Tài liệu Phong cách truyện ngắn nguyễn ngọc tư

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LƢƠNG THỊ HẢI PHONG CÁCH TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LƢƠNG THỊ HẢI PHONG CÁCH TRUYỆN NGẮN NGUYỄN NGỌC TƢ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS - TS. Trịnh Bá Đĩnh THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các nội dung nêu trong luận văn là kết quả làm việc của tôi và chưa được công bố trong bất cứ một công trình nào khác. Tác giả luận văn Lƣơng Thị Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ khoa Ngữ văn, phòng Quản lý và Đào tạo sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi học tập. Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn PGS. TS Trịnh Bá Đĩnh, người trong suốt thời gian qua đã tận tình giúp đỡ và động viên rất nhiều để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Lời cuối cùng, tôi xin cảm ơn những người thân, bạn bè đã động viên, khuyến khích tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả luận văn Lƣơng Thị Hải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục ............................................................................................................... i MỞ ĐẦU ...........................................................................................................1 Chƣơng 1. KHÁI NIỆM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ CƠ SỞ XÃ HỘI VĂN HÓA HÌNH THÀNH PHONG CÁCH NGUYỄN NGỌC TƢ .......................................................................................................11 1.1. Lý luận về phong cách ......................................................................... 11 1.1.1. Phong cách là gì? ............................................................................11 1.1.2. Các bình diện của phong cách ........................................................12 1.2. Văn hóa Nam Bộ và quá trình hình thành phong cách Nguyễn Ngọc Tư 14 1.2.1. Vùng văn hóa Nam Bộ-một số nét đặc sắc .....................................14 1.2.2. Trong “đội ngũ” các nhà văn Nam Bộ...........................................18 1.2.3. Quan niệm văn học của Nguyễn Ngọc Tư......................................27 Chƣơng 2. NHÂN VẬT “CON NGƢỜI ĐỜI THƢỜNG” VÀ CÁI NHÌN NHÂN ÁI VỀ CON NGƢỜI CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ.............32 2.1. Nhân vật văn học .................................................................................. 32 2.1.1. Khái niệm nhân vật văn học ...........................................................32 2.1.2. Vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học .................................33 2.2. Nguyễn Ngọc Tư với cảm quan đời thường trong xây dựng nhân vật văn học ........................................................................................................ 34 2.2.1. Người nghệ sĩ miệt vườn ................................................................34 2.2.2. Người nông dân Nam Bộ ................................................................39 2.2.3. Chất thơ của vẻ đẹp tâm hồn...........................................................47 2.2.4. Nhân vật với những bi kịch đời thường ..........................................52 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 2.3. Cái nhìn nhân ái của Nguyễn Ngọc Tư trong truyện ngắn ................. 57 2.3.1. Những khuynh hướng quan niệm về con người trong văn học trẻ đương đại .............................................................................................57 2.3.2. Cái nhìn nhân ái về con người của Nguyễn Ngọc Tư ....................59 Chƣơng 3. ĐẶC SẮC TRONG NGHỆ THUẬT KỂ CHUYỆN ................72 VÀ SỬ DỤNG NGÔN NGỮ..........................................................................72 3.1. Nghệ thuật xây dựng cốt truyện ........................................................... 