Tài liệu Phát triển thị trường option tại việt nam- thực trạng và giãi pháp

Luận Văn Tốt Nghiệp Đề tài: " THỊ TRƯỜNG OPTION TẠI VIỆT NAM " -1- MUÏC LUÏC LÔØI MÔÛ ÑAÀU ............................................................................................................i Chöông 1: TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION 1.1. Nhöõng vaán ñeà cô baûn veà thò tröôøng taøi chính – thò tröôøng chöùng khoaùn ......... 1 1.1.1. Thò tröôøng taøi chính..................................................................................... 1 1.1.2. Thò tröôøng chöùng khoaùn (TTCK) ................................................................ 4 1.2. Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh ..................................................... 7 1.3. Toång quan veà thò tröôøng Option - nhöõng vaán ñeà lyù luaän cô baûn ....................... 9 1.3.1. Moät soá khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ .................................................................. 9 1.3.2. Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option treân theá giôùi ..................................... 10 1.3.3. Phaân loaïi – Ñaëc ñieåm caùc loaïi option ...................................................... 12 1.3.3.1. Phaân loaïi theo quyeàn cuûa ngöôøi mua ................................................ 12 1.3.3.2. Phaân loaïi theo thôøi gian thöïc hieän option (Expiration Date)............. 13 1.3.3.3. Phaân loaïi theo taøi saûn cô sôû (Underlying Asset) ............................... 13 a) Option chöùng khoaùn .............................................................................. 13 b) Option chæ soá chöùng khoaùn ................................................................... 15 c) Option tieàn teä (Currency Options) ........................................................ 16 d) Option veà hôïp ñoàng Future................................................................... 18 e) Option veà laõi suaát.................................................................................. 19 1.3.3.4. Moät soá loaïi option ñaëc bieät khaùc ....................................................... 21 a) Option linh hoaït (Flex Option)...................................................... 21 b) Caùc loaïi option ngoaïi lai (Exotic Options).................................... 21 c) Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân (Employee stock option ESOs) 22 1.3.4. Vai troø – caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng option................................ 22 1.3.5. Vaán ñeà ñònh giaù option (phí quyeàn choïn)................................................. 24 1.3.6. Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option ....................................................... 26 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 1 ........................................................................................ 27 -2- Chöông 2: THÖÏC TRAÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG XAÂY DÖÏNG – PHAÙT TRIEÅN THÒ TRÖÔØNG OPTION TAÏI VIEÄT NAM 2.1. Thöïc traïng trieån khai vaø söû duïng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh ôû nöôùc ta thôøi gian qua ........................................................................................................... 28 2.2. Thöïc traïng vaø khaû naêng xaây döïng – phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam 2.2.1. Thò tröôøng quyeàn choïn tieàn teä (Currency Options) ............................. 33 2.2.1.1. Option ngoaïi teä ................................................................................... 33 2.2.1.2. Option tieàn ñoàng Vieät Nam ................................................................ 44 2.2.1.3. Keát quaû ban ñaàu vaø trieån voïng phaùt trieån thò tröôøng option tieàn teä ... 50 2.2.2. Thò tröôøng quyeàn choïn vaøng (Gold Options) ........................................ 51 2.2.2.1. Sô löôïc thöïc traïng trieån khai .............................................................. 51 2.2.2.2. Nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên ............................................................. 52 2.2.2.3. Keát quaû ban ñaàu vaø trieån voïng phaùt trieån Gold options thôøi gian tôùi 55 2.2.3. Quyeàn choïn veà laõi suaát ........................................................................... 56 2.2.4. Khaû naêng xaây döïng – phaùt trieån caùc loaïi quyeàn choïn khaùc taïi Vieät Nam ....................................................................................................................... 58 2.2.4.1. Quyeàn choïn chöùng khoaùn vaø chæ soá chöùng khoaùn VN- index ........... 58 2.2.4.2. Quyeàn choïn veà hôïp ñoàng Future ....................................................... 64 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 2 ........................................................................................ 64 Chöông 3: CAÙC GIAÛI PHAÙP PHAÙT TRIEÅN THÒ TRÖÔØNG OPTION TAÏI VIEÄT NAM 3.1. Moät soá giaûi phaùp chung cho phaùt trieån toång theå thò tröôøng caùc loaïi option hieän coù taïi Vieät Nam............................................................................................... 66 3.1.1. Ñaåy maïnh coâng taùc tuyeân truyeàn – taïo nhaän thöùc cho coâng chuùng veà coâng cuï option ................................................................................................................. 66 3.1.2. Taïo laäp vaø phaùt trieån caùc cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät – hoaøn thieän khung phaùp lyù cho caùc giao dòch veà option ....................................................................... 70 3.1.3. Giaûi phaùp ñaåy maïnh vieäc hieän ñaïi hoaù heä thoáng ngaân haøng taïi Vieät Nam, môû ñöôøng cho caùc coâng cuï phaùi sinh phaùt trieån ..................................................... 72 -3- 3.1.4. Caùc NHTM caàn xaùc ñònh caùc möùc phí option mang tính haáp daãn, kích thích khaùch haøng tìm ñeán söû duïng caùc giao dòch naøy hôn trong giai ñoaïn chuùng vaãn chöa thöïc söï phoå bieán taïi nöôùc ta ........................................................................... 73 3.1.5. Nhoùm caùc giaûi phaùp nhaèm caûi thieän vaø naâng cao tính hieäu quaû cuûa TTTC Vieät Nam ................................................................................................................ 74 3.1.6. Taêng cöôøng coâng taùc nghieân cöùu, phaùt trieån thò tröôøng, taêng cöôøng hôïp taùc quoác teá – tieán tôùi sôùm trieån khai vaø phaùt trieån caùc loaïi option khaùc taïi nöôùc ta ............. 76 3.1.7. Nhoùm caùc giaûi phaùp nhaèm ngaên ngöøa vaø haïn cheá caùc taùc ñoäng tieâu cöïc hay “thaûm hoïa” coù theå xaûy ra töø vieäc laïm duïng coâng cuï option khi noù ñöôïc thöïc hieän phoå bieán taïi Vieät Nam trong töông lai............................................................ 77 3.2. Caùc nhoùm giaûi phaùp rieâng nhaèm phaùt trieån töøng loaïi option taïi Vieät Nam töø nay ñeán naêm 2010................................................................................................... 79 3.2.1. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn tieàn teä ........................... 79 3.2.2. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn vaøng.............................. 83 3.2.3. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn laõi suaát .......................... 84 3.3. Caùc giaûi phaùp nhaèm taêng cöôøng khaû naêng sôùm trieån khai caùc loaïi option chöa ñöôïc thöïc hieän taïi Vieät Nam.......................................................................... 85 3.3.1. Giaûi phaùp cho option chöùng khoaùn ........................................................... 85 3.3.2. Giaûi phaùp cho option veà hôïp ñoàng Future ................................................ 87 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 3 ....................................................................................... 88 KEÁT LUAÄN ÑEÀ TAØI ...............................................................................................xi TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .....................................................................................xiii PHUÏ LUÏC 1: Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option. PHUÏ LUÏC 2: Quyeát ñònh 163/2003/QÑ-TTG (ngaøy 5/8/2003) cuûa Thuû töôùng Chính phuû veà Chieán löôïc phaùt trieån TTCK Vieät Nam ñeán naêm 2010. PHUÏ LUÏC 3: Quyeát ñònh 1452/2004/QÑ-NHNN (ngaøy 10/11/2004) cuûa Thoáng ñoác NHNN veà giao dòch hoái ñoaùi cuûa caùc toå chöùc tín duïng ñöôïc pheùp hoaït ñoäng ngoaïi hoái. PHUÏ LUÏC 4: Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân taïi Vieät Nam. -4- LÔØI MÔÛ ÑAÀU 1. Söï caàn thieát cuûa ñeà taøi Trong giai ñoaïn hieän nay, hoäi nhaäp hoaù neàn kinh teá ñaát nöôùc ñang ñöôïc thuùc ñaåy maïnh meõ taïi Vieät Nam vôùi haøng loaït caùc caûi caùch quan troïng treân nhieàu lónh vöïc. Ñaëc bieät, trong lónh vöïc taøi chính - tieàn teä laø quaù trình chuyeån töø chính saùch “taøi chính keàm cheá” sang töï do hoaù taøi chính nhaèm tieán tôùi phuø hôïp xu höôùng chung cuûa theá giôùi. Ñeå ruùt ngaén khoaûng caùch trong hoäi nhaäp, naâng cao hieäu quaû kinh doanh cuûa heä thoáng ngaân haøng trong nöôùc, ñoàng thôøi taïo cô hoäi cho giôùi doanh nghieäp vaø nhaø ñaàu tö Vieät Nam coù theå tieáp caän, söû duïng nhöõng coâng cuï taøi chính cao caáp höõu ích; trong khoaûng thôøi gian 5 naêm trôû laïi ñaây, NHNN ñaõ töøng böôùc cho pheùp ñöa vaøo thöïc hieän hoaëc trieån khai thí ñieåm raát nhieàu caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh treân thò tröôøng taøi chính – ngaân haøng nöôùc ta. Ñeán nay, caùc giao dòch phaùi sinh nhö: nghieäp vuï mua baùn kyø haïn (forward), giao dòch hoaùn ñoåi (swap), quyeàn choïn (option) vaø hôïp ñoàng giao sau (future) laø nhöõng saûn phaåm dòch vuï ñang ñöôïc giôùi ngaân haøng Vieät Nam chuù troïng phaùt trieån trong xu höôùng môû roäng caùc saûn phaåm dòch vuï taøi chính - ngaân haøng hieän ñaïi cung caáp cho khaùch haøng. Trong ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø option - coâng cuï quaûn trò ruûi ro höõu ích cho caùc nhaø ñaàu tö taøi chính vaø kinh doanh treân thò tröôøng quoác teá. Ñaây laø coâng cuï ña chöùc naêng, coù theå giuùp xöû lyù ruûi ro veà tyû giaù hoái ñoaùi trong thöông maïi quoác teá, ruûi ro giaù caû trong buoân baùn haøng hoaù kyø haïn, vaø cuõng laø coâng cuï ñaàu tö toát treân thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng chöùng khoaùn. Ngoaøi ra, Vieät Nam hieän ñang trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån hoaøn chænh thò tröôøng chöùng khoaùn ñeå ñaùp öùng yeâu caàu hoäi nhaäp ngaøy caøng lôùn. Do vaäy, nghieân cöùu phaùt trieån nhöõng coâng cuï taøi chính ñoàng haønh vôùi thò tröôøng chöùng khoaùn nhö coâng cuï option, nhaèm taïo theâm nguoàn haøng hoaù chaát löôïng cao cho thò tröôøng naøy laø vieäc laøm coù yù nghóa raát thieát thöïc trong luùc naøy. Coù theå noùi, nhöõng lôïi ích maø giao dòch option mang laïi laø ñieàu khoâng caàn baøn caûi. Tuy nhieân, ñeå ñöa caùc loaïi option vaøo trieån khai thöïc tieån vaø khuyeán khích caùc nhoùm ñoái töôïng khaùch haøng söû duïng noù hieäu quaû laø ñieàu khoâng deã daøng trong ñieàu kieän nöôùc ta hieän nay. Bôûi thò tröôøng taøi chính – tieàn teä Vieät Nam vaãn coøn nhieàu yeáu keùm; ñieàu kieän cô sôû haï taàng coøn raát thieáu ñeå option phaùt huy heát coâng naêng. Ñaëc bieät laø haï taàng phaàn meàm lieân quan ñeán khung phaùp lyù laøm neàn taûng phuïc vuï cho giao dòch option, cuõng nhö taâm lyù coøn e deø vaø laï laãm cuûa moïi -5- giôùi veà coâng cuï môùi naøy. Ñieàu treân daãn ñeán keát quaû laø: tuy thöïc teá thò tröôøng taøi chính Vieät Nam hieän cuõng toàn taïi khaù ña daïng caùc coâng cuï phaùi sinh (vaø cuõng ñaõ coù 3 loaïi option ñöôïc ñöa vaøo giao dòch, thí ñieåm), nhöng ôû moät chöøng möïc naøo ñoù, keát quaû trieån khai thôøi gian qua laø khoâng maáy khaû quan vaø chöa ñaùp öùng ñuû nhö kyø voïng. Do vaäy, taùc giaû nhaän thöùc raèng vieäc nghieân cöùu, tìm hieåu chuyeân saâu ñeå ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm phaùt trieån khaû naêng söû duïng caùc loaïi option ôû Vieät Nam ñöôïc soâi ñoäng hôn; cuõng nhö phaùt trieån toång theå thò tröôøng giao dòch loaïi saûn phaåm naøy taïi nöôùc ta trong giai ñoaïn tôùi laø heát söùc caàn thieát vaø caáp baùch. Ñaây khoâng phaûi laø coâng vieäc cuûa rieâng Nhaø nöôùc hay giôùi ngaân haøng. Maø taát caû nhöõng yù kieán ñoùng goùp töø caùc nhaø khoa hoïc, nhaø nghieân cöùu taøi chính - tieàn teä vaø nhöõng ai quan taâm ñeán nghieäp vuï naøy ñeàu höõu ích vaø ñaùng ñöôïc khuyeán