Tài liệu Phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi diễn ở một số tỉnh miền bắc việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN CÔNG TIỆP PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ BƯỞI DIỄN Ở MỘT SỐ TỈNH MIỀN BẮC VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành : Kinh tế nông nghiệp Mã số : 62.31.10.01 Người hướng dẫn: 1. PGS.TS.Ngô Thị Thuận 2. PGS.TS. Nguyễn Tuấn Sơn HÀ NỘI - 2012 LỜI CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực, chưa từng ñược sử dụng ñể bảo vệ một học vị nào hoặc chưa từng ñược ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Tất cả các tài liệu trích dẫn ñều ñã ñược chỉ rõ nguồn gốc, mọi sự giúp ñỡ ñều ñã ñược cảm ơn. Tác giả luận án Nguyễn Công Tiệp Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. i LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: PGS.TS.Ngô Thị Thuận, PGS.TS.Nguyễn Tuấn Sơn, hai nhà khoa học, hai thầy cô hướng dẫn ñã giành tâm huyết hướng dẫn, chỉ bảo tận tình, ñóng góp nhiều ý kiến quý báu cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Tập thể Ban Giám hiệu, Viện ðào tạo Sau ñại học, Khoa Kế toán và Quản trị Kinh doanh, Bộ môn Quản trị kinh doanh, Phòng Hành chính - Tổng hợp, Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi ñể tác giả hoàn thành bản luận án. Tập thể các thầy cô giáo trong Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, ñặc biệt là các thầy cô giáo Bộ môn Phân tích ñịnh lượng ñã ñóng góp nhiều ý kiến quý báu trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu ñể tác giả hoàn thành luận án. Lãnh ñạo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn các ñịa phương Hà Nội, Bắc Giang và Hưng Yên, lãnh ñạo các huyện Từ Liêm, Hiệp Hòa, Văn Giang, UBND các xã Phú Diễn, Minh Khai, Hùng Sơn, Lương Phong, Liên Nghĩa, Mễ Sở ñã tạo ñiều kiện cung cấp thông tin, tài liệu ñể tác giả hoàn thành luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn các nhà khoa học trong ngành, ñồng nghiệp, bạn bè, người thân ñã ñộng viên, giúp ñỡ, tạo ñiều kiện thuận lợi nhất trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu ñể hoàn thành luận án. Tác giả xin trân trọng cảm ơn và tri ân mọi sự giúp ñỡ quý báu ñó! Tác giả luận án Nguyễn Công Tiệp Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. ii MỤC LỤC Lời cam ñoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các từ viết tắt và ký hiệu vi Danh mục các bảng vii Danh mục sơ ñồ ix MỞ ðẦU 1 1 Sự cần thiết của ñề tài nghiên cứu 1 2 Mục tiêu nghiên cứu 4 3 ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 4 4 Những ñóng góp mới của luận án về mặt học thuật và lý luận 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ BƯỞI DIỄN 1.1 Phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi 1.1.1 Phát triển và phát triển sản xuất 7 7 7 1.1.2 Tiêu thụ và phát triển tiêu thụ sản phẩm 13 1.1.3 Khái niệm về phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn 23 1.1.4 ðặc ñiểm kinh tế- kỹ thuật trong sản xuất cây bưởi Diễn 26 1.1.5 ðặc ñiểm tiêu thụ bưởi Diễn 32 1.2 Thực tiễn, kinh nghiệm của phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi 36 1.2.1 Phát triển sản xuất và tiêu thụ cây có múi, cây bưởi trên thế giới 36 1.2.2 Phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi ở Việt Nam 40 Chương 2 ðẶC ðIỂM ðỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 ðặc ñiểm ñịa bàn nghiên cứu 54 54 2.1.1 ðiều kiện tự nhiên 54 2.1.2 ðiều kiện kinh tế - xã hội 56 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. iii 2.2 Phương pháp nghiên cứu 61 2.2.1 Các phương pháp tiếp cận 61 2.2.2 Khung phân tích 63 2.2.3 Phương pháp chọn ñiểm nghiên cứu 64 2.2.4 Phương pháp thu thập thông tin, dữ liệu 65 2.2.5 Phương pháp xử lý số liệu 67 2.2.6 Phương pháp phân tích số liệu 68 2.2.7 Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu 69 Chương 3 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ BƯỞI DIỄN Ở MỘT SỐ TỈNH MIỀN BẮC VIỆT NAM 3.1 73 Thực trạng phát triển sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 3.1.1 Thực trạng sản xuất 73 73 3.1.2 Thực trạng về phát triển tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 3.2 77 Thực trạng phát triển sản xuất bưởi Diễn và tiêu thụ bưởi Diễn ở các ñiểm ñiều tra tại một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 82 3.2.1 Thực trạng phát triển sản xuất bưởi Diễn của hộ nông dân ở một số tỉnh miền Bắc 3.2.2 Thực trạng tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 3.3 Các yếu tố ảnh hưởng ñến phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn 82 98 125 3.3.1 Các yếu tố ảnh hưởng ñến phát triển sản xuất bưởi Diễn 125 3.3.2 Các yếu tố ảnh hưởng tới tiêu thụ bưởi Diễn 134 3.4 Phân tích ñiểm mạnh, ñiểm yếu, cơ hội và thách thức ñối với phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 137 Chương 4 ðỊNH HƯỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ BƯỞI DIỄN Ở MỘT SỐ TỈNH MIỀN BẮC VIỆT NAM 4.1 Căn cứ ñề xuất giải pháp Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 140 140 iv 4.1.1 Căn cứ vào thực trạng phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miển Bắc Việt Nam 140 4.1.2 Căn cứ vào dự báo nhu cầu thị trường trong và ngoài nước về cây ăn quả nói chung và bưởi Diễn nói riêng 140 4.1.3 Căn cứ hệ thống chính sách khuyến khích phát triển bưởi Diễn và cây ăn quả của Việt Nam 4.2 143 ðịnh hướng và mục tiêu phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 4.2.1 ðịnh hướng phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn 144 144 4.2.2 Mục tiêu phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn cùng với cây ăn quả khác tại một số tỉnh miền Bắc 4.3 145 Giải pháp phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam 148 4.3.1 Quy hoạch vùng sản xuất 148 4.3.2 Xây dựng cơ sở hạ tầng 150 4.3.3 Áp dụng ñồng bộ các biện pháp kỹ thuật, tập trung thâm canh nâng cao năng suất, chất lượng cây ăn quả nói chung và bưởi Diễn nói riêng 4.3.4 Liên kết trong sản xuất - tiêu thụ sản phẩm bưởi Diễn 151 154 4.3.5 Phát triển thị trường tiêu thụ sản phẩm cây có múi nói chung và bưởi Diễn nói riêng hướng ra xuất khẩu 156 4.3.6 Xây dựng, thực hiện, nhân diện các mô hình sản xuất có hiệu quả 157 4.3.7 Hoàn thiện một số chính sách 159 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 163 1 Kết luận 163 2 Kiến nghị 164 Danh mục các công trình ñã công bố có liên quan ñến luận án 166 Tài liệu tham khảo 167 Phụ lục 172 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU BVTV Bảo vệ thực vật CNH Công nghiệp hóa CLB Câu lạc bộ CP Chính phủ ðB ðồng bằng ðVT ðơn vị tính FAO Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực của Liên hiệp quốc GDP Tổng sản phẩm trong nước HðH Hiện ñại hóa HQKT Hiệu quả kinh tế HTX Hợp tác xã Lð Lao ñộng LðGð Lao ñộng gia ñình NQTW Nghị quyết Trung ương NXB Nhà xuất bản NXBNN Nhà xuất bản Nông nghiệp NXBTK Nhà xuất bản Thống kê PTNT Phát triển nông thôn KTCB Kiến thiết cơ bản Qð Quyết ñịnh TBKT Tiến bộ kỹ thuật THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TNHH Trách nhiệm hữu hạn TMDV Thương mại dịch vụ TSCð Tài sản cố ñịnh UBND Ủy ban nhân dân SXKD Sản xuất kinh doanh VietGAP Quy trình thực hình nông nghiệp tốt VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. vi DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên bảng Trang 1.1 Diện tích, năng suất, sản lượng cây có múi và bưởi trên thế giới 36 1.2 Diện tích cây ăn quả có múi phân theo vùng của Việt Nam 41 1.3 Sản lượng cây có múi phân theo vùng 43 2.1 Số lượng các hộ nông dân ñược chọn ñiều tra 64 2.2 Số lượng của các tác nhân trong chuỗi cung ứng bưởi Diễn và người tiêu dùng ñiều tra 65 3.1 Diện tích bưởi