72 3.1.1. Khái niệm cốt truyện.......................................................................72 3.1.2. Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư với cốt truyện - dòng tâm trạng ....73 3.2. Giọng điệu ............................................................................................ 77 3.2.1. Quan niệm về giọng điệu ................................................................77 3.2.2. Một giọng văn “điềm đạm mà thấu đáo” ........................................78 3.3. Ngôn ngữ Nam Bộ đặc trưng ............................................................... 91 3.3.1. Lối diễn đạt Nam Bộ .......................................................................91 3.3.2. Đặc trưng hệ thống từ vựng địa phương .........................................95 3.3.3. Lớp từ gợi ấn tượng về “văn hóa sông nước”.................................97 3.3.4. Sáng tạo và biến ngôn ngữ “đời thường” của người bình dân thành ngôn ngữ văn học ............................................................................99 KẾT LUẬN ...................................................................................................104 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................107 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Phong cách nhà văn là một quá trình vận động, phát triển không ngừng qua mỗi giai đoạn sáng tác. Nhưng mặc dù vậy, cái riêng độc đáo có giá trị mang tính thẩm mỹ - cốt lõi phong cách, dù ở điều kiện hoàn cảnh nào cũng ổn định, thống nhất. Bản sắc thẩm mỹ riêng ấy phải có những yếu tố “lặp đi lặp lại” một cách có hệ thống và luôn bị chi phối bởi cái nhìn độc đáo của nhà văn. Nó thường xuyên ở thế vận động, phát triển và chịu ảnh hưởng của thế giới quan, môi trường xã hội và xu thế chung của thời đại, nhưng dù ở môi trường nào, xu thế xã hội ra sao, yếu tố thường xuyên được lặp lại ấy vẫn tồn tại cho dù chúng ngầm ẩn. Nhiệm vụ của người nghiên cứu phê bình khi tìm hiểu một nhà văn là chỉ ra đặc sắc riêng, tức phong cách nhà văn đó. 1.2. Nguyễn Ngọc Tư - nhà văn trẻ mới xuất hiện trên văn đàn hơn mười năm nay đã trở thành một “hiện tượng” đặc biệt, làm nóng văn đàn, trở thành đề tài trong một số cuộc tranh luận văn chương và được bạn đọc rất chú ý. Là một nhà văn trẻ nhưng chị là chủ nhân của của nhiều giải thưởng có uy tín, tiêu biểu là: Giải Nhất cuộc vận động sáng tác "Văn học tuổi 20 lần II" do Nhà xuất bản Trẻ, Hội Nhà văn thành phố Hồ Chí Minh và báo Tuổi trẻ tổ chức năm 2000 với tập truyện "Ngọn đèn không tắt"; Giải của Hội Nhà văn Việt Nam các năm 2001, 2004, 2006; Giải Ba cuộc thi sáng tác truyện ngắn 2003-2004 của báo Văn Nghệ với truyện ngắn "Đau gì như thể…"; Giải thưởng văn học ASEAN năm 2008; Tặng thưởng dành cho tác giả trẻ của Uỷ ban Toàn quốc liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam. Chị là một trong "Mười gương mặt tiêu biểu năm 2003" do TW Đoàn trao tặng và là một trong những Hội viên trẻ nhất của Hội nhà văn Việt Nam. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Liên tiếp các tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư được tái bản. Bạn đọc Việt Nam thuộc nhiều thế hệ, tầng lớp khác nhau trong và ngoài nước đón nhận nồng nhiệt. Truyện ngắn của chị được dịch ra tiếng Hàn Quốc, Tập truyện “Cánh đồng bất tận-những truyện ngắn hay và mới nhất” trở thành cuốn sách Best-seller (Bán chạy nhất) của văn học Việt Nam trong năm 2006. Năm nghìn bản in lần thứ nhất bán hết trong một tuần, số lượng phát hành lên đến 25.000 bản, số ấn bản cao nhất trong năm. Sự lay động và sức ám ảnh của chị đã đánh thức một bộ phận không nhỏ những người đọc đang thờ ơ và quay lưng với văn học. Với lối viết truyền thống lại bằng một giọng điệu hóm hỉnh, tưng tửng và đặc chất Nam Bộ, tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư khẳng định được vị trí trên văn đàn. Giáo sư Trần Hữu Dũng đã lập “Tủ sách Nguyễn Ngọc Tư” trên trang web của ông. Phạm vi bạn đọc và ảnh hưởng của Nguyễn Ngọc Tư ngày càng được rộng mở hơn trên các kênh phương tiện thông tin khác. 1.3. Trong bối cảnh văn chương Việt Nam đang loay hoay làm mới văn xuôi thì Nguyễn Ngọc Tư như cô gái tỉnh lẻ vẫn giữ nguyên cái tạng chân chất của mình. Chị thuộc kiểu nhà văn theo lối viết truyền thống, cổ điển. Văn chị đứng ngoài khuynh hướng “hiện đại”, “cách tân”. Nhưng như một nhà nghiên cứu từng nhận định, việc bứt phá khỏi quỹ đạo truyền thống là một nỗ lực đáng ghi nhận, trân trọng nhưng trụ vững trên cái nền tảng của truyền thống mà vẫn tạo được dấu ấn của mình, điều đó cũng thể hiện cái tầm của người viết. Dấu ấn lớn nhất của Nguyễn Ngọc Tư nằm ở “quặng văn” của chị. Đó trước hết là sự hồn hậu, nhân hậu, là cái nhìn nhân ái về con người, về cuộc đời sau nữa là bản sắc vùng văn hóa nơi chị sinh ra, sống và viết. Nhà văn Dạ Ngân còn cho rằng đó là cái thế mạnh, là cái mạnh nhất của Ngọc Tư, đó sẽ là cái còn lại, dù sau này có thể Ngọc Tư sẽ viết về những vấn đề gay gắt hơn. Điều này làm nên sự thành công và khác biệt của văn Nguyễn Ngọc Tư. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Năm 2005, tác phẩm “Cánh đồng bất tận” của Nguyễn Ngọc Tư đã tạo nên làn sóng tranh luận sôi nổi trong và ngoài giới phê bình văn học. Nhiều ý kiến trái ngược nhau, có những bài phê bình gay gắt, lại có bài ca ngợi hết lời. Những ý kiến này đề cập đến nhiều phương diện, đặc biệt là những quan niệm khác nhau về cuộc sống, cách nhìn nhận về con người trong sáng tác của chị. Dù đã có khá nhiều bài phê bình khác nhau song công trình nghiên cứu một cách hệ thống về tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư là chưa nhiều. Đặc biệt, vấn đề phong cách nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư trong truyện ngắn vẫn là một đề tài còn chưa được xem xét thấu đáo. 1.4. Chúng tôi nhận thấy ở Nguyễn Ngọc Tư một tài năng thiên bẩm, một khả năng vươn lên mạnh mẽ, sự tự học và trải nghiệm đáng kính nể. Chị xứng đáng được xem là hiện tượng văn học Việt Nam đầu thế kỉ XXI. Trong giới hạn luận văn, chúng tôi muốn thể hiện lòng yêu mến đối với một tài năng trẻ bằng cách dành tâm trí để tìm hiểu “Phong cách truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư”. 2. Lịch sử vấn đề Nói tới phong cách nghệ thuật Nguyễn Ngọc Tư đã có nhiều bài viết đề cập đến các khía cạnh riêng lẻ, ở đây chúng tôi đề cập đến một số bài tiêu biểu, có ít nhiều liên quan đến luận văn này. Tác giả Nguyễn Trọng Bình có một số bài viết, chẳng hạn“Phong cách truyện ngắn Nguyễn ngọc Tư nhìn từ phương diện quan niệm nghệ thuật về con người” đã nêu lên: qua truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, ở đây tác giả chỉ ra một “mô hình” về con người rất độc đáo trong cái nhìn riêng của chị. “Mô hình” ấy vừa có sự kế thừa vừa có sự sáng tạo mang phong cách riêng của Nguyễn Ngọc Tư. Đó là “mô hình” con người hướng thiện - kiểu tư duy nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Ngọc Tư. Có thể nói, kế thừa truyền thống quan niệm nghệ thuật về con người của các thế hệ đi trước, bằng sự trải nghiệm và sáng tạo của bản thân, Nguyễn Ngọc Tư đã trình ra một “cái nhìn”, một cách “lý giải” về con người rất mới mẻ và độc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 đáo, đem đến cho người đọc một sự thích thú, bạn đọc ngày một yêu mến truyện ngắn của chị hơn. Đây chính là dấu ấn riêng góp phần làm nên phong cách truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư.[6.1] Bài “Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư từ góc nhìn văn hóa” đưa ra nhận định: truyện của Nguyễn Ngọc Tư có những đặc trưng văn hóa đồng bằng sông Cửu Long! Qua những sáng tác của chị, độc giả không những được thưởng thức câu chuyện thắm đượm tinh thần nhân văn mà còn được cung cấp thêm những cứ liệu văn hóa về vùng quê sông nước đồng bằng sông Cửu Long rất bổ ích. Đó là một khuynh hướng thẩm mĩ trong sáng tạo nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư - khuynh hướng mang vào tác phẩm những bản sắc và giá trị văn hóa của dân tộc, của quê hương (cụ thể ở đây là những nét đẹp văn hóa nơi vùng đất cực Nam của Tổ quốc).