? Có hai quan điểm khác nhau về vấn đề này. Quan điểm thứ nhất cho rằng, tiến trình ấy bao gồm cả hai con đường. Họ đặt tên cho con đường thứ nhất là con đường “đi từ cụ thể cảm tính đến trừu tượng” để phân biệt với con đường thứ hai “đi từ trừu tượng đến cụ thể”. Tức là muốn nhấn mạnh hai khái niệm “cụ thể cảm tính” và “cụ thể trong lý luận tư duy”. Đó thực chất là điểm khởi đầu và điểm cuối của quá trình tư duy. Cách hiểu đó về cơ bản thống nhất với cách hiểu của C. Mác sau này. Tuy nhiên, sẽ có một điểm bất lợi nếu cách hiểu đó rơi vào trường hợp khi người ta không phân biệt được nhận thức luận và bản thể luận, không phân biệt được “cái cụ thể hiện thực” và “cái cụ thể cảm tính”. Quan điểm thứ hai cho rằng, mọi quá trình nhận thức luôn bắt đầu từ cái trừu tượng vì ngay khi “cái chỉnh thể hỗn mang” được đem lại trong trực quan và biểu tượng thì đó cũng đã là một sự nhận thức, dù rằng chỉ ở trình độ ý niệm. Mỗi một hiểu biết mới về đối tượng sẽ đem lại, bổ sung thêm cho nhận thức còn tương đối “rỗng” ban đầu và làm cho nó ngày càng đầy lên, cụ thể hơn. Như vậy, so với cái cụ thể ở kết quả, sự hiểu biết ban đầu chỉ là một cái “trừu tượng”. Bất cứ tiến trình tư duy nào cũng sẽ diễn ra như vậy. Theo cách hiểu này, điểm khởi đầu của quá trình nhận thức, dù ở cấp độ loài hay cá thể luôn là “chỉnh thể đối tượng trong trực quan và biểu tượng”. 12 Như vậy, có thể nói toàn bộ “con đường thứ nhất” – hiểu cho đúng thì đó là con đường kinh nghiệm phân tích mà nhận thức của khoa kinh tế chính trị thế kỷ XVII đã đi thực chất chính là con đường phân tích, trừu tượng hóa. Đó cũng là con đường duy nhất đúng để hình thành những khái niệm chung nhất, trừu tượng nhất. Cách mà các nhà kinh tế chính trị học tư sản cổ điển đã làm để có những khái niệm như: phân công lao động, tiền tệ, giá trị,… chính là như vậy. Họ đã bắt đầu từ một tổng thể sống động, được đem lại trong trực quan và biểu tượng. Sau đó, họ so sánh, phân tích để rút ra từ các dữ kiện trực quan, trong các giai đoạn lịch sử khác nhau, những tính quy định chung giống nhau. Tuy nhiên, khi nhìn từ giai đoạn phát triển cao của lý luận kinh tế chính trị, chúng ta có thể nhận ra những giá trị nhất định của “con đường thứ nhất”. Có thể nói, do mọi tiến trình nhận thức luôn bắt đầu một cách tất yếu từ tổng thể sinh động trong trực quan và biểu tượng, nên chủ thể nhận thức dù ở cấp độ loài hay cá thể đều phải “lựa chọn điểm khởi đầu” khi nghiên cứu về đối tượng. Thành quả của nhận thức ở “con đường thứ nhất” chính là những phạm trù kinh tế trừu tượng mà các nhà kinh tế học tư sản đã rút ra trên cơ sở trừu tượng hóa các dữ kiện hiện thực. Những phạm trù kinh tế trừu tượng ấy như “lưu thông”, “thương mại”, “lao động”… tất nhiên chỉ ở một tầng bậc thấp, đơn giản. Chính ở tầng bậc thấp đó, những phạm trù ấy đã tạo cơ sở cho sự nhận thức cụ thể hơn, sâu sắc hơn, đặc thù hơn sau này ở các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác. Ví dụ, các nhà kinh tế học đã bắt đầu từ phạm trù “lưu thông”. Đây là vấn đề đã được nêu lên ngay từ phái trọng thương, với quan niệm cho rằng “lợi nhuận sinh ra trong lưu thông”. Nhưng đó chỉ là cái nhìn chỉ gắn với lớp vỏ bề ngoài của hiện tượng. Các nhà trọng thương thấy rằng lợi nhuận thương nghiệp là kết quả của sự trao đổi không ngang giá, là lừa gạt, chiến tranh, họ chưa thừa nhận quy luật kinh tế khách quan. Điều đó tất yếu phải dẫn đến tư tưởng phủ định nó. Đơlâynốt (1641-1695) trái với quan điểm trên của chủ 13 nghĩa trọng thương, đã cho rằng “thương mại” cần được nhìn theo tính quy luật khách quan hơn. Rằng đó phải là “sự trao đổi” giá trị sử dụng này lấy giá trị sử dụng khác. Quan điểm này đến C. Mác đã giúp ông có được sự suy luận khoa học: người ta trao đổi những hàng hóa với những hàng hóa khác, hay những hàng hóa với tiền tệ có cùng giá trị với hàng hóa đó, tức là trao đổi những vật ngang giá, rõ ràng là không ai rút ra được từ trong lưu thông nhiều giá trị hơn số giá trị đã bỏ vào trong đó. Vậy giá trị thặng dư tuyệt nhiên không thể hình thành ra được trong lưu thông. Từ quan điểm này nhìn ngược lại, không thể đánh giá nguyên nhân sự hạn chế trong lý luận của phái trọng thương là hoàn toàn do tính chủ quan. Nguyên nhân của hạn chế đó cũng có một phần cơ sở từ hiện thực, bởi theo Mác thực sự tư bản thương nghiệp chính là hình thái tồn tại tự do đầu tiên của tư bản nói chung. Nếu phái trọng thương coi “lưu thông” là điểm khởi đầu nghiên cứu thì phái trọng nông lại xác định “lao động” là điểm khởi đầu nghiên cứu về kinh tế tư bản. Các nhà trọng nông là những người đầu tiên chuyển việc nghiên cứu nguồn gốc của giá trị thặng dư từ lĩnh vực lưu thông vào lĩnh vực sản xuất trực tiếp với quan điểm cho rằng “lao động là nguồn gốc của của cải”. Tuy nhiên “lao động” đó mới chỉ dừng lại ở việc đồng nhất với một dạng cụ thể của nó là “lao động nông nghiệp” nhưng về cơ bản quan điểm đó đã “đặt cơ sở cho việc phân tích nền sản xuất tư bản chủ nghĩa” (C.Mác). Thành tựu to lớn của A.Xmit như C.Mác đánh giá ông đã gạt bỏ tất cả mọi tính xác định cụ thể của hoạt động sáng tạo ra của cải. Ở ông, chỉ có khái niệm “lao động” mà thôi, nó không phải lao động công nghiệp, cũng không phải lao động thương nghiệp hay lao động nông nghiệp mà là cả cái nọ lẫn cái kia. Và cùng với tính phổ biến trừu tượng của hoạt động sáng tạo ra của cải, người ta đi đến nhận thức tính phổ biến của cải, đó là “sản phẩm nói chung” đến Mác chính từ điểm xuất phát này mà Mác đã nghiên cứu để khái quát ra phạm trù “lao động trừu tượng” là nguồn gốc của giá trị và giá trị thặng dư. 14 Khi quá trình tích lũy nguyên thủy kết thúc, nền kinh tế tư bản chủ nghĩa bước vào giai đoạn phát triển của nó. Lý luận U.Petty, A.Xmith, D.Ricacđô đã cho thấy sự phát triển đồng nhịp của tư duy với hiện thực. Những phạm trù kinh tế như “giá trị”, “lao động”, “tiền tệ”, “hàng hóa” được đưa vào hệ thống và mang tầm khái quát cao hơn, phản ánh sống động hơn bản chất vốn có của đối tượng, những phạm trù ấy trở nên trừu tượng nhưng đồng thời cũng cụ thể hơn. Song “cái cụ thể” ấy mới chỉ là kết quả đánh dấu sự kết thúc giai đoạn đầu của quá trình nhận thức. Trong quá trình vận động lên phía trước, nó trở lại thành “cái trừu tượng xuất phát” cho giai đoạn nhận thức tiếp theo. Vì thế, các nhà kinh tế học thế kỷ XVII, khi sử dụng phương pháp này trong các công trình nghiên cứu của mình, họ bao giờ cũng bắt đầu từ chỉnh thể cụ thể, đặc biệt là từ dân cư, và sau đó đi tới “những sự trừu tượng hóa ngày càng nghèo nàn” cho đến cuối cùng đi tới những khái niệm đơn giản nhất như là lao động, phân công lao động, giá trị trao đổi,.... C.Mác đã viết: “Các nhà kinh tế học thế kỷ XVI luôn luôn bắt đầu từ cái chỉnh thể sinh động, từ dân cư, dân tộc, quốc gia, một vài quốc gia,... nhưng họ luôn luôn kết thúc bởi điều là bằng phân tích họ tách riêng ra một số mối quan hệ phổ biến trừu tượng quyết định như phân công lao động, tiền tệ, giá trị,...” [29;62-63] Sau khi tách các mặt hoặc các thuộc tính cá biệt của chỉnh thể đang được nghiên cứu ra và thể hiện kết quả nhận được trong các khái niệm chung đơn giản nhất, họ chỉ cần ghép các khái niệm, những sự trừu tượng hóa đó lại một cách máy móc cũng hiểu biết được bản chất của chỉnh thể. Dĩ nhiên, nếu tuân theo nguyên tắc nhận thức như vậy thì ta không thể hiểu biết đươc chút nào bản chất bởi vì bản chất không phải là chỉnh thể máy móc, không phải là sự kết hợp giản đơn các thuộc tính hay các mặt của đối tượng, mà là sự thống nhất biện chứng, chỉnh thể biện chứng mà tất cả các mặt của nó đều nằm trong mối liên hệ qua lại và phụ thuộc lẫn nhau một cách tự nhiên, tất yếu. Như vậy, cái cụ thể tồn tại trong hiện thực, mới là khách thể của nhận thức,nhưng để nghiên cứu về nó, sự nghiên cứu lại bắt đầu từ cái không phải 15