Diễn ở ba ñịa phương Hà Nội, Bắc Giang và Hưng Yên 74 3.2 Năng suất, sản lượng Bưởi Diễn 75 3.3 Năng suất bưởi Diễn năm 2010 76 3.4 Giá bán bưởi Diễn trên thị trường Hà Nội 80 3.5 ðặc ñiểm cơ bản của hộ trồng bưởi tại 03 ñịa phương 82 3.6 ðặc ñiểm cơ bản của hộ trồng bưởi phân theo nhóm hộ 83 3.7 Diện tích, năng suất, sản lượng bưởi Diễn của các hộ ñiều tra tại 03 ñịa phương năm 2010 3.8 84 Diện tích, năng suất, sản lượng bưởi Diễn của các hộ ñiều tra theo nhóm hộ năm 2010 85 3.9 Chi phí trồng mới 1 ha bưởi Diễn thời kỳ KTCB 86 3.10 Chi phí sản xuất bình 1 ha bưởi Diễn trong thời kỳ SXKD năm 2010 88 3.11 Kết quả và hiệu quả của hộ trồng bưởi của 03 ñịa phương 89 3.12 Kết quả và hiệu quả của hộ trồng bưởi 89 3.14 So sánh kết quả và hiệu quả kinh tế sản xuất bưởi Diễn và trồng cam bình quân/1 ha 92 3.15 Một số ñặc ñiểm khác biệt của hai loại giao dịch 102 3.16 ðặc ñiểm và quy mô hoạt ñộng của người thu gom bưởi Diễn 104 3.17 Phân loại bưởi Diễn 105 3.18 Chi phí hoạt ñộng của hộ thu gom 107 3.19 Kết quả và hiệu quả của hộ thu gom bưởi 107 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. vii 3.20 ðặc ñiểm và quy mô hoạt ñộng của người bán buôn 109 3.21 Chi phí hoạt ñộng của người bán buôn 110 3.22 Kết quả và hiệu quả của người bán buôn 111 3.23 ðặc ñiểm và quy mô hoạt ñộng của người bán lẻ 112 3.24 Chi phí hoạt ñộng của người bán lẻ 113 3.25 Kết quả và hiệu quả của người bán lẻ 114 3.26 ðặc ñiểm và quy mô hoạt ñộng của siêu thị 115 3.27 Chi phí, kết quả và hiệu quả tiêu thụ bưởi Diễn của siêu thị 116 3.28 Giá bán bưởi Diễn qua các tác nhân trong chuỗi 118 3.29 ðánh giá những yếu tố ảnh hưởng tới giá bán bưởi Diễn 119 3.30 So sánh kết quả và hiệu quả của các tác nhân tham gia tiêu thụ bưởi Diễn 120 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. viii DANH MỤC SƠ ðỒ STT Tên sơ ñồ Trang 1.1 Quá trình sản xuất kinh doanh sản phẩm 14 1.2 Chuỗi cung ứng bưởi quả tại Việt Nam 2008 50 2.1 Khung phân tích phát triển sản xuất - tiêu thụ bưởi Diễn 63 3.1 Kênh tiêu thụ bưởi Diễn 78 3.2 Quy trình thu hoạch bưởi Diễn 100 3.3 Các yếu tố dẫn dắt chuỗi cung ứng bưởi Diễn 123 Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. ix MỞ ðẦU 1 Sự cần thiết của ñề tài nghiên cứu Các tỉnh, thành miền Bắc là một trong những khu vực có sản lượng cây ăn quả lớn thứ hai của cả nước (sau khu vực miền Tây Nam Bộ), một số tỉnh miền Bắc Việt Nam như Hà Nội, Hưng Yên (nằm trong khu vực ñồng bằng sông Hồng) và Bắc Giang (nằm trong khu vực trung du miền núi phía Bắc) có nhiều loại cây ăn quả ñặc sản nổi tiếng như Hồng xiêm Xuân ðỉnh (Hà Nội), chuối ngự ðại Hoàng (Nam ðịnh), vải thiều Thanh Hà (Hải Dương), Lục Ngạn (Bắc Giang), Bưởi ðoan Hùng (Phú Thọ), ñặc biệt bưởi Diễn (Hà Nội). Bưởi Diễn là một trong nhiều loại trái cây ăn quả quý có múi nổi tiếng của Hà Nội và miền Bắc Việt Nam. Bưởi Diễn có ñặc trưng là quả vừa phải, vỏ mỏng, múi dầy, căng, mọng nước, và ngọt ñậm mát nên người tiêu dùng rất ưa thích. Bưởi Diễn có nguồn gốc từ xã Phú Diễn huyện Từ Liêm thành phố Hà Nội. Diện tích trồng bưởi Diễn hiện nay chủ yếu là quy mô gia ñình, sản xuất nhỏ và manh mún, diện tích trồng phân tán. Hơn nữa, cũng giống như các loại cây ăn quả khác bưởi Diễn cũng có tình trạng ñược mùa thì mất giá, ñược giá thì mất mùa. Chính vì vậy, các câu hỏi sản xuất như thế nào, tiêu thụ ở ñâu và tiêu thụ như thế nào ñối với người nông dân vẫn còn rất nan giải ñặc biệt là khi thông tin thị trường và truyền thông cho nông dân về kiến thức thị trường, giá cả, chất lượng sản phẩm và hình thức tiêu thụ còn rất hạn chế. Trên thực tế, thị trường bưởi hiện nay vẫn trong giai ñoạn phát triển tự phát, hoàn toàn chưa có sự quản lý và ñịnh hướng, người mua thì không phải ai cũng biết phân biệt ñâu là bưởi Diễn ñặc sản, ñâu là các giống bưởi khác. Vì lợi nhuận, người bán thu mua nhiều loại bưởi rồi trà trộn với nhau dẫn ñến người tiêu dùng mất dần niềm tin khi lựa chọn mua bưởi Diễn. Hộ trồng bưởi thì lại khó khăn do năng suất, chất lượng bưởi không ổn ñịnh. ðã có một số ñề tài nghiên cứu trên ñịa bàn các ñịa phương Hà Nội, Bắc Giang và Hưng Yên chọn cây bưởi Diễn làm ñối tượng nghiên cứu nhưng nội dung Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 1 của các ñề tài nghiên cứu này mới chỉ tập trung vào phân tích ñặc ñiểm thổ nhưỡng và sinh thái vùng trồng bưởi, nghiên cứu kỹ thuật chọn giống, nhân giống nhằm bảo tồn giống cây ñặc sản và một số giải pháp kỹ thuật nhằm nâng cao năng suất và chất lượng cho bưởi Diễn như các công trình của ðường Hồng Dật (1999) [14], Vũ Công Hậu (2000) [24], Trần Thế Tục, ðoàn Văn Lư (2007) [46]; , Dự án sản xuất “Hoàn thiện công nghệ sản xuất cây có múi ñặc sản (cam, quýt, bưởi) sạch bệnh Greening và các bệnh virus khác ở các tỉnh phía Bắc” (Viện Bảo vệ Thực vật, 2003) [60]… ðến nay chưa có ñề tài nào nghiên cứu khía cạnh hiệu quả kinh tế - xã hội của việc phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn. Diện tích bưởi Diễn của Thành phố Hà Nội, tỉnh Hưng Yên và Bắc Giang năm 2010 ước ñạt trên 4.000 ha (Cục Trồng trọt – Bộ Nông nghiệp và PTNT, 2010) [11], trong ñó tập trung chủ yếu ở huyện Từ Liêm, thành phố Hà Nội và các huyện ðan Phượng, Hoài ðức, Phúc Thọ thuộc tỉnh Hà Tây (cũ), huyện Văn Giang tỉnh Hưng Yên, huyện Hiệp Hòa thuộc tỉnh Bắc Giang. Những năm qua, các ñịa phương ñã có nhiều chính sách ưu ñãi ñể phát triển cây ăn trái nói chung và cây bưởi Diễn nói riêng như ñầu tư vốn, khoa học công nghệ, hỗ trợ xây dựng thương hiệu cho các loại cây ăn quả. Tuy nhiên, sản lượng bưởi Diễn hiện nay chưa ñáp ứng ñược nhu cầu của thị trường, ñặc biệt là thị trường thế giới bởi nguyên nhân như sau: 1) Sản xuất quy mô nhỏ, manh mún, phân tán, thiếu quy hoạch thành các vùng sản xuất tập trung; 2) Các tiến bộ kỹ thuật như chọn giống, lai, ghép và chăm sóc chưa ñược chú ý, nên chất lượng bưởi Diễn ở các ñịa phương rất khác nhau; 3) Sản xuất và tiêu thụ chủ yếu là hộ nông dân, tự phát, các kênh phân phối nhỏ và hẹp ñôi khi chưa tới ñược người tiêu dùng, một số thị trường tiêu thụ bưởi Diễn theo liên kết chuỗi mới bắt ñầu ñược thiết lập. 4) Người sản xuất vẫn bị thiệt do tư thương ép giá, người tiêu dùng thì chưa chọn ñúng ñược loại bưởi cần mua. 5) Sản lượng bưởi Diễn xuất khẩu ra nước ngoài chưa nhiều, chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm và mẫu mã chưa thực sự ñẹp, hấp dẫn nên chưa chưa thu hút Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 2 ñược sự quan tâm của thị trường quốc tế. 6) Trong những năm gần ñây ñã có những nghiên cứu có liên quan ñến sản xuất bưởi Diễn, nhưng các nghiên cứu này mới tập trung vào qui trình kỹ thuật trồng, chăm sóc, chứ chưa chú trọng nghiên cứu sâu về lý luận phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn. Cây bưởi có phổ thích nghi rộng, có thể trồng ñược ở nhiều nơi và tạo nên những vùng quả ñặc sản cho từng vùng sinh thái như bưởi Diễn, bưởi Năm Roi, bưởi ðoan Hùng, bưởi Thanh Trà, bưởi Phúc Trạch. Mỗi loại có hương vị riêng ñặc trưng cho các vùng miền của ñất nước và ngày càng ñược người tiêu dùng ưa chuộng. Cây bưởi ñang trở thành cây ăn quả có ưu thế trong sản xuất quả tươi của các vùng kinh tế. Do ñược trồng trọt lâu ñời cùng với kỹ thuật trồng trọt, chăm sóc mang tính kinh nghiệm, sự phát sinh của sâu bệnh hại, sự biến ñổi của ñiều kiện thời tiết nên các vùng trồng bưởi của nước ta trong ñó có vùng bưởi của ðồng bằng sông Hồng ñang ñặt ra các vấn ñề cần ñược quan tâm như suy thoái giống, năng suất, chất lượng giảm quả bưởi sản xuất ra chưa ñáp ứng ñược tiêu chuẩn của một loại quả hàng hóa. ðể nghiên cứu các vấn ñề trên cần phải trả lời các câu hỏi sau: Diện tích bưởi Diễn của một số tỉnh miền Bắc Việt Nam có tăng lên nữa hay không? Trong tương lai ai là người trồng bưởi Diễn của vùng? Sản xuất, kinh doanh bưởi Diễn có hiệu quả không? Bưởi Diễn ñược tiêu thụ như thế nào? Khách hàng là ai? Những yếu tố ảnh hưởng tới phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn? Giải pháp nào ñể phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn có hiệu quả? ðây là những nội dung cần nghiên cứu ñể góp phần phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn theo hướng bền vững. Xuất phát từ những lý do trên, việc nghiên cứu ñề tài “Phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam” là hết sức cần thiết, có ý nghĩa cả về khoa học và thực tiễn nhằm ñảm bảo sự phát triển bền vững cây bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc phần lưu giữ và nhân rộng giống bưởi Diễn, tăng thu nhập cho các hộ nông dân trồng bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc. ðồng thời, việc nghiên cứu ñề tài góp phần hệ thống hóa và luận giải những lý thuyết và thực tiễn cơ bản về phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi Diễn. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 3 2 Mục tiêu nghiên cứu 2.1 Mục tiêu chung ðánh giá thực trạng phát triển sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc từ ñó ñề xuất ñịnh hướng và những giải pháp chủ yếu phát triển sản xuất bưởi Diễn theo hướng bền vững phù hợp với ñiều kiện thực tiễn ở một số tỉnh miền Bắc trong thời ñiểm hiện tại và trong tương lai. 2.2 Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi nói chung và bưởi Diễn nói riêng; - ðánh giá thực trạng phát triển sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc. - Phân tích các yếu tố ảnh hưởng ñến phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc - ðề xuất ñịnh hướng và những giải pháp chủ yếu phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc nước ta. 3 ðối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1 ðối tượng nghiên cứu ðể thực hiện ñược mục tiêu của ñề tài, chúng tôi tiến hành nghiên cứu trên các ñối tượng sau: - Khách thể nghiên cứu của ñề tài là các hoạt ñộng nhằm phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam. - Các hoạt ñộng này ñược thể hiện ở các ñối tượng khảo sát sau: 1. Các tổ chức, cá nhân tham gia sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn như: hộ nông dân, các hợp tác xã, doanh nghiệp, người thu gom, ñại lý, siêu thị, cửa hàng, nhà hàng, khách sạn và người tiêu dùng. 2. Các cơ quan quản lý Nhà nước các cấp liên quan ñến việc hoạch ñịnh chính sách phát triển sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn từ Trung ương ñến các xã trên ñịa bàn ba ñịa phương Hà Nội, Hưng Yên và Bắc Giang. 3. Các cơ quan viện nghiên cứu, trường ñại học với các nghiên cứu có liên quan ñến sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 4 4. Các tổ chức kinh tế - xã hội khác có ảnh hưởng phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn như Khuyến nông, Hội Nông dân, hội Làm vườn… 5. Ngoài ra, ñề tài còn khảo sát các hộ trồng cây cam Canh là cây có thể thay thế cây bưởi Diễn. 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian: Các thông tin phục vụ cho luận án ñược thu thập từ năm 2000 ñến nay, các giải pháp của luận án ñược thực hiện từ nay ñến năm 2020; - Về không gian, ñịa ñiểm nghiên cứu: nghiên cứu ñược thực hiện ở ba ñịa phương là Hà Nội, Hưng Yên và Bắc Giang. Với 3 huyện là Từ Liêm, - Hà Nội, Văn Giang – Hưng Yên, Hiệp Hòa – Bắc Giang, ñây là 3 huyện có diện tích cây bưởi Diễn lớn nhất của các ñịa phương. Ngoài ra, ñề tài còn khảo sát các mô hình phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số huyện khác như Xuân Mai, Phúc Thọ - Hà Nội, Yên Thế - Bắc Giang, vùng ven thành phố Hưng Yên. - Về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu, luận giải, hệ thống, làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi những năm qua trên thế giới và Việt Nam. + ðánh giá thực trạng phát triển sản xuất bưởi Diễn trên ñịa bàn ba ñịa phương là Hà Nội, Hưng Yên và Bắc Giang, tập trung vào các hộ nông dân ở 9 xã tại ba huyện là Văn Giang, Từ Liêm và Hiệp Hòa. ðồng thời ñánh giá thực trạng tiêu thụ bưởi Diễn tại mốt số hợp tác xã (HTX), doanh nghiệp, siêu thị, cửa hàng, ñại lý, người bán buôn, người bán lẻ, người thu gom và các tổ chức, cá nhân có tham gia vào quá trình tiêu thụ bưởi Diễn. + Phân tích những kết quả ñạt ñược, cũng như chỉ ra những tồn tại, hạn chế, cơ hội và thách thức, những vấn ñề ñặt ra cần nghiên cứu giải quyết nhằm phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn trong thời gian tới. + ðề xuất ñịnh hướng và một số giải pháp chủ yếu có tính khả thi nhằm phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn theo hướng bền vững. - Số liệu phục vụ nghiên cứu ñược thu thập, phân tích, xử lý từ năm 2000 ñến nay và số liệu ñiều tra hộ nông dân, HTX, doanh nghiệp, người tiêu dùng năm 2010. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 5 4 Những ñóng góp mới của luận án về mặt học thuật và lý luận 4.1 Về mặt lý luận Góp phần hệ thống hóa và làm rõ những vấn ñề về cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi nói chung và bưởi Diễn nói riêng trên thế giới và Việt Nam, rút ra những bài học kinh nghiệm ñể vận dụng một cách phù hợp vào thực tiễn phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam. ðúc kết những vấn ñề từ thực tế nghiên cứu phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn góp phần làm phong phú thêm kinh nghiệm phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam. Luận án ñã chỉ ra mối liên kết giữa phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam. ðồng thời, cung cấp cơ sở lý luận về phát triển sản xuất và tiêu thụ những sản phẩm trái cây mang tính ñặc sản theo vùng, miền. 4.2 Về mặt thực tiễn Bằng nguồn dẫn liệu phong phú ñược ñiều tra nghiên cứu từ thực tiễn, luận án ñã ñánh giá một cách khách quan về thực trạng sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn, những kết quả và hiệu quả sản xuất bưởi Diễn, phân tích các yếu tố ảnh hưởng ñến sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn; làm rõ những ñiểm mạnh, ñiểm yếu, cơ hội và thách thức cho phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn ở miền Bắc Việt Nam. Trên cơ sở nghiên cứu, phân tích thực trạng, ñánh giá các yếu tố ảnh hưởng, luận án ñã ñề xuất ñịnh hướng và một số giải pháp chủ yếu phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn có tính khả thi ñến năm 2020 ở một số tỉnh miền Bắc Việt Nam. Luận án là tài liệu tham khảo hữu ích giúp cho các cơ quan quản lý nhà nước ñịa phương, các cơ quan chỉ ñạo chuyên môn ở một số tỉnh miền Bắc trong chỉ ñạo, phát triển sản xuất và tiêu thụ bưởi Diễn. Luận án có thể ñược dùng làm tư liệu tham khảo cho các nhà quản lý, các nhà hoạch ñịnh chính sách, những người quan tâm ñến phát triển sản xuất, tiêu thụ bưởi Diễn. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 6 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ BƯỞI DIỄN 1.1 Phát triển sản xuất và tiêu thụ sản phẩm bưởi 1.1.1 Phát triển và phát triển sản xuất 1.1.1.1 Khái niệm về phát triển, phát triển sản xuất * Phát triển: Theo từ ñiển Tiếng Việt phát triển là sự biến ñổi hoặc làm cho biến ñổi từ ít ñến nhiều, hẹp ñến rộng, thấp lên cao, ñơn giản ñến phức tạp. Hiện nay, có nhiều quan ñiểm khác nhau về sự phát triển. Theo Gerard Crellet, phát triển là quá trình một xã hội ñạt ñến thoả mãn các nhu cầu mà xã hội ñó coi là cơ bản (Gerard Crellet, 1993) [64]. Ở ñây, phát triển ñược xem là một quá trình và một xã hội ñược coi là phát triển khi xã hội ñó thoả mãn các nhu cầu cơ bản. ðịnh nghĩa này không chỉ bao hàm nội dung kinh tế mà còn có nội dung xã hội. Nếu chỉ tiêu thu nhập bình quân/người thể hiện sức sản xuất của xã hội thì cách xem phát triển ở ñây nhấn mạnh tới việc xã hội sử dụng những nguồn của cải ñó như thế nào ñể thoả mãn những nhu cầu mà xã hội ấy coi là cơ bản. Raman Weitz cho rằng: “Phát triển là một quá trình thay ñổi liên tục làm tăng trưởng mức sống của con người và phân phối công bằng những thành quả tăng trưởng trong xã hội” (Raman Weitz, 1995) [65]. Ngân hàng thế giới ñã ñưa ra khái niệm với ý nghĩa rộng hơn bao gồm cả những thuộc tính quan trọng có liên quan ñến hệ thống giá trị con người, phát triển là: “Sự bình ñẳng về cơ hội, sự tự do về chính trị và các quyền tự do công dân ñể củng cố niềm tin trong cuộc sống của con người trong các mối quan hệ với Nhà nước, với cộng ñồng…”. Phát triển là một quá trình tạo ñiều kiện cho con người sinh sống ở bất cứ nơi ñâu ñều ñược thoả mãn nhu cầu sống của mình, có mức tiêu thụ hàng hoá và dịch vụ tốt, ñảm bảo chất lượng cuộc sống, có trình ñộ học vấn cao, ñược hưởng những thành tựu về văn hoá và tinh thần, có ñủ ñiều kiện cho một môi trường sống Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 7 lành mạnh, ñược hưởng các quyền cơ bản của con người và ñược ñảm bảo an ninh lương thực, an toàn, không có bạo lực (Lê Văn Diễn, 1991) [16]. Từ các quan ñiểm khác nhau về phát triển, chúng tôi cho rằng, phát triển là bao hàm ý nghĩa rộng hơn tăng trưởng, nó không chỉ bao gồm những thay ñổi về số lượng như tăng trưởng kinh tế mà còn bao gồm cả những thay ñổi về chất lượng cuộc sống. Như vậy, phát triển là quá trình tăng tiến, chuyển biến về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kì nhất ñịnh, trong ñó bao gồm cả sự tăng lên về quy mô sản lượng sản phẩm, sự hoàn thiện, tiến bộ về cơ cấu nền kinh tế. ðó là sự nâng cao chất lượng, sự tiến bộ, thịnh vượng làm cho cuộc sống con người trở nên tốt ñẹp hơn. Mở rộng khái niệm phát triển ta có “Phát triển bền vững”. Theo Ủy ban Quốc tế về phát triển và Môi trường năm 1987 thì phát triển bền vững là một quá trình của sự thay ñổi mà trong ñó, sự khai thác và sử dụng tài nguyên, hướng ñầu tư, hướng phát triển của công nghệ và kỹ thuật và sự thay ñổi về tổ chức là thống nhất và làm tăng khả năng ñáp ứng nhu cầu hiện tại và tương lai của con người (Nugent, 1991) [66]. Hội nghị thượng ñỉnh về trái ñất năm 1992 tổ chức tại Rio de Janero ñã ñưa ra ñĩnh nghĩa vắn tắt về phát triển bền vững là: “Phát triển nhằm thoả mãn nhu cầu của thế hệ ngày nay mà không làm tổn hại ñến khả năng ñáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai” (Lê Văn Diễn, 1991) [16]. Tuy có nhiều quan niệm khác nhau về phát triển bền vững, nhưng tựu chung lại các ý kiến ñều cho rằng, phát triển bền vững là phạm trù về hệ thống giá trị của con người. Mục tiêu chung của phát triển là nâng cao các quyền lợi về kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội và quyền tự do công dân của mọi người dân. Như vậy, ñể ñạt ñược phát triển bền vững cần phải ñạt ñồng thời 3 mục tiêu: + Phát triển có hiệu quả kinh tế; + Phát triển hài hoà các mặt của xã hội, trình ñộ sống của các tầng lớp dân cư; + Cải thiện môi trường sinh thái bảo ñảm phát triển lâu dài, vững chắc cho thế hệ hôm nay và mai sau. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 8 “Phát triển bền vững” có nội hàm rất rộng, mỗi thành tố trong ñó ñều có một ý nghĩa riêng. Một mẫu hình phát triển bền vững là mỗi ñịa phương, vùng, quốc gia… không nên thiên về thành tố này và xem nhẹ thành tố kia. Vấn ñề là áp dụng nó như thế nào ở các cấp ñộ trên và trong các lĩnh vực khác nhau của ñời sống xã hội (Malcom Gillis, 1983 - ðỗ Kim Chung dịch, 2009) [31]. * Sản xuất và phát triển sản xuất: Sản xuất là một quá trình hoạt ñộng có mục ñích của con người ñể tạo ra những sản phẩm hữu ích (sản phẩm vật chất và sản phẩm dịch vụ) nhằm thỏa mãn nhu cầu tiêu dùng của dân cư và xã hội (tiêu dùng cho sản xuất, ñời sống, tích lũy và xuất khẩu). Như vậy, sản xuất là quá trình tạo ra của cải vật chất và dịch vụ. Trong sản xuất con người ñấu tranh với thiên nhiên làm thay ñổi những vật chất sẵn có nhằm tạo ra lương thực, thực phẩm, quần áo, nhà ở và những của cải khác phục vụ cuộc sống. Sản xuất là ñiều kiện tồn tại của mỗi xã hội, việc khai thác và tận dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên phụ thuộc vào trình ñộ phát triển của lực lượng sản xuất là chủ yếu (Lê ðình Thắng, 1993) [42]. Phát triển sản xuất có thể hiểu là một quá trình lớn lên về mọi mặt của quá trình sản xuất trong một thời kì nhất ñịnh. Trong ñó bao gồm cả sự tăng lên về quy mô sản lượng hay giá trị sản phẩm hàng hóa dịch vụ và sự tiến bộ về mặt cơ cấu các mặt hàng. Phát triển sản xuất bao gồm: Phát triển sản xuất theo chiều rộng và phát triển sản xuất theo chiều sâu. + Phát triển sản xuất theo chiều rộng: tức là huy ñộng mọi nguồn lực vào sản xuất như tăng diện tích, tăng thêm vốn, bổ sung thêm lao ñộng và khoa học công nghệ mới, mở mang thêm nhiều ngành nghề, xây dựng thêm những xí nghiệp tạo ra những mặt hàng mới. + Phát triển sản xuất theo chiều sâu: nghĩa là xác ñịnh cơ cấu ñầu tư, cơ cấu ngành nghề, cơ cấu loại hình hợp lý, ñẩy mạnh ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ tiên tiến, cải tiến tổ chức sản xuất, phân công lại lao ñộng, sử dụng hợp lý, có hiệu quả các nguồn lực (Lê Văn Diễn,1991) [16]. Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 9 Phát triển sản xuất theo chiều rộng và chiều sâu là yêu cầu chung của bất kì nền kinh tế hay một doanh nghiệp nào. Nhưng ở mỗi nước, mỗi doanh nghiệp, mỗi thời kì, sự kết hợp này có sự khác nhau. Theo quy luật chung của các nước cũng như của các doanh nghiệp là thời kì ñầu của sự phát triển thường tập trung ñể phát triển theo chiều rộng, sau ñó tích luỹ thì chủ yếu phát triển theo chiều sâu. Do sự khan hiếm nguồn lực làm hạn chế sự phát triển theo chiều rộng. Sự khan hiếm này ngày càng trở nên khốc liệt trong ñiều kiện cạnh tranh do nhu cầu của xã hội và thị trường; do sự cần thiết xây dựng, ñổi mới và hiện ñại hoá cơ sở vật chất kỹ thuật của nền sản xuất xã hội hoặc của doanh nghiệp. Muốn vậy, phải phát triển kinh tế theo chiều sâu thì mới có thể tích luỹ vốn. Như vậy, bất kì một doanh nghiệp, một quốc gia nào muốn phát triển thì ñòi hỏi phải phát triển toàn diện cả chiều sâu và chiều rộng nhưng chú trọng phát triển theo chiều sâu là rất cần thiết và có ý nghĩa lớn. 1.1.1.2 Nội dung và các chỉ tiêu thể hiện phát triển, phát triển sản xuất Các chỉ tiêu ño lường sự phát triển bao gồm 3 nhóm: nhóm chỉ tiêu thể hiện về phát triển kinh tế (phát triển sản xuất); nhóm chỉ tiêu thể hiện phát triển xã hội và nhóm chỉ tiêu thể hiện bảo vệ môi trường. Trong nghiên cứu này, chúng tôi chỉ ñi sâu nghiên cứu phát triển sản xuất, nên các chỉ tiêu ño lường sự phát triển kinh tế như sau: * Các chỉ tiêu ño sự tăng trưởng kinh tế - Sản lượng sản phẩm: Khối lượng sản phẩm vật chất và dịch vụ mà các cơ sở sản xuất tạo ra trong một thời kỳ, thường tính là 1 năm, thường ñược ký hiệu là Q. - Giá trị sản xuất (GO - Gross Output): Là giá trị các sản phẩm vật chất và dịch vụ của tất cả các ngành sản xuất mà cơ sở sản xuất tạo ra trong một thời kỳ, thường tính là 1 năm, ñược tính bằng công thức: GO = ∑PiQi Trong ñó: Qi là khối lượng sản phẩm từng loại Pi là giá tiêu thụ của từng sản phẩm Trong phạm vi toàn nền kinh tế các chỉ tiêu ño giá trị sản phẩm và dịch vụ là tổng sản phẩm quốc nội (GDP – Gross Domestic Product) và tổng sản phẩm quốc dân (GNP- Gross National Product). Trường ðại học Nông nghiệp Hà Nội – Luận án tiến sĩ khoa học kinh tế …………………………….. 10