[7.1] Hay trong “Giọng điệu chủ yếu trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư” nhà phê bình cũng cho rằng: Qua khảo sát truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư, chúng tôi nhận thấy nếu xem giọng điệu như một yếu tố nhằm thể hiện nội dung và chủ đề của tác phẩm thì giọng điệu chủ yếu trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư là Giọng buồn nhưng không chán chường, ủ dột. Còn như xem giọng điệu từ góc nhìn nhằm thể hiện thái độ, quan điểm của tác giả trong quá trình trần thuật, thì giọng điệu chủ yếu trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư là giọng điềm nhiên, trầm tĩnh [5.1]. Tất cả những vấn đề này, ở góc độ nào đó chính là những nét riêng, độc đáo góp phần tạo nên phong cách của Nguyễn Ngọc Tư ở thể loại truyện ngắn. Bài “Nguyễn Ngọc Tư - đặc sản miền Nam”của GS. Trần Hữu Dũng là một bài viết rất thú vị. Ông đã xem xét truyện ngắn của chị một cách tường tận và thấu đáo trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. Trần Hữu Dũng đặc biệt đề cao tài năng sử dụng ngôn ngữ Nam Bộ của Nguyễn Ngọc Tư, ông đánh giá đó là một cái riêng đặc sắc không thể trộn lẫn với bất kì nhà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 văn nào khác, như là một “đặc sản miền Nam”. Bằng tất cả sự yêu mến chân thành, Trần Hữu Dũng cũng không quên cảnh báo những nguy cơ có thể khiến tác giả trẻ này đi vào lối mòn trong sáng tác bên cạnh sự nhìn nhận tán thưởng tài năng của chị [13.1]. Nói chung, các ý kiến nhấn mạnh đến bản sắc Nam Bộ trong sáng tác của nhà văn này là khá nhiều. Huỳnh Công Tín với bài viết “Nguyễn Ngọc Tư, một nhà văn trẻ Nam Bộ” cũng dành cho Nguyễn Ngọc Tư những lời khen tặng xứng đáng. Ông đánh giá cao khả năng xây dựng những không gian Nam Bộ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư và thừa nhận: “Đặc biệt vùng đất và con người trong sáng tác của chị được dựng lại bằng chính chất liệu của nó là ngôn từ và văn phong nhiều chất Nam Bộ của chị”. [52.1]. Huỳnh Công Tín cũng đánh giá cao khả năng miêu tả tâm lý người và vật hết sức sắc sảo của Nguyễn Ngọc Tư, ông cũng yêu cầu chúng ta cần có cái nhìn thông cảm hơn khi những vấn đề quan tâm còn nhỏ nhặt và chưa có tầm bao quát. Ông cũng khẳng định cái đáng quý cần phát huy ở chị chính là chất Nam Bộ trong sáng tác. Bài viết của Trần Phỏng Diều với tựa đề “Thị hiếu thẩm mĩ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư”. Với cách hiểu “đi tìm thị hiếu thẩm mỹ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư nhận diện văn chương chị một khía cạnh khác, thực chất là đi tìm những hình tượng văn học trong sáng tác của tác giả. Các hình tượng văn học này cứ trở đi trở lại và trở thành một ám ảnh khôn nguôi, buộc người viết phải thể hiện ra tác phẩm của mình.”[11.1] Trần Phỏng Diều đã chỉ ra thị hiếu thẩm mỹ trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư thể hiện qua ba hình tượng: hình tượng người nghệ sĩ, hình tượng người nông dân và hình tượng dòng sông. Sau khi phân tích vẻ đẹp của từng hình tượng, anh cũng đánh giá rất cao văn phong mộc mạc, cách viết như nói của Nguyễn Ngọc Tư. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Theo anh, nếu chị đánh mất đi vùng thẩm mỹ này thì đồng thời cũng làm mất đi rất nhiều giá trị thẩm mỹ trong tác phẩm của mình. Ngoài ra, chúng tôi cũng thu thập được hai bài viết tìm hiểu một số khía cạnh về không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. Đó là bài viết “Không gian sông nước trong truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư” của Thụy Khuê và bài viết “Thời gian huyền thoại trong truyện ngắn “Cánh đồng bất tận” của Nguyễn Ngọc Tư” của Mai Hồng cùng được đăng trên trang web “Viet-studies”. Nhìn chung, Thụy Khuê thống nhất ý kiến cho rằng Nguyễn Ngọc Tư đã xây dựng được một không gian Nam Bộ với ruộng đồng sông nước đặc sắc trong tác phẩm của mình, góp phần to lớn vào việc phục vụ cho ý đồ nghệ thuật của tác giả. Việc chỉ ra kiểu thời gian huyền thoại trong truyện ngắn “Cánh đồng bất tận” cũng là một góc nhìn mới lạ của Mai Hồng trong việc tìm hiểu về truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư ở nước ta hiện nay. Điểm qua một số bài viết mang tính “học thuật” như thế để hiểu thêm về tình hình nghiên cứu Nguyễn Ngọc Tư ở nước ta hiện nay nói chung là chưa nhiều và ít có cái nhìn hệ thống mang tính học thuật, đáp ứng việc hiểu và giảng dạy Nguyễn Ngọc Tư trong nhà trường. Đa phần các bài viết đều được đăng tải trên các báo, chưa có một công trình nghiên cứu chính thức được in thành sách. Ngoài ra, hầu hết các bài viết đều trên tinh thần giới thiệu một tập truyện của chị vừa xuất bản, hay phê bình một truyện ngắn cụ thể nào đó. Chiếm đa số trong những tài liệu chúng tôi thu thập được là những bài phỏng vấn Nguyễn Ngọc Tư, những bài viết kể lại những kỉ niệm hay những lần gặp gỡ chị ở Cà Mau. Chúng tôi nhận thấy có rất ít những bài phê bình truyện ngắn của chị trên bình diện khái quát mà đa số tập trung vào truyện ngắn “Cánh đồng bất tận”. Những bài viết ấy phần lớn đều là khen chê một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 cách cảm tính, chủ yếu là những bài báo với tư cách tranh luận trên diễn đàn nhiều hơn là công trình nghiên cứu khoa học thật sự. Thế nhưng, chúng tôi rất coi trọng những ý kiến đánh giá nghiêm túc và đúng đắn của các nhà văn và nhà phê bình như Phạm Xuân Nguyên, Nguyễn Khắc Phê, Nguyên Ngọc, Dạ Ngân,…những ý kiến này đã giúp chúng tôi tỉnh táo và vững vàng hơn trong việc nghiên cứu truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư. Đề tài của luận văn này là tìm hiểu phong cách nghệ thuật truyện ngắn của một tác giả trẻ, do đó dĩ nhiên chưa thể có những công trình nghiên cứu dày dặn và thấu đáo để người viết tham khảo. Các nguồn tư liệu chủ yếu được thu thập trên các trang web văn học như: Viet-studies, E-văn, Vietnamnet, Văn nghệ Sông Cửu Long…, trên các tờ báo giấy uy tín như: Văn nghệ, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Người lao động, Tiền Phong, Công an nhân dân…và chúng tôi còn tham khảo trên các diễn đàn văn học, blog cá nhân của tác giả và những nhà văn, nhà nghiên cứu khác để có thêm tư liệu. Không thể nói tư liệu về Nguyễn Ngọc Tư ít ỏi, nhưng trước sự đa dạng của các ý kiến cũng như các nguồn tư liệu, chúng tôi buộc phải cân nhắc khách quan để “gạn lọc” mong để tìm ra những tư liệu, những bài viết có giá trị nhằm phục vụ tốt cho luận văn này. Ngoài ra đã có nhiều luận văn nghiên cứu tác phẩm Nguyễn Ngọc Tư như: Đặc điểm truyện ngắn hai cây bút nữ Phan Thị Vàng Anh và Nguyễn Ngọc Tư (Ngô Thị Diễm Hồng); Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư (Phạm Thái Lê); Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư (Lê Hồng Tuyến); Nguyễn Ngọc Tư và Đỗ Bích Thúy nhìn từ phương diện văn học - văn hóa (Dương Thị Kim Thoa); Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư (Nguyễn Thị Kiều Oanh)...Chúng tôi có kế thừa một số kết quả của các luận văn này. Chúng tôi nhận thấy chưa có một luận văn, luận án nào nghiên cứu toàn diện phong cách truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư, do vậy, chúng tôi đã tìm được khoảng trống để thực hiện đề tài này. Các công trình nghiên cứu của những Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 người đi trước sẽ là gợi dẫn bổ ích và quý báu cho chúng tôi tiếp cận và triển khai đề tài. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư đã xuất bản gồm: 1. “Ngọn đèn không tắt” (Tập truyện - NXB Trẻ - 2000) 2. “Ông ngoại” (Tập truyện thiếu nhi - NXB Trẻ - 2001) 3. “Biển người mênh mông” (Tập truyện - NXB Kim Đồng - 2003) 4. “Giao thừa” (Tập truyện - NXB Trẻ - 2003) 5. “Nước chảy mây trôi” (Tập truyện và kí - NXB Văn nghệ TP.HCM - 2004) 6. “Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư” (Tập truyện - NXB Văn hóa sài gòn - 2005) 7. “Cánh đồng bất tận” (NXB Trẻ 2005) 8. “Gió lẻ và 9 câu chuyện khác” (NXB Trẻ - 2008) 9. “Khói trời lộng lẫy” (NXB Thời đại - 2010) Đề tài tập trung nghiên cứu phong cách nghệ thuật Nguyễn Ngọc Tư trong truyện ngắn qua những tập truyện mang tính dấu mốc, cụ thể là các tập truyện ngắn sau: - “Giao thừa”, Nhà xuất bản Trẻ, 2003 - “Truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư”, NXB Văn hoá, 2005 - “Cánh đồng bất tận”, NXB Trẻ, 2005 - “Gió lẻ và 9 câu chuyện khác”, NXB Trẻ, 2008 Tuy nhiên việc nghiên cứu phong cách không thể tách rời nghiên cứu cả chặng đường sáng tác của Nguyễn Ngọc Tư nên chúng tôi có sử dụng những tác phẩm trong cả quá trình sáng tác để thấy được sự vận động trong truyện ngắn của chị. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Chúng tôi nghiên cứu đề tài này trong phạm vi xác định là phương diện nội dung và nghệ thuật của truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư về tư liệu có khảo sát thêm những tranh luận về nghệ thuật xung quanh tác phẩm của chị. Từ phong cách nghệ thuật truyện ngắn, được biểu hiện qua thế giới nhân vật, ngôn ngữ, nghệ thuật kể chuyện. Vì vậy, chúng tôi đi vào phong cách nghệ thuật Nguyễn Ngọc Tư trong truyện ngắn ở ba phương diện: cơ sở văn hóa hình thành phong cách nghệ thuật Nguyễn Ngọc Tư; nhân vật “con người đời thường” và cái nhìn nhân ái về con người của Nguyễn Ngọc Tư; đặc sắc trong nghệ thuật kể chuyện và sử dụng ngôn ngữ. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi chủ yếu phối hợp sử dụng những phương pháp sau: 4.1. Phương pháp phân tích. Đi vào phong cách nghệ thuật của một tác giả, luận văn sử dụng phương pháp phân tích tác phẩm để tìm ra các đặc điểm riêng có giá trị, ý nghĩa của tác phẩm ở các cấp độ khác nhau, từ đó làm sáng tỏ những luận điểm của luận văn. 4.2. Phương pháp tổng hợp - so sánh. Để thấy được phong cách riêng của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư cũng như sự đóng góp của Nguyễn Ngọc Tư cho nền văn học Việt Nam đương đại, trong quá trình nghiên cứu người viết có tiến hành so sánh đối chiếu Nguyễn Ngọc Tư với một số cây bút truyện ngắn khác nhất là một số nhà văn nữ cùng thế hệ như: Phan Thị Vàng Anh, Đỗ Bích Thúy, Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban,…ở từng vấn đề có liên quan để thấy được những nét tương đồng và dị biệt, từ đó thấy rõ hơn đặc điểm truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư. 4.3. Phương pháp nghiên cứu lịch sử. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 Chúng tôi đặt Nguyễn Ngọc Tư vào bối cảnh lịch sử để nghiên cứu. Những giá trị truyện ngắn của Nguyễn Ngọc Tư được đánh giá trong mối tương quan với thành tựu văn học đương thời sau đổi mới. Nét mới, nét độc đáo được nhìn nhận trong thời điểm nó ra đời. 4.4. Phương pháp hệ thống. Để hiểu được phong cách nghệ thuật của Nguyễn Ngọc Tư trong truyện ngắn, luận văn chú trọng tìm ra được yếu tố tạo nên tính chỉnh thể và quy luật cấu trúc của nó. Mọi đối tượng, vấn đề khảo sát được chúng tôi đặt trong hệ thống, trong quy luật của cấu trúc này. 5. Đóng góp của đề tài Với đề tài “Phong cách truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư”, luận văn sẽ xem xét đặc sắc của sáng tác truyện ngắn Nguyễn Ngọc Tư trên mọi khía cạnh: tư tưởng, hình tượng, nghệ thuật kể chuyện làm nổi bật tính riêng, không trộn lẫn của lối viết Nguyễn Ngọc Tư nhằm khẳng định tư tưởng nghệ thuật của nhà văn, từ đó xác nhận vị trí của Nguyễn Ngọc Tư trong văn học Việt Nam giai đoạn đầu thế kỉ XXI. 6. Cấu