khích. Xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu treân, cuõng nhö nhaän thaáy ñaây laø vaán ñeà mang tính thôøi söï khaù “noùng” trong boái caûnh chuùng ta hoäi nhaäp - vaø hoäi nhaäp luoân caû nhöõng baát oån, bieán ñoäng veà tyû giaù hoái ñoaùi, giaù caû cuûa caùc haøng hoaù treân thò tröôøng quoác teá, neân raát caàn ñeán nhöõng coâng cuï nhö option. Do vaäy, taùc giaû ñaõ choïn ñeà taøi: “Phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam – Thöïc traïng vaø giaûi phaùp” cho Luaän vaên thaïc só cuûa mình vaø thaät söï phaùt hieän nhieàu ñieàu thuù vò khi nghieân cöùu, tìm hieåu saâu veà ñeà taøi naøy. 2. Muïc tieâu – noäi dung nghieân cöùu − Tìm hieåu, laøm saùng toû ñaëc ñieåm, vai troø thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi sinh noùi chung, ñaëc bieät laø option, trong boái caûnh Vieät Nam môùi ñöa vaøo giao dòch caùc coâng cuï naøy. − Nghieân cöùu moät soá vaán ñeà lyù luaän cô baûn veà thò tröôøng option ñeå laøm neàn taûng khaûo saùt thöïc traïng trieån khai coâng cuï naøy taïi Vieät Nam. − Troïng taâm cuûa ñeà taøi laø nghieân cöùu, thu thaäp thoâng tin ñeå tìm hieåu vaø phaân tích nhöõng thuaän lôïi, khoù khaên gaëp phaûi cuõng nhö toång keát nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc ban ñaàu cuøng caùc trieån voïng saép tôùi töø vieäc thöïc hieän caùc loaïi option hieän coù taïi nöôùc ta. Qua ñoù, giuùp ñöa ra caùc giaûi phaùp thieát thöïc vaø hieäu quaû cho phaùt trieån vaø laøm soâi ñoäng hôn nöõa caùc giao dòch quyeàn choïn naøy. − Ngoaøi ra, ñeà taøi Luaän vaên cuõng seõ chuù troïng ñeán vieäc phaùt trieån toång theå taát caû caùc thò tröôøng option trong töông lai taïi Vieät Nam baèng moät soá nghieân cöùu -6- veà: vai troø, lôïi ích vaø söï caàn thieát ñöa caùc loaïi option khaùc chöa coù taïi nöôùc ta sôùm ñöôïc thöïc hieän. Ñeà xuaát moät soá giaûi phaùp nhaèm taêng cöôøng khaû naêng xaây döïng vaø phaùt trieån caùc thò tröôøng option loaïi naøy trong töông lai. 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu − Phaàn cô sôû lyù luaän toång quan, ñeà taøi seõ ñi vaøo phaân tích, giôùi thieäu taát caû caùc loaïi option hieän coù vaø ñang ñöôïc giao dòch phoå bieán treân theá giôùi, keå caû moät soá loaïi option ñaëc bieät. Tuy nhieân, trong nghieân cöùu thöïc traïng taïi Vieät Nam, taùc giaû seõ chæ ñi vaøo phaân tích 3 loaïi chuû yeáu laø: option tieàn teä (goàm option ngoaïi teä vaø option tieàn ñoàng); option laõi suaát vaø option vaøng taïi nöôùc ta. − Ñeà taøi cuõng höôùng ñeán hai loaïi option khaùc: option chöùng khoaùn vaø option veà hôïp ñoàng future. Tuy nhieân, do chuùng chöa ñöôïc thöïc hieän taïi nöôùc ta neân khi ñeà caäp ñeán 2 loaïi naøy, taùc giaû seõ nghieân cöùu theo höôùng nhaèm taêng khaû naêng sôùm trieån khai chuùng taïi Vieät Nam ñeán naêm 2010. − Ngoaøi ra, do coù söï giôùi haïn neân trong khuoân khoå Luaän vaên naøy, ñeà taøi khoâng theå ñi saâu vaøo nhöõng vaán ñeà nhö: caùc kyõ thuaät ñònh giaù option; caùc chieán löôïc phoái hôïp kinh doanh quyeàn choïn; lôïi ích - ruûi ro cho caùc beân tham gia giao dòch option… 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeà taøi söû duïng keát hôïp caùc phöông phaùp nghieân cöùu nhö: Phöông phaùp nghieân cöùu döõ lieäu thöù caáp (vôùi nguoàn döõ lieäu, thoâng tin ñöôïc taùc giaû söu taàm, taäp hôïp töø caùc saùch baùo, taïp chí chuyeân ngaønh; taïi thö vieän; thoâng qua caùc website treân Internet…); Phöông phaùp duy vaät bieän chöùng; phöông phaùp phaân tích - toång hôïp; phöông phaùp so saùnh - ñoái chieáu; phöông phaùp dieãn dòch - quy naïp vaø phöông phaùp quan saùt thöïc teá töø thöïc tieãn … ñeå hình thaønh neân baûn Luaän vaên naøy. 5. Keát caáu cuûa ñeà taøi Vôùi phaïm vi nghieân cöùu nhö treân, noäi dung chính cuûa Luaän vaên goàm 3 chöông, 88 trang. Trong ñoù: a. Chöông 1: Toång quan veà thò tröôøng option - 27 trang; b. Chöông 2: Thöïc traïng vaø khaû naêng xaây döïng - phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam - 38 trang; c. Chöông 3: Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam - 23 trang. -7- Chöông 1 TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION 1.1. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ THÒ TRÖÔØNG TAØI CHÍNH – THÒ TRÖÔØNG CHÖÙNG KHOAÙN 1.1.1. Thò tröôøng taøi chính 1.1.1.1. Khaùi nieäm Trong moät neàn kinh teá, nhu caàu veà voán ñeå ñaàu tö vaø caùc nguoàn tieát kieäm coù theå phaùt sinh töø nhöõng chuû theå khaùc nhau. Nhöõng chuû theå coù cô hoäi ñaàu tö sinh lôøi thì thieáu voán; traùi laïi nhöõng ngöôøi coù voán nhaøn roãi laïi khoâng coù cô hoäi ñaàu tö. Töø ñoù, neàn kinh teá hình thaønh neân moät cô cheá ñeå chuyeån voán töø tieát kieäm sang ñaàu tö. Vaø cô cheá naøy ñöôïc thöïc hieän trong khuoân khoå cuûa thò tröôøng taøi chính. Hình dung moät caùch toång theå, trong moät neàn kinh teá thò tröôøng, thò tröôøng taøi chính laø moät trong ba loaïi thò tröôøng coù moái quan heä gaén keát chaët cheõ vôùi nhau. Ñoù laø thò tröôøng saûn phaåm; thò tröôøng taøi chính vaø thò tröôøng caùc yeáu toá saûn xuaát. Ñònh nghóa: Thò tröôøng taøi chính xeùt veà baûn chaát laø nôi dieãn ra söï luaân chuyeån voán töø nhöõng ngöôøi coù nguoàn voán nhaøn roãi tôùi nhöõng ngöôøi caàn söû duïng voán. Ñoù laø thò tröôøng giao dòch caùc loaïi taøi saûn taøi chính hay caùc coâng cuï taøi chính. Trong ñoù, taøi saûn taøi chính laø moät daïng ñieån hình cuûa taøi saûn voâ hình maø giaù trò coù theå khoâng lieân quan ñeán hình thöùc vaät lyù maø döïa vaøo traùi quyeàn hôïp phaùp cuûa chuùng treân moät lôïi ích töông lai naøo ñoù. Caùc taøi saûn taøi chính thöôøng gaëp laø: tín phieáu coâng ty (commercial paper), tín phieáu kho baïc (treasury bills), traùi phieáu coâng ty (debentures), traùi phieáu chính phuû (government bonds), coå phieáu thöôøng (common stocks), coå phieáu öu ñaõi (preferred stocks)… Ngoaøi ra, thò tröôøng taøi chính coøn giao dòch caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (dirivatives). 1.1.1.2. Chöùc naêng cuûa thò tröôøng taøi chính − Moät laø, taäp trung caùc khoaûn tieát kieäm thaønh nguoàn voán lôùn taøi trôï ngaén haïn vaø daøi haïn cho caùc chuû theå caàn voán trong neàn kinh teá (chöùc naêng quan troïng nhaát) − Hai laø, kích thích tieát kieäm vaø ñaàu tö, goùp phaàn taêng hieäu suaát söû duïng voán cuûa toaøn xaõ hoäi. − Ba laø, hình thaønh giaù caùc taøi saûn taøi chính. -8- − Boán laø, taïo tính thanh khoaûn cho taøi saûn taøi chính. − Naêm laø, giuùp giaûm thieåu chi phí tìm kieám vaø chi phí thoâng tin, ñaûm baûo cho caùc giao dòch taøi chính dieãn ra giöõa nhöõng ngöôøi mua vaø nhöõng ngöôøi baùn. 1.1.1.3. Phaân loaïi thò tröôøng taøi chính a) Caên cöù vaøo tính chaát chuyeân moân hoaù thò tröôøng: ta coù ba loaïi (i) Thò tröôøng coâng cuï nôï: laø thò tröôøng trong ñoù, ngöôøi caàn huy ñoäng voán döïa treân vieäc phaùt haønh caùc coâng cuï nôï ngaén, trung hoaëc daøi haïn (traùi phieáu, tín phieáu, kyø phieáu…). Ñaëc ñieåm cuûa coâng cuï nôï laø döïa treân quan heä vay möôïn, coù thôøi haïn, laõi suaát ñöôïc aán ñònh tröôùc vaø coá ñònh. Ngöôøi sôû höõu coâng cuï nôï khoâng coù tieáng noùi trong vieäc quaûn lyù coâng ty. (ii) Thò tröôøng coâng cuï voán: laø thò tröôøng trong ñoù, ngöôøi caàn voán huy ñoäng voán baèng caùch phaùt haønh caùc coå phieáu baùn cho ngöôøi coù voán. Caùc coå ñoâng naém giöõ coå phieáu goùp voán vaøo coâng ty vôùi tinh thaàn lôøi aên loã chòu. Hoï coù quyeàn ñöôïc chia phaàn treân laõi roøng vaø taøi saûn cuûa coâng ty. Khaùc vôùi coâng cuï nôï, coå phieáu khoâng coù laõi coá ñònh maø coå töùc phuï thuoäc vaøo hieäu quaû saûn xuaát kinh doanh. Caùc coå phieáu ñöôïc xem laø nhöõng chöùng khoaùn daøi haïn. (iii) Thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi sinh: laø thò tröôøng phaùt haønh vaø mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn phaùi sinh. Ñaây laø thò tröôøng cao caáp, giao dòch caùc coâng cuï taøi chính cao caáp nhö: hôïp ñoàng kyø haïn (forward), hôïp ñoàng hoaùn ñoåi (swap), hôïp ñoàng giao sau (future) vaø hôïp ñoàng quyeàn choïn (option). Muïc 1.2 döôùi ñaây seõ ñi saâu phaân tích veà thò tröôøng naøy. b) Caên cöù vaøo cô caáu thò tröôøng: coù hai loaïi (i) Thò tröôøng sô caáp (Primary Market): coøn goïi laø thò tröôøng caáp moät, laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng mua baùn chöùng khoaùn môùi phaùt haønh laàn ñaàu. Ñaây laø moät thò tröôøng khoâng lieân tuïc vaø laø nôi duy nhaát chöùng khoaùn ñem laïi voán cho ñôn vò phaùt haønh. Giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng sô caáp do toå chöùc phaùt haønh quyeát ñònh, thöôøng ñöôïc in ngay treân chöùng khoaùn. (ii) Thò tröôøng thöù caáp (Secondary Market): coøn goïi laø thò tröôøng caáp hai, laø nôi giao dòch mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn ñaõ phaùt haønh laàn ñaàu treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp ñaûm baûo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn, noù coù ñaëc ñieåm laø moät thò tröôøng hoaït ñoäng lieân tuïc, caùc khoaûn tieàn thu ñöôïc töø vieäc baùn -9- chöùng khoaùn thuoäc veà nhaø ñaàu tö vaø nhaø kinh doanh chöùng khoaùn chöù khoâng thuoäc veà nhaø phaùt haønh. Giao dòch treân thò tröôøng thöù caáp phaûn aùnh nguyeân taéc caïnh tranh töï do vaø giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng naøy do cung – caàu quyeát ñònh. Trong thöïc teá khoâng coù söï phaân bieät roõ ñaâu laø thò tröôøng sô caáp, ñaâu laø thò tröôøng thöù caáp neân vieäc phaân chia naøy chæ coù yù nghóa lyù thuyeát. Thöôøng thì trong moät thò tröôøng seõ vöøa coù giao dòch cuûa thò tröôøng sô caáp, vöøa coù giao dòch cuûa thò tröôøng thöù caáp vaø giöõa chuùng coù moái lieân heä maät thieát vôùi nhau. c) Caên cöù vaøo thôøi haïn luaân chuyeån voán cuûa caùc coâng cuï taøi chính: coù hai loaïi (i) Thò tröôøng tieàn teä (Money Market): laø thò tröôøng mua baùn trao ñoåi caùc coâng cuï nôï ngaén haïn coù theå chuyeån nhöôïng ñöôïc trong voøng moät naêm, qua ñoù cung öùng nhu caàu voán ngaén haïn giöõa caùc chuû theå trong neàn kinh teá nhaèm thoaû maõn nhu caàu thanh khoaûn vaø ñaàu tö ngaén haïn. Thò tröôøng tieàn teä laø thò tröôøng OTC (Over the Counter Market) vaø hình thöùc taøi chính ñaëc tröng laø taøi chính giaùn tieáp. Ñoùng vai troø trung gian taøi chính treân thò tröôøng naøy laø caùc Ngaân haøng thöông maïi (NHTM). Theo moâ hình caùc nöôùc phaùt trieån, thò tröôøng tieàn teä bao goàm: thò tröôøng lieân ngaân haøng (Inter-bank Market), thò tröôøng hoái ñoaùi – thò tröôøng ngoaïi hoái (Foreign Exchange Market) vaø thò tröôøng voán ngaén haïn (Short – term Loans Market). (ii) Thò tröôøng voán (Capital Market): hay thò tröôøng voán daøi haïn, laø nôi huy ñoäng, taäp trung nhieàu nguoàn voán trong xaõ hoäi thaønh nhöõng nguoàn voán taøi trôï daøi haïn cho doanh nghieäp vaø Chính phuû, thöôøng duøng cho caùc döï aùn ñaàu tö coù thôøi haïn töø moät naêm trôû leân. Thò tröôøng voán goàm ba thò tröôøng boä phaän: Thò tröôøng tín duïng trung vaø daøi haïn – coøn ñöôïc goïi laø thò tröôøng theá chaáp (Mortgage Market): cung caáp tín duïng trung vaø daøi haïn cho caùc doanh nghieäp vaø thöôøng ñoøi hoûi phaûi coù taøi saûn theá chaáp. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng naøy laø caùc NHTM vaø caùc toå chöùc tín duïng phi ngaân haøng. Thò tröôøng cho thueâ taøi chính (Leasing Market): cho thueâ taøi chính laø moät hình thöùc tín duïng daøi haïn, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ñi vay coù quyeàn söû duïng daøi haïn taøi saûn thueâ phuø hôïp nhu caàu. Khi keát thuùc hôïp ñoàng thueâ taøi chính, noù coøn taïo cô hoäi cho ngöôøi ñi thueâ sôû höõu luoân taøi saûn thueâ. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng naøy laø caùc coâng ty cho thueâ taøi chính. - 10 - Thò tröôøng chöùng khoaùn - TTCK (Securities Market): laø moät boä phaän raát quan troïng cuûa thò tröôøng voán. Caùc vaán ñeà lieân quan veà TTCK seõ ñöôïc trình baøy chi tieát ôû Muïc 1.1.2 döôùi ñaây. Nhö vaäy, thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng voán laø hai boä phaän caáu thaønh neân thò tröôøng taøi chính, chuùng cuøng thöïc hieän moät chöùc naêng laø cung caáp voán cho neàn kinh teá. Caùc nghieäp vuï hoaït ñoäng ôû treân hai thò tröôøng naøy coù moái lieân quan vaø taùc ñoäng töông hoã laãn nhau. Caùc bieán ñoåi (veà giaù caû, laõi suaát) treân thò tröôøng tieàn teä coù aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc phaùt haønh vaø mua baùn caùc chöùng khoaùn treân thò tröôøng voán. Ngöôïc laïi, nhöõng thay ñoåi (veà chæ soá chöùng khoaùn, thò giaù coå phieáu) cuûa thò tröôøng voán cuõng phaûn aùnh caùc hieän töôïng toát hay xaáu, ñaõ, ñang hoaëc seõ xaûy ra treân thò tröôøng tieàn teä. 1.1.2. Thò tröôøng chöùng khoaùn (TTCK) 1.1.2.1. Khaùi nieäm – vai troø TTCK TTCK laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa thò tröôøng voán, ñoù laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng giao dòch mua baùn caùc chöùng khoaùn trung vaø daøi haïn nhö caùc loaïi traùi phieáu, coå phieáu vaø caùc coâng cuï taøi chính khaùc (chöùng chæ quyõ ñaàu tö, coâng cuï taøi chính phaùi sinh …). TTCK ñöôïc xem laø thò tröôøng voán daøi haïn, nôi taäp trung caùc nguoàn voán cho ñaàu tö vaø phaùt trieån kinh teá. Do ñoù, noù coù taùc ñoäng raát lôùn ñeán moâi tröôøng ñaàu tö noùi rieâng vaø neàn kinh teá noùi chung. Maët khaùc, TTCK laø moät thò tröôøng cao caáp, söï taïo laäp vaø phaùt trieån thò tröôøng naøy coù yù nghóa quan troïng trong söï nghieäp phaùt trieån kinh teá caùc nöôùc coù neàn kinh teá thò tröôøng. TTCK coù vai troø raát quan troïng ñoái vôùi neàn kinh teá. Cuï theå: (i) TTCK giuùp huy ñoäng voán ñaàu tö cho neàn kinh teá, thu huùt voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi. (ii) TTCK cung caáp moâi tröôøng ñaàu tö laønh maïnh vôùi caùc cô hoäi löïa choïn phong phuù cho coâng chuùng. Qua ñoù, TTCK goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc khuyeán khích tieát kieäm quoác gia cho ñaàu tö phaùt trieån. (iii) TTCK taïo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn. Chính khaû naêng thanh khoaûn laø moät trong nhöõng ñaëc tính haáp daãn cuûa chöùng khoaùn ñoái vôùi ngöôøi ñaàu tö. (iv) TTCK giuùp ñaùnh giaù hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp vaø ñoàng thôøi xaùc ñònh giaù trò thò tröôøng cuûa doanh nghieäp thoâng qua dieãn bieán giaù chöùng khoaùn doanh nghieäp ñoù treân thò tröôøng. (v) TTCK taïo moâi tröôøng giuùp Chính phuû thöïc hieän caùc chính saùch kinh teá vó moâ. Noù ñöôïc xem laø phong vuõ bieåu cuûa neàn kinh teá bôûi caùc chæ baùo cuûa TTCK phaûn aûnh ñoäng thaùi cuûa neàn kinh teá moät caùch nhaïy beùn vaø chính xaùc. (vi) Ngoaøi ra, TTCK coøn ñoùng vai - 11 - troø hoã trôï vaø thuùc ñaåy caùc coâng ty coå phaàn ra ñôøi vaø phaùt trieån cuõng nhö hoã trôï quaù trình coå phaàn hoaù caùc doanh nghieäp. 1.1.2.2. Cô caáu vaø caùc thaønh phaàn tham gia TTCK a) Cô caáu TTCK − Caên cöù vaøo söï luaân chuyeån caùc nguoàn voán, TTCK ñöôïc chia thaønh: Thò tröôøng sô caáp: laø thò tröôøng mua baùn caùc chöùng khoaùn môùi phaùt haønh laàn ñaàu, thöïc hieän chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa TTCK laø ñöa nguoàn tieàn tieát kieäm vaøo ñaàu tö. Ñaây laø nôi duy nhaát maø caùc chöùng khoaùn ñem laïi voán cho nhaø phaùt haønh. Vieäc xaây döïng moät thò tröôøng sô caáp hoaït ñoäng hieäu quaû vôùi löôïng haøng hoaù ña daïng, haáp daãn coâng chuùng coù yù nghóa quyeát ñònh cho vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån thò tröôøng thöù caáp. Thò tröôøng thöù caáp: laø nôi giao dòch caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp ñoùng vai troø ñaûm baûo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh neân noù seõ thuùc ñaåy thò tröôøng sô caáp phaùt trieån thoâng qua hoaït ñoäng nhoän nhòp cuûa mình hoaëc ngöôïc laïi. Giaù caû haøng hoaù giao dòch treân thò tröôøng thöù caáp ñöôïc xaùc ñònh phuï thuoäc vaøo: quan heä cung caàu treân thò tröôøng; giaù trò thöïc teá cuûa doanh nghieäp; uy tín cuûa doanh nghieäp; trieån voïng phaùt trieån doanh nghieäp; taâm lyù ngöôøi mua - baùn chöùng khoaùn ôû nhöõng thôøi ñieåm nhaát ñònh; caùc thoâng tin coâng boá, tin ñoàn veà hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp cuõng nhö tình hình oån ñònh chung cuûa neàn kinh teá. − Caên cöù theo tính chaát taäp trung cuûa thò tröôøng, TTCK bao goàm Sôû giao dòch chöùng khoaùn (thò tröôøng taäp trung) vaø thò tröôøng OTC (thò tröôøng phi taäp trung). Thò tröôøng OTC cuøng vôùi SGDCK taïo neân moät TTCK hoaøn chænh. o Sôû giao dòch chöùng khoaùn (SGDCK): Chæ coù caùc loaïi chöùng khoaùn ñuû tieâu chuaån nieâm yeát môùi ñöôïc giao dòch taïi SGDCK. Taïi ñaây, caùc giao dòch ñöôïc taäp trung taïi moät ñòa ñieåm, caùc leänh ñaët mua – baùn ñöôïc chuyeån tôùi saøn giao dòch vaø tham gia vaøo quaù trình gheùp leänh ñeå hình thaønh neân phieân giao dòch. o Thò tröôøng OTC (Over the Counter Market): laø moät thò tröôøng coù toå chöùc, daønh cho nhöõng chöùng khoaùn khoâng ñöôïc nieâm yeát treân SGDCK. Thò tröôøng OTC khoâng coù ñòa ñieåm giao dòch chính thöùc, thay vaøo ñoù, caùc nhaø moâi giôùi (caùc coâng ty chöùng khoaùn) keát noái caùc giao dòch qua maïng maùy tính dieän roäng giöõa caùc coâng ty chöùng khoaùn vaø trung taâm quaûn lyù heä thoáng. - 12 - b) Caùc chuû theå tham gia treân TTCK Coù theå taïm chia thaønh 5 nhoùm chuû theå chính: (i) Nhaø phaùt haønh chöùng khoaùn; (ii) Nhaø ñaàu tö chöùng khoaùn; (iii) Nhaø trung gian moâi giôùi; (iv) Nhaø toå chöùc, quaûn lyù, ñieàu haønh TTCK: bao goàm caùc cô quan quaûn lyù cuûa Chính phuû vaø caùc toå chöùc töï quaûn, cuï theå goàm: UÛy ban chöùng khoaùn Nhaø nöôùc (UBCKNN) (*) ; Nhaø toå chöùc thò tröôøng (SGDCK); Hieäp hoäi nhöõng nhaø kinh doanh chöùng khoaùn… (v) Caùc toå chöùc phuï trôï khaùc nhö: Trung taâm löu kyù chöùng khoaùn; Trung taâm thanh toaùn buø tröø (Clearing house); Trung taâm tin hoïc… Ñaây laø caùc toå chöùc giuùp phuïc vuï quaù trình giao dòch chöùng khoaùn ñöôïc tieän lôïi, nhanh choùng, chính xaùc vaø khoa hoïc. 1.1.2.3. Haøng hoaù giao dòch treân TTCK Baûng 1.1: Caùc loaïi haøng hoaù giao dòch treân TTCK. (1) Chöùng khoaùn voán Bao goàm caùc loaïi coå phieáu phoå thoâng (common stocks) vaø coå phieáu öu ñaõi (preferred stocks). Chuùng ñöôïc goïi laø chöùng khoaùn voán vì ñoù laø chöùng thö chöùng nhaän vieäc ñaàu tö goùp voán vaøo coâng ty coå phaàn cuûa caùc coå ñoâng. Caùc chöùng khoaùn voán hình thaønh neân thò tröôøng coå phieáu (stock market). (2) Chöùng khoaùn nôï Bao goàm caùc loaïi traùi phieáu Chính phuû, traùi phieáu ñòa phöông, traùi phieáu coâng ty… Caùc loaïi traùi phieáu ñöôïc goïi chöùng khoaùn nôï vì chuùng laø chöùng chæ höùa nôï daøi haïn cuûa chuû theå phaùt haønh cho ngöôøi sôû höõu (traùi chuû). Caùc loaïi chöùng khoaùn nôï hình thaønh neân thò tröôøng traùi phieáu (bond market). (3) Caùc chöùng chæ taøi chính ñaëc bieät Goàm caùc loaïi nhö: chöùng chæ Quyõ ñaàu tö; chöùng quyeàn (Pre- emptive Right), chöùng kheá (Warrants). (4) Caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (Financial Dirivatives) Laø loaïi saûn phaåm taøi chính cao caáp raát phöùc taïp. Nhöõng noäi dung chi tieát lieân quan ñeán caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh phoå bieán seõ ñöôïc trình baøy ôû Muïc 1.2 döôùi ñaây. Ñaùng löu yù nhaát trong caùc coâng cuï phaùi sinh laø Hôïp ñoàng quyeàn choïn. Ñaây cuõng laø noäi dung troïng taâm taùc giaû seõ ñi saâu phaân tích trong Luaän vaên naøy. 1.1.2.4. Nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa TTCK (*) Taïi Vieät Nam, UBCKNN ñöôïc thaønh laäp theo Nghò ñònh soá 75/CP (ngaøy 28/11/1996) cuûa Chính phuû. - 13 - TTCK thöôøng hoaït ñoäng döïa treân 5 nguyeân taéc chính sau: (i) nguyeân taéc caïnh tranh; (ii) nguyeân taéc coâng baèng; (iii) nguyeân taéc coâng khai; (iv) nguyeân taéc trung gian; vaø (v) nguyeân taéc taäp trung. 1.2. THÒ TRÖÔØNG CAÙC COÂNG CUÏ TAØI CHÍNH PHAÙI SINH Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (Financial Derivatives) laø moät daïng thò tröôøng taøi chính cao caáp chuyeân giao dòch caùc coâng cuï phaùi sinh – laø nhöõng taøi saûn taøi chính maø giaù cuûa noù ñöôïc phaùi sinh vaø phuï thuoäc vaøo giaù cuûa caùc loaïi taøi saûn cô sôû (Underlying Assets); hay noùi caùch khaùc ñoù laø nhöõng taøi saûn taøi chính coù doøng tieàn trong töông lai phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa taøi saûn cô sôû. Taøi saûn cô sôû coù theå laø caùc loaïi haøng hoaù; chöùng khoaùn, chæ soá chöùng khoaùn; hoaëc vaøng, tieàn teä… (i) Neáu taøi saûn cô sôû laø haøng hoaù (ví duï: noâng saûn, cao su, daàu thoâ…) ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân thò tröôøng haøng hoaù. (ii) Neáu taøi saûn cô sôû laø caùc loaïi coå phieáu, chöùng khoaùn hay chæ soá chöùng khoaùn, ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân TTCK. (iii) Neáu taøi saûn cô sôû laø vaøng, ngoaïi teä… ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân thò tröôøng tieàn teä - ngoaïi hoái. Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh phoå bieán goàm: thò tröôøng kyø haïn (Forward); thò tröôøng hoaùn ñoåi (Swap); thò tröôøng giao sau (Future) vaø thò tröôøng quyeàn choïn (Option). 1.2.1. Thò tröôøng giao dòch kyø haïn (Forward) Ñaây laø thò tröôøng phi taäp trung, laø nôi dieãn ra giao dòch caùc Hôïp ñoàng kyø haïn. Theo ñoù, hai beân chuû ñoäng thoaû thuaän vieäc mua - baùn moät loaïi haøng hoaù naøo ñoù, vôùi moät khoái löôïng nhaát ñònh, vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh trong töông lai; nhöng theo möùc giaù caû ñöôïc ñònh tröôùc taïi thôøi ñieåm kyù keát hôïp ñoàng. hôïp ñoàng kyø haïn coù ñaëc ñieåm caùc ñieàu khoaûn cuûa noù do hai beân tham gia töï thoaû thuaän vaø mang tính linh hoaït, khoâng phaûi tuaân theo caùc qui ñònh ñöôïc chuaån hoaù tröôùc. Tuy nhieân, chính ñieàu naøy laøm cho caùc hôïp ñoàng kyø haïn khoâng coù tính thanh khoaûn cao. Moät baát lôïi cuûa hôïp ñoàng kyø haïn laø ruûi ro tính duïng cao. Caùc hôïp ñoàng kyø haïn ngaøy nay khoâng chæ ñöôïc giao dòch phoå bieán ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån maø coøn ôû caû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. 1.2.2. Thò tröôøng giao dòch hoaùn ñoåi (Swap) Nghieäp vuï hoaùn ñoåi Swap laø moät nghieäp vuï keùp, thöôøng ñöôïc thöïc hieän phoå bieán treân thò tröôøng tieàn teä ñeå hoaùn ñoåi ngoaïi hoái hoaëc laõi suaát. Thoâng thöôøng, moät giao dòch hoaùn ñoåi ngoaïi hoái ñöôïc thöïc hieän theo hai caùch sau: (i) Keát hôïp giöõa - 14 - moät giao dòch giao ngay vaø moät giao dòch coù kyø haïn (spot-forward swap). (ii) Keát hôïp giöõa hai giao dòch kyø haïn, nhöng coù ngaøy giaù trò khaùc nhau (forward - forward swap). Thöïc chaát cuûa giao dòch Swap laø ngöôøi baùn cam keát seõ mua laïi chính löôïng ngoaïi teä ñaõ thoaû thuaän baùn sau moät thôøi gian nhaát ñònh vôùi tyû giaù ñöôïc xaùc ñònh tröôùc taïi thôøi ñieåm thoaû thuaän. Giao dòch hoaùn ñoåi ngoaïi teä thöôøng ñöôïc caùc ngaân haøng söû duïng treân thò tröôøng lieân ngaân haøng nhaèm ñaûm baûo traïng thaùi ngoaïi hoái, baûo hieåm ruûi ro bieán ñoäng tyû giaù. Coøn giao dòch hoaùn ñoåi laõi suaát ñöôïc caùc NHTM vaø doanh nghieäp kyù keát ñeå phoøng ngöøa ruûi ro bieán ñoäng laõi suaát treân thò tröôøng. 1.2.3. Thò tröôøng giao sau (Future) Thò tröôøng Future laø nôi giao dòch mua baùn caùc Hôïp ñoàng giao sau (Future Contracts) veà haøng hoaù, tieàn teä, caùc loaïi chöùng khoaùn… vaø coù caû hôïp ñoàng giao sau veà laõi suaát. hôïp ñoàng giao sau ñöôïc baét nguoàn töø hôïp ñoàng kyø haïn, ñoù chính laø moät daïng hôïp ñoàng kyø haïn ñöôïc chuaån hoaù vaø giao dòch taäp trung treân saøn cuûa Sôû giao dòch döôùi hình thöùc ñaáu giaù coâng khai hoaëc giao dòch ñieän töû qua maïng maùy tính. Thò tröôøng Future qui ñònh kích côû cho moät ñôn vò hôïp ñoàng giao sau (fixed amount fer contract) vaø noù thöôøng chæ coù boán ngaøy coù giaù trò trong naêm (ngaøy thöù tö, tuaàn thöù ba caùc thaùng ba, saùu, chín vaø möôøi hai). Ngaøy nay, giao dòch hôïp ñoàng giao sau dieãn ra treân toaøn caàu vôùi hôn 60 Sôû giao dòch treân khaép theá giôùi. Trong ñoù, Hoa Kyø laø thò tröôøng taäp trung giao dòch hôïp ñoàng giao sau noåi tieáng nhaát vôùi 2 trung taâm laø Sôû giao dòch CBOT (Chicago Board of Trade) vaø CME (Chicago Mercantile Exchange). Tieáp ñoù laø Vöông quoác Anh vôùi LIFFE. Caùc ñieàu khoaûn cuûa hôïp ñoàng giao sau ñeàu ñöôïc chuaån hoaù bôûi caùc Sôû giao dòch naøy. 1.2.4. Thò tröôøng quyeàn choïn (Option) Trong soá caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh, option laø loaïi coù nhieàu öu ñieåm noåi troäi vaø linh hoaït hôn so vôùi caùc coâng cuï khaùc. Thò tröôøng option laø nôi dieãn ra giao dòch caùc Hôïp ñoàng quyeàn choïn. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thò tröôøng option ngaøy caøng trôû neân quan troïng vaø raát caàn thieát cho caùc nhaø kinh doanh vaø ñaàu tö. Söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng quyeàn choïn gaén lieàn vôùi söï lôùn maïnh cuûa caùc TTCK. Trong thöïc teá, thò tröôøng option ngaøy caøng phaùt trieån maïnh vaø phaùt huy tính höõu ích cuûa noù laø nhôø moät phaàn ôû söï ña daïng caùc loaïi taøi saûn cô sôû cuûa option (töø caùc loaïi haøng hoaù thoâng thöôøng ñeán tieàn teä, vaøng, chöùng khoaùn, chæ soá chöùng khoaùn, laõi suaát…). Nhìn chung, thò tröôøng option vaø caùc thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi - 15 - sinh khaùc laø nhöõng caûi tieán raát thaønh coâng cho thò tröôøng taøi chính vaø cho vieäc kinh doanh treân thöông tröôøng quoác teá voán ngaøy caøng mang tính toaøn caàu hoaù hieän nay. 1.3. TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION – NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN CÔ BAÛN 1.3.1. Moät soá khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ Hôïp ñoàng quyeàn choïn – HÑQC (Option Contract): laø moät thoaû thuaän giöõa beân mua vaø beân baùn quyeàn choïn maø theo ñoù, beân baùn option ñoàng yù trao cho beân mua option moät quyeàn – chöù khoâng phaûi nghóa vuï – ñeå thöïc hieän vieäc mua (hoaëc khoâng mua) töø anh ta; baùn (hoaëc khoâng baùn) cho anh ta moät löôïng haøng hoaù cô sôû nhaát ñònh (ngoaïi teä, haøng hoaù, chöùng khoaùn…), theo moät möùc giaù hoaëc tyû giaù (strike price, exercise price) ñöôïc thoaû thuaän vaø ñònh tröôùc trong hôïp ñoàng; coù hieäu löïc trong moät thôøi haïn nhaát ñònh (expiration date, exercise date hoaëc maturity) keå töø ngaøy mua HÑQC. Ñoåi laïi, beân mua option phaûi traû cho beân baùn option moät khoaûn tieàn goïi laø phí quyeàn choïn hay giaù quyeàn choïn (option premium) ngay taïi thôøi ñieåm kyù hôïp ñoàng. Thoâng thöôøng, beân mua option ñöôïc xem laø nhaø ñaàu tö coù vò theá daøi haïn treân HÑQC (long- term position); beân baùn option ôû vò theá ngaén haïn (short - term position). Lôïi nhuaän cuûa nhaø ñaàu tö laø khoaûn loã cuûa nhaø phaùt haønh vaø ngöôïc laïi. Beân baùn quyeàn choïn: laø beân phaùt haønh option, vaø sau khi ñaõ thu phí quyeàn choïn phaûi coù nghóa vuï luoân saün saøng tieán haønh giao dòch (mua hoaëc baùn) taøi saûn cô sôû ñaõ thoaû thuaän trong hôïp ñoàng vôùi beân mua – khi beân mua thöïc hieän quyeàn trong thôøi haïn ñaõ thoaû thuaän. Theo lyù thuyeát, beân baùn quyeàn choïn coù vuøng lôøi giôùi haïn (toái ña laø phí quyeàn choïn), coøn vuøng loã raát lôùn. Do vaäy, beân baùn option thöôøng laø caùc ngaân haøng hoaëc coâng ty taøi chính khoång loà. Treân thò tröôøng option, coù hai loaïi ngöôøi baùn quyeàn choïn: Ngöôøi baùn quyeàn choïn mua (Seller Call option – Short call); vaø Ngöôøi baùn quyeàn choïn baùn (Seller Put option – Short put). Beân mua quyeàn choïn: laø beân naém giöõ quyeàn choïn, vaø phaûi traû cho beân baùn phí quyeàn choïn ñeå coù ñöôïc “quyeàn” mua hoaëc baùn loaïi haøng hoaù cô sôû naøo ñoù. Option trao cho ngöôøi giöõ noù quyeàn ñeå thöïc hieän ñoái vôùi HÑQC maø hoï ñaõ mua. Do vaäy, trong thôøi haïn hieäu löïc cuûa hôïp ñoàng, beân mua coù ba löïa choïn: (i) Thöïc hieän HÑQC, neáu bieán ñoäng giaù treân thò tröôøng coù lôïi cho hoï; hoaëc (ii) Baùn HÑQC cho beân thöù ba treân thò tröôøng, höôûng cheânh leäch giaù; hoaëc - 16 - (iii) Ñeå cho quyeàn choïn töï ñoäng heát hieäu löïc maø khoâng tieán haønh baát cöù moät giao dòch mua – baùn naøo, neáu bieán ñoäng giaù thò tröôøng baát lôïi so vôùi giaù thöïc hieän treân HÑQC. Khi beân mua khoâng thöïc hieän quyeàn choïn, hoï seõ vaãn maát phí. Do vaäy, theo lyù thuyeát, beân mua coù vuøng lôøi khoâng giôùi haïn coøn vuøng loã giôùi haïn toái ña baèng möùc phí quyeàn choïn. Treân thò tröôøng option, coù hai loaïi ngöôøi mua quyeàn choïn: Ngöôøi mua quyeàn choïn mua (Buyer Call option – Long call); vaø Ngöôøi mua quyeàn choïn baùn (Buyer Put option – Long put). Caùc traïng thaùi quyeàn choïn: trong thôøi haïn hieäu löïc HÑQC, ngöôøi mua thöïc hieän hôïp ñoàng hay khoâng phuï thuoäc vaøo söï bieán ñoäng cuûa giaù caû hieän haønh treân thò tröôøng vaøo thôøi ñieåm ñoù so vôùi möùc giaù thöïc hieän (strike price) ñaõ qui ñònh. Cuï theå, xeùt töø vò theá ngöôøi mua option, HÑQC coù caùc traïng thaùi nhö moâ taû trong Baûng 1.2: Baûng 1.2: Caùc traïng thaùi quyeàn choïn. 1. Ngang giaù quyeàn choïn – ATM (At the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn maø khoâng phaùt sinh khoaûn laõi hay loã naøo. Khi ñoù: giaù thò tröôøng = strike price. Option ôû traïng thaùi ATM goïi laø option ôû ñieåm hoaø voán. 2. Ñöôïc giaù quyeàn choïn – ITM (In the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn maø coù laõi. Khi ñoù: giaù thò tröôøng > strike price (ñoái vôùi HÑQC mua); vaø giaù thò tröôøng < strike price (ñoái vôùi HÑQC baùn). Option ôû traïng thaùi ITM goïi laø option ôû vuøng haùi ra tieàn. 3. Giaûm giaù quyeàn choïn – OTM (Out the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn seõ chòu loã. Luùc naøy: giaù thò tröôøng < strike price (ñoái vôùi HÑQC mua) vaø giaù thò tröôøng > strike price (ñoái vôùi HÑQC baùn). Option ôû traïng thaùi OTM goïi laø option ôû vuøng maát tieàn. 1.3.2. Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option treân theá giôùi Nhöõng giao dòch ñaàu tieân cuûa thò tröôøng option treân theá giôùi ñöôïc cho raèng ñaõ xuaát hieän töø ñaàu theá kyû 18 ôû Chaâu AÂu. Tuy nhieân, ñeán ñaàu nhöõng naêm 1900 thò tröôøng OTC veà option môùi chính thöùc ñi vaøo hoaït ñoäng khi “Hieäp hoäi nhöõng nhaø moâi giôùi vaø kinh doanh quyeàn choïn” ñöôïc thaønh laäp. Tuy nhieân, moâ hình ban ñaàu - 17 - naøy coù hai ñieåm yeáu: Moät laø, khoâng coù thò tröôøng thöù caáp, ngöôøi mua option khoâng coù quyeàn baùn cho beân khaùc tröôùc ngaøy ñaùo haïn. Hai laø, khoâng coù kyõ thuaät naøo ñaûm baûo raèng ngöôøi baùn option seõ thöïc hieän hôïp ñoàng ngoaïi tröø vieäc ngöôøi mua phaûi toán chi phí kieän tuïng. Thaùng 4 naêm 1973, thò tröôøng quyeàn choïn Chicago (Chicago Board Options Exchange – CBOE) ñöôïc thaønh laäp taïi Myõ, ñaêïc bieät cho trao ñoåi option veà coå phieáu vaø haàu nhö thaønh coâng ngay laäp töùc. Thò tröôøng CBOE ra ñôøi mang ñeán ñieàu môùi laø giaù caû quyeàn choïn vaø ngaøy ñaùo haïn ñöôïc tieâu chuaån hoaù. Vieäc tieâu chuaån hoaù naøy laøm cho tính thanh khoaûn cuûa HÑQC ñöôïc naâng cao vaø kích thích thò tröôøng thöù caáp veà quyeàn choïn phaùt trieån theo. Töø ñoù, giao dòch option trôû neân phoå bieán ñeán caùc nhaø ñaàu tö. Do coù nhieàu öu vieät neân chæ sau moät thôøi gian ngaén, haøng loaït thò tröôøng option khaùc laàn löôït ra ñôøi taïi haàu heát nhöõng thò tröôøng taøi chính lôùn ôû Myõ vaø Chaâu AÂu (Baûng 1.3). Baûng 1.3: Toùm löôïc lòch söû phaùt trieån caùc thò tröôøng giao dòch option taïi Myõ vaø Chaâu AÂu. Soá Thò TT tröôøng 1 Myõ Toùm löôïc lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån caùc thò tröôøng giao dòch option Ngoaøi CBOE coøn coù “The American Stock Exchange” (AMEX) vaø “Philadelphia Stock Exchange” (PHLX) baét ñaàu thöïc hieän giao dòch option vaøo naêm 1975. TTCK Pacific (“Pacific Stock Exchange” - PSE) thöïc hieän option naêm 1976. Rieâng taïi TTCK New York (“New York Stock Exchange” NYSE) vaøo khoaûng ñaàu thaäp nieân 80, khoái löôïng giao dòch option taêng leân ñeán möùc soá löôïng coå phieáu baùn theo HÑQC chöùng khoaùn haèng ngaøy vöôït treân caû khoái löôïng giao dòch coå phieáu treân thò tröôøng naøy. Trong thaäp nieân 80, thò tröôøng option ñoái vôùi ngoaïi teä, chæ soá chöùng khoaùn vaø hôïp ñoàng Future ñaõ phaùt trieån ôû Myõ. Trong ñoù, TTCK Philadelphia laø nôi giao dòch option ngoaïi teä ñaàu tieân; CBOE trao ñoåi chæ soá S&P 100, S&P 500; TTCK New York giao dòch chæ soá NYSE … Haàu heát caùc thò tröôøng Myõ ñeàu giao dòch option ñoái vôùi hôïp ñoàng Future. 2 Chaâu AÂu Coù European Option Exchange (ñaët taïi Amsterdam – Haø Lan). ÔÛ Anh coù “London Stock Exchange” vaø “London International Financical Future Exchange” (LIFFE) baét ñaàu giao dòch option naêm 1982. Ngoaøi ra coøn coù Optionsmakalarna (OM) taïi Thuïy Ñieån; thò tröôøng Monep taïi Phaùp; Ñöùc coù thò tröôøng Deutsche Terminborese (Eurex). Ñaây laø caùc thò tröôøng giao dòch soâi ñoäng veà caùc loaïi option taïi Chaâu AÂu. - 18 - Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option theá giôùi ñaõ chöùng kieán söï caïnh tranh giöõa thò tröôøng taäp trung vaø thò tröôøng phi taäp trung (OTC) veà option trong moät thôøi gian daøi. Ñaëc bieät, thaäp nieân 80 - 90 cuûa theá kyûtröôùc ñaõ ñaùnh daáu söï phaùt trieån maïnh thò tröôøng OTC ñoái vôùi giao dòch quyeàn choïn. − Thò tröôøng giao dòch option taäp trung: laø nôi caùc HÑQC “tieâu chuaån hoaù” ñöôïc nieâm yeát. Ñieåm maïnh cuûa thò tröôøng naøy laø tính minh baïch, giaù caû nhöõng hôïp ñoàng option giao dòch cuoái cuøng ngaøy hoâm tröôùc ñöôïc coâng boá vaø tính thanh khoaûn cuõng ñöôïc minh chöùng, cho thaáy nhöõng HÑQC ñoù deã daøng ñöôïc mua baùn laïi cho ñoái taùc khaùc. Ñaây laø ñieàu thaät söï khoâng deã ñoái vôùi thò tröôøng OTC. − Thò tröôøng option phi taäp trung (OTC): laø nôi giao dòch caùc quyeàn choïn khoâng “chuaån hoaù”, chi tieát caùc HÑQC treân thò tröôøng naøy döïa treân thoaû thuaän rieâng giöõa caùc beân. Thò tröôøng OTC veà option goàm caû caùc giao dòch option OTC lieân ngaân haøng; hoaëc giöõa NHTM vôùi nhöõng nhaø quaûn lyù quyõ ñaàu tö (fund manager) hoaëc vôùi ngöôøi chòu traùch nhieäm veà voán, ngoaïi hoái cuûa caùc taäp ñoaøn lôùn. Option treân thò tröôøng OTC coù ñieåm maïnh laø mang tính linh hoaït, ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu caù bieät cuûa khaùch haøng. Thò tröôøng OTC coù khoái löôïng giao dòch thaäm chí coøn lôùn hôn thò tröôøng option chính thöùc. Nhöõng ngaân haøng phaùt haønh quyeàn choïn treân thò tröôøng naøy thöôøng söû duïng caùc HÑQC treân thò tröôøng chính thöùc ñeå phoøng ngöøa ruûi ro. Ñaëc bieät, option veà ngoaïi hoái vaø laõi suaát giao dòch raát phoå bieán treân thò tröôøng OTC. Tuy nhieân, ñieåm baát lôïi tieàm aån cuûa thò tröôøng OTC laø caû hai beân giao dòch ñeàu laø ñoái töôïng cuûa moät soá ruûi ro tín duïng. Toùm laïi, tuy khaùi nieäm veà option ñaõ coù töø laâu (laàn ñaàu tieân ñöa vaøo giao dòch laø option veà hoa Tulip ôû Haø lan, theá kyû18) nhöng chæ trong khoaûng thôøi gian hôn 30 naêm trôû laïi ñaây, thò tröôøng option theá giôùi môùi thöïc söï phaùt trieån vaø ñöôïc öa chuoäng giao dòch treân haàu heát caùc trung taâm taøi chính quoác teá. Qua thôøi gian, caùc HÑQC cuõng daàn ñöôïc chuaån hoaù. Ngaøy nay, ngoaøi quyeàn choïn ñoái vôùi chöùng khoaùn, caùc nhaø ñaàu tö coøn söû duïng quyeàn choïn treân chæ soá chöùng khoaùn, traùi phieáu, haøng hoaù, ngoaïi teä, vaøng, laõi suaát, hôïp ñoàng Future… 1.3.3. Phaân loaïi – Ñaëc ñieåm caùc loaïi option 1.3.3.1. Phaân loaïi theo quyeàn cuûa ngöôøi mua: coù 2 loaïi option cô baûn - 19 - − Quyeàn choïn mua (Call option): laø HÑQC trong ñoù beân mua Call option coù quyeàn mua (hoaëc khoâng mua) moät ñoàng tieàn, haøng hoaù, chöùng khoaùn… theo möùc giaù ñöôïc thoaû thuaän trong hôïp ñoàng. Coøn beân baùn Call option phaûi thöïc hieän nghóa vuï baùn loaïi haøng hoaù cô sôû naøy khi beân mua quyeát ñònh thöïc hieän “quyeàn mua” cuûa mình trong thôøi gian ñaùo haïn. − Quyeàn choïn baùn (Put option): laø HÑQC trong ñoù ngöôøi mua Put option coù quyeàn baùn (hoaëc khoâng baùn) moät ñoàng tieàn, haøng hoaù, chöùng khoaùn… theo möùc giaù ñöôïc thoaû thuaän trong hôïp ñoàng. Coøn ngöôøi baùn Put option phaûi thöïc hieän nghóa vuï mua loaïi haøng hoaù cô sôû naøy khi ngöôøi mua quyeát ñònh thöïc hieän “quyeàn baùn” cuûa mình trong thôøi gian ñaùo haïn. 1.3.3.2. Phaân loaïi theo thôøi gian thöïc hieän option (Expiration date): coù 2 loaïi − Quyeàn choïn kieåu Myõ (American style Option): cho pheùp ngöôøi naém giöõ option thöïc hieän HÑQC vaøo baát kyø ngaøy naøo trong thôøi haïn hôïp ñoàng vaø tröôùc ngaøy ñaùo haïn. − Quyeàn choïn kieåu Chaâu AÂu (European style Option): chæ cho pheùp ngöôøi naém giöõ option thöïc hieän HÑQC taïi thôøi ñieåm/ngaøy ñeán haïn. Vieäc thanh toaùn giöõa hai beân thöïc teá xaûy ra sau khi hôïp ñoàng ñeán haïn töø 1 ñeán 2 ngaøy laøm vieäc, gioáng tröôøng hôïp ngaøy giaù trò trong caùc giao dòch giao ngay (spot). Söï phaân bieät giöõa hai loaïi option Chaâu AÂu vaø option Myõ khoâng lieân quan ñeán vò trí ñòa lyù. Ña soá option ñöôïc trao ñoåi chính yeáu treân thò tröôøng Myõ. Option Chaâu AÂu coù ñaêïc ñieåm deã phaân tích hôn option Myõ, vaø moät soá thuoäc tính cuûa option Myõ thöôøng ñöôïc suy ra töø option Chaâu AÂu. 1.3.3.3. Phaân loaïi theo taøi saûn cô sôû (Underlying Assets): Goàm caùc loaïi phoå bieán nhö: Option chöùng khoaùn; Option chæ soá chöùng khoaùn; Option tieàn teä; Option veà hôïp ñoàng Future; Option laõi suaát, option haøng hoaù, option vaøng … a) Option chöùng khoaùn Option chöùng khoaùn laø moät HÑQC kieåu Myõ vôùi taøi saûn cô sôû laø caùc loaïi chöùng khoaùn; noù trao cho ngöôøi naém giöõ option quyeàn mua hoaëc baùn 100 coå phieáu vôùi möùc giaù thöïc hieän xaùc ñònh vaø coù hieäu löïc ñeán ngaøy ñaùo haïn. Caùc chi tieát cuûa hôïp ñoàng nhö: qui ñònh veà ngaøy ñaùo haïn, giaù thöïc hieän, nhöõng thay ñoåi khi coâng boá coå töùc, chia coå phieáu, nhaø ñaàu tö naém giöõ vò theá trong bao laâu… thöôøng ñöôïc qui