trúc của luận văn Luận văn gồm ba phần chính: Ngoài phần Mở đầu và Kết luận; phần Nội dung được chia làm ba chương: Chương 1: Khái niệm phong cách nghệ thuật và cơ sở xã hội văn hóa hình thành phong cách Nguyễn Ngọc Tư. Chương 2: Nhân vật “con người đời thường” và cái nhìn nhân ái về con người của Nguyễn Ngọc Tư Chương 3: Đặc sắc trong nghệ thuật kể chuyện và sử dụng ngôn ngữ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 Chƣơng 1 KHÁI NIỆM PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ CƠ SỞ XÃ HỘI VĂN HÓA HÌNH THÀNH PHONG CÁCH NGUYỄN NGỌC TƢ 1.1. Lý luận về phong cách 1.1.1. Phong cách là gì? Ở phương Tây, ngay từ thời cổ đại, với các đại biểu xuất sắc như Platon, Aristore, khái niệm phong cách đã được nêu lên, cho đến thế kỉ XIX, đặc biệt là thế kỉ XX, khái niệm phong cách ngày càng được quan tâm sâu sắc. Chỉ ngay ở Liên Xô, viện sỹ M.B Khrapchenko trong cuốn Cá tính sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học đã thống kê tới gần 20 cách hiểu khác nhau về phong cách. Ngoài ra còn phải kể đến công trình của V. V. Vinôgrađôp, của D. X. Likhatsep các công trình của M.B Khrapchenko... Trong lý luận văn học phương Đông cách nói Văn ư kỳ nhân (Văn tức là người), cũng là nhằm nói đến phong cách văn học, nó tương tự như cách nói ở phương Tây “Le style, c‟est l‟homme?” Cụ thể, Trung Quốc, cách thời đại chúng ta gần 1.500 năm, Lưu Hiệp trong Văn tâm điêu long đã có hai chương bàn luận rộng rãi những vấn đề liên quan đến sáng tác văn chương và tác giả: trong 49 chương trình bày lý luận cơ bản về sáng tác, phê bình, phần thứ 3 bao gồm 24 chương cuối, tác giả bàn về phong cốt, tình thái... Ở nước ta, tuy muộn màng hơn, nhưng những năm gần đây, các nhà lý luận nghiên cứu văn học đã dành nhiều công sức tìm hiểu vấn đề phong cách. Từ những sách công cụ như: Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi chủ biên. Các nhà lý luận, nghiên cứu văn học nước ta cũng đã bỏ nhiều công sức nghiên cứu nội hàm thuật ngữ phong cách. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học trên cơ sở thừa nhận hai phạm trù phong cách ngôn ngữ và phong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 cách nghệ thuật, đã định nghĩa: “Phong cách nghệ thuật là một phạm trù thẩm mỹ, chịu sự thống nhất tương đối ổn định của hệ thống hình tượng, của các phương tiện biểu hiện nghệ thuật, nói lên cái nhìn độc đáo trong sáng tác của một nhà văn, trong một tác phẩm riêng lẻ, trong trào lưu văn học hay văn học dân tộc”. Và khẳng định: “Trong chỉnh thể “nhà văn” (hiểu theo nghĩa là các sáng tác của một nhà văn), cái riêng tạo nên sự thống nhất lặp lại ấy biểu hiện tập trung ở cách cảm nhận độc đáo về thế giới và ở hệ thống bút pháp nghệ thuật phù hợp với cách cảm nhận ấy”. Thống nhất với quan điểm đó, các tác giả cuốn Lý luận văn học (NXB Giáo dục,1987) xác định: “Phong cách là chỗ độc đáo về tư tưởng nghệ thuật có phẩm chất thẩm mỹ thể hiện trong sáng tác của những nhà văn ưu tú”. Từ những quan niệm về phong cách của các tác giả trong nước và ngoài nước, chúng tôi cũng đưa ra một quan niệm về phong cách như sau: Phong cách là một phạm trù thẩm mĩ, một chỉnh thể nghệ thuật, mang đậm cá tính sáng tạo của nhà văn. Nó bao gồm những đặc điểm cả về nội dung và hình thức, thể hiện sự độc đáo, đặc trưng mang tính thống nhất, ổn định xuyên suốt các sáng tác của mỗi nhà văn. Phong cách nhà văn là một quá trình vận động, phát triển không ngừng qua mỗi giai đoạn sáng tác. Mặc dù vậy, cái riêng độc đáo mang tính thẩm mĩ cốt lõi phong cách, dù ở điều kiện hoàn cảnh nào cũng ổn định, thống nhất. 1.1.2. Các bình diện của phong cách Có bốn kiểu quan niệm khác nhau về các bình diện của phong cách nghệ thuật: (1) Phong cách chỉ thuần túy là vấn đề kỹ thuật hay cách thức biểu đạt, biểu hiện ở hình thức của tác phẩm. (2) Phong cách chủ yếu và trước hết biểu hiện qua ý thức nghệ thuật, qua cái nhìn, qua cách cảm nhận thế giới độc đáo của nhà văn (phong cách chỉ biểu hiện ở nội dung). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 (3) Phong cách biểu hiện cả ở nội dung, cả ở hình thức của tác phẩm. (4) Phong cách biểu hiện thành những đặc điểm hình thức nhưng những đặc điểm này có nguồn gốc trong ý thức nghệ thuật của nhà văn, tức là hình thức có tính nội dung. Chúng tôi nghiêng theo quan niệm thứ (4): “Tổng thể thẩm mỹ của tất cả các phương diện và các yếu tố của tác phẩm làm nên một sự đặc sắc nhất định.” Phong cách không phải là một yếu tố mà là một đặc tính của hình thức nghệ thuật, nên nó không bị định vị (chẳng hạn như các yếu tố cốt truyện hay chi tiết nghệ thuật), nó dường như tán phát trong toàn bộ cấu trúc hình thức. Do vậy, nguyên tắc tổ chức của phong cách được thể hiện trong mọi khúc đoạn văn bản, mỗi “điểm” văn bản đều mang trên mình dấu ấn của toàn thể. Nhờ đó, ta nhận ra phong cách qua các khúc đoạn riêng lẻ: người đọc thành thạo chỉ cần đọc một đoạn văn nhỏ trong tác phẩm của một nhà văn cũng đủ tự tin gọi tên tác giả của nó” [Bản dịch của Trịnh Bá Đĩnh, từ cuốn Bách khoa toàn thư văn học: các khái niệm và thuật ngữ, Viện Thông tin các khoa học xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học Nga, Moskva, 2001, tr 1031]. Theo đó, phong cách chủ yếu được nhận diện qua các yếu tố hình thức mang tính nội dung. Tuy nhiên, phong cách không chỉ là hình thức, nó còn bắt rễ sang bình diện nội dung. Trong luận văn này của mình, chúng tôi tập trung vào những nguyên tắc nghệ thuật, những kiểu lựa chọn riêng trong các yếu tố cấu trúc phong cách (cách xử lí, thế giới hình tượng, cốt truyện và ngôn ngữ…) để gọi tên các phương diện nội dung của phong cách (quan niệm nghệ thuật về con người, xã hội, tư tưởng nghệ thuật ...). Chúng tôi cũng luôn ý thức làm rõ sự gắn bó của các thành tố cấu trúc phong cách, các phương diện phong cách với nhau và với chỉnh thể phong cách tác giả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 1.2. Văn hóa Nam Bộ và quá trình hình thành phong cách Nguyễn Ngọc Tƣ Các nhà nghiên cứu văn học theo hướng tiểu sử học mà đại diện tiêu biểu nhất là nhà nghiên cứu Pháp H. Taine cho rằng vùng đất với môi trường văn hóa, địa lí, lịch sử của nó có ảnh hưởng rất lớn đến đặc tính sáng tác văn học của nhà văn. Ở ta, Nguyễn Bách Khoa, Trần Thanh Mại và nhiều nhà nghiên cứu khác nữa cũng vận dụng quan điểm này trong nghiên cứu văn của Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Trần Tế Xương và thu được nhiều kết quả. Một số ý kiến có thể cực đoan song ảnh hưởng của vùng văn hóa đến phong cách nhà văn là rõ ràng và được nhiều nhà nghiên cứu cũng như các nhà văn xác nhận. 1.2.1. Vùng văn hóa Nam Bộ-một số nét đặc sắc Mang đặc trưng đồng bằng sông nước rõ nét nhất, đồng thời cũng đa dạng nhất so với tất cả các vùng miền khác. Cho nên, không ở đâu có nhiều từ ngữ để chỉ các loại hình và hoạt động sông nước như ở vùng này: sông, lạch, kinh, rạch, xẻo, ngọn, rọc, tắt, mương, rãnh, ao, hồ, đìa, hào, láng, lung, bưng, biền, đầm, đìa, trấp, vũng, trũng, gành, xáng, vịnh, bàu...; nước lớn, nước ròng, nước đứng, nước nhửng, nước rông, nước rặc, nước lên, nước xuống, nước nhảy, nước chụp, nước rút, nước nổi, nước lụt, nước lềnh, nước cạn, nước xiết, nước xoáy, nước ngược, nước xuôi... Sông nước đã trở thành một yếu tố cấu thành đặc trưng của văn hoá nơi đây. Việc giao thương của vùng cũng mang đặc thù sông nước. Từ xưa, các trung tâm giao thương lớn của vùng đều được hình thành ven bờ sông rạch, thuận lợi cho việc vận chuyển hàng hoá: Nông Nại Đại phố, Mỹ Tho Đại phố, Sài Gòn, Cần Thơ... Đặc biệt ở miền Tây còn có các chợ nổi mà toàn bộ hoạt động đều diễn ra trên sông nước. Chợ nổi Long Xuyên (An Giang) là nơi hàng trăm ghe xuồng tụ tập để buôn bán hàng hoá nông sản như bánh canh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn