Tài liệu Phát triển năng lực hợp tác cho học sinh trong dạy học phần dẫn xuất hiđrocacbon hóa học lớp 11 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Quỳnh Mai Phương PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN DẪN XUẤT HIĐROCACBON HÓA HỌC LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thành phố Hồ Chí Minh – 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Quỳnh Mai Phương PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN DẪN XUẤT HIĐROCACBON HÓA HỌC LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG Chuyên ngành : Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN PHÚ TUẤN Thành phố Hồ Chí Minh - 2015 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình đến thầy giáo hướng dẫn – TS. Nguyễn Phú Tuấn và thầy – PGS.TS. Trịnh Văn Biều vì đã hướng dẫn tận tình, giúp đỡ, động viên và quan tâm hết mực trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Hóa trường Đại học Sư phạm Tp. HCM, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, trường Đại học Khoa học Tự nhiên đã trực tiếp giảng dạy tôi, giúp tôi có cơ hội học tập và nâng cao trình độ về lĩnh vực lý luận và phương pháp dạy học hóa học. Tôi xin cảm ơn các anh, chị, thầy cô đồng nghiệp, các bạn học viên cao học K24 trường Đại học Sư phạm Tp. HCM, các em học sinh trường THPT Nguyễn Công Trứ, trường Trần Quang Khải, trường THPT An Nghĩa Tp. HCM đã giúp tôi trong quá trình tiến hành điều tra thực tế và thực nghiệm sư phạm. Xin gửi lời cảm ơn Phòng Sau đại học - trường Đại học Sư phạm Tp. HCM, đã tạo điều kiện thuận lợi để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ. Cuối cùng tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc các bạn thân, gia đình luôn luôn là chỗ dựa cho tôi trong những lúc khó khăn nhất để tôi có tinh thần học tập và hoàn thành tốt luận văn. Mặc dù, tôi đã cố gắng hết sức nhưng với thời gian có hạn nên luận văn không tránh khỏi những khuyết điểm và thiếu sót. Kính mong nhận được sự góp ý, nhận xét, xây dựng của thầy cô và các bạn để luận văn được hoàn chỉnh hơn. Một lần nữa, tôi xin gửi lời tri ân đến tất cả mọi người! Tp. Hồ Chí Minh, ngày 29 tháng 09 năm 2015 Tác giả Nguyễn Quỳnh Mai Phương MỤC LỤC Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình vẽ, sơ đồ, đồ thị MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .................................................... 5 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ...................................................................5 1.1.1. Tổng quan về dạy học hợp tác..................................................................... 5 1.1.2. Tổng quan về phát triển năng lực ............................................................... 6 1.1.3. Nhận xét chung ............................................................................................. 8 1.2. Đổi mới giáo dục phổ thông ...........................................................................9 1.2.1. Một số quan điểm chỉ đạo đổi mới giáo dục phổ thông [3] ...................... 9 1.2.2. Định hướng đổi mới giáo dục [9] .............................................................. 10 1.3. Dạy học hợp tác và năng lực hợp tác ..........................................................10 1.3.1. Dạy học hợp tác .......................................................................................... 10 1.3.2. Năng lực ....................................................................................................... 14 1.3.3. Năng lực hợp tác ......................................................................................... 22 1.4. Một số phương pháp dạy học giúp phát triển năng lực hợp tác ..............24 1.4.1. Phương pháp dạy học hợp tác nhóm [11];[13] ........................................ 24 1.4.2. Phương pháp dạy học theo dự án [11];[22] .............................................. 27 1.4.3. Phương pháp dạy học theo góc [11] .......................................................... 29 1.5. Một số hình thức tổ chức dạy học giúp phát triển năng lực hợp tác .......33 1.5.1. Sử dụng trò chơi trong giờ học.................................................................. 33 1.5.2. Hoạt động ngoại khóa hóa học .................................................................. 35 1.6. Thực trạng phát triển năng lực hợp tác của học sinh ở một số trường phổ thông ..............................................................................................................36 1.6.1. Mục đích khảo sát....................................................................................... 36 1.6.2. Khảo sát bằng phiếu điều tra học sinh ..................................................... 37 1.6.3. Khảo sát bằng phiếu điều tra giáo viên .................................................... 42 1.6.4. Kết luận chung ............................................................................................ 45 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 47 Chương 2: PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN DẪN XUẤT HIĐROCACBON HÓA HỌC LỚP 11 ........... 49 2.1. Tổng quan về phần Dẫn xuất hiđrocacbon hóa học lớp 11 ......................49 2.1.1. Vị trí và cấu trúc [4];[20] ........................................................................... 49 2.1.2. Một số điểm lưu ý về nội dung và phương pháp dạy học [20];[27] ....... 50 2.2. Một số nguyên tắc chung khi phát triển năng lực hợp tác cho học sinh .51 2.2.1. Nguyên tắc 1: Đảm bảo sự hòa hợp giữa cá nhân với tập thể ................ 51 2.2.2. Nguyên tắc 2: Xuất phát từ quy luật phát triển tâm lý và nhận thức của học sinh .......................................................................................................... 52 2.2.3. Nguyên tắc 3: Đảm bảo thực hiện được mục tiêu giáo dục phổ thông .. 52 2.2.4. Nguyên tắc 4: Khai thác được đặc thù bộ môn Hóa học ........................ 53 2.2.5. Nguyên tắc 5: Sử dụng đa dạng, linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực .......................................................................................................... 53 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực hợp tác ..............................................53 2.3.1. Phẩm chất của cá nhân .............................................................................. 53 2.3.2. Kỹ năng giao tiếp của cá nhân .................................................................. 54 2.3.3. Các yếu tố khách quan ............................................................................... 55 2.4. Một số biện pháp giúp phát triển năng lực hợp tác cho học sinh ............56 2.4.1. Phát triển năng lực hợp tác bằng cách sử dụng phương pháp dạy học theo góc .......................................................................................................... 56 2.4.2. Phát triển năng lực hợp tác bằng cách sử dụng phương pháp dạy học theo dự án...................................................................................................... 68 2.4.3. Phát triển năng lực hợp tác bằng cách sử dụng phương pháp dạy học hợp tác nhóm ................................................................................................ 89 2.4.4. Phát triển năng lực hợp tác bằng một số trò chơi tập thể trong giờ học95 2.5. Đánh giá trình độ phát triển năng lực hợp tác ........................................100 2.5.1. Mục đích cần đạt được khi đánh giá ...................................................... 100 2.5.2. Các tiêu chí đánh giá ................................................................................ 101 2.5.3. Thiết kế các công cụ đánh giá ................................................................. 101 2.6. Một số giáo án thực nghiệm .......................................................................103 2.6.1. Giáo án bài “Phenol” ............................................................................... 103 2.6.2. Giáo án bài “Luyện tập: Dẫn xuất halogen – Ancol – Phenol” ........... 109 2.6.3. Giáo án bài “Ancol” ................................................................................. 111 2.6.4. Giáo án bài “Luyện tập: Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” ............. 111 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................. 112 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................ 114 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................114 3.2. Đối tượng thực nghiệm ...............................................................................114 3.3. Phương pháp xử lý kết quả thực nghiệm .................................................115 3.4. Tiến hành thực nghiệm ..............................................................................117 3.4.1. Chuẩn bị cho tiết lên lớp ......................................................................... 117 3.4.2.Tiến hành giảng dạy và thu thập kết quả ............................................... 119 3.5. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................120 3.5.1. Kết quả thực nghiệm định tính ............................................................... 120 3.5.2. Kết quả thực nghiệm định lượng ............................................................ 127 3.5.3. Kết luận về thực nghiệm sư phạm .......................................................... 136 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 138 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 144 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Bộ GD&ĐT : Bộ Giáo dục và Đào tạo CNTT : Công nghệ thông tin CTCT : Công thức cấu tạo CTPT : Công thức phân tử dd : Dung dịch DHTDA : Dạy học theo dự án ĐC : Đối chứng ĐHSP : Đại học Sư phạm GV : Giáo viên HCHC : Hợp chất hữu cơ HRCB : Hiđrocacbon HS : Học sinh HT : Hiện tượng PPDH : Phương pháp dạy học PT : Phương trình SGK : Sách giáo khoa TN : Thực nghiệm TNSP : Thực nghiệm sư phạm THPT : Trung học phổ thông Tp. HCM : Thành phố Hồ Chí Minh DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. So sánh giữa dạy học định hướng nội dung với dạy học định hướng năng lực ................................................................................................... 18 Bảng 1.2. Thông tin về học sinh được điều tra ......................................................... 37 Bảng 1.3. Thống kê kết quả điều tra học sinh ........................................................... 38 Bảng 1.4. Thông tin về giáo viên được điều tra ....................................................... 42 Bảng 1.5. Thống kê kết quả điều tra giáo viên ........................................................ 43 Bảng 2.1. Cấu trúc phần Dẫn xuất hiđrocacbon lớp 11 ........................................... 50 Bảng 2.2. Phiếu học tập số 1 dùng cho góc quan sát bài “Phenol” ........................ 58 Bảng 2.3. Phiếu học tập số 2 dùng cho góc phân tích bài “Phenol” ........................ 60 Bảng 2.4. Phiếu học tập số 3 dùng cho góc trải nghiệm bài “Phenol” .................... 61 Bảng 2.5. Phiếu học tập số 1 dùng cho góc phân tích bài “Axit cacboxylic” .......... 64 Bảng 2.6. Phiếu học tập số 2 dùng cho góc trải nghiệm bài “Axit cacboxylic” ...... 65 Bảng 2.7. Phiếu học tập số 3 dùng cho góc vận dụng bài “Axit cacboxylic” .......... 66 Bảng 2.8. Lịch trình đánh giá dự án “Hãy cứu lấy môi trường” .............................. 69 Bảng 2.9. Bảng K-W-H-L dự án “Hãy cứu lấy môi trường” ................................... 69 Bảng 2.10. Tiêu chí đánh giá bài trình diễn dự án “Hãy cứu lấy môi trường” ........ 70 Bảng 2.11. Kế hoạch thực hiện dự án “Hãy cứu lấy môi trường” ........................... 74 Bảng 2.12. Lịch trình đánh giá dự án “Cùng là doanh nhân nhí” ............................ 79 Bảng 2.13. Bảng K-W-H-L dự án “Cùng là doanh nhân nhí” ................................. 79 Bảng 2.14. Tiêu chí đánh giá bài trình diễn dự án “Cùng là doanh nhân nhí” ........ 80 Bảng 2.15. Kế hoạch thực hiện dự án “Cùng là doanh nhân nhí” ........................... 85 Bảng 2.16. Hợp đồng bài “Luyện tập: Dẫn xuất halogen, ancol và phenol ............. 89 Bảng 2.17. Bảng thể hiện các loại nhóm chức của một số hợp chất hữu cơ............. 91 Bảng 2.18. Các công thức phân tử (hoặc công thức cấu tạo) và tên tương ứng trò chơi “Se duyên” bài “Ancol” .................................................................. 94 Bảng 2.19. Nội dung ô chữ bài “Phenol” ................................................................. 95 Bảng 2.20. Nội dung ô chữ bài “Luyện tập: Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic” .. 96 Bảng 3.1. Thông tin giáo viên và các lớp thực nghiệm – đối chứng ..................... 111 Bảng 3.2. Bảng Hopkins ........................................................................................ 113 Bảng 3.3. Công thức tính giá trị trong phần mềm Excel ....................................... 121 Bảng 3.4. Tổng hợp kết quả thu được qua bảng quan sát biểu hiện học sinh ........ 122 Bảng 3.5. Kết quả phiếu hỏi về giờ học có sử dụng các biện pháp đề xuất ........... 123 Bảng 3.6. Kết quả bài kiểm tra số 1 ....................................................................... 124 Bảng 3.7. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1 ........... 125 Bảng 3.8. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 1 .......................................... 126 Bảng 3.9. Tổng hợp các tham số đặc trưng trong bài kiểm tra số 1 ...................... 126 Bảng 3.10. Kết quả bài kiểm tra số 2 ..................................................................... 127 Bảng 3.11. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 ......... 127 Bảng 3.12. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 2 ......................................... 128 Bảng 3.13. Tổng hợp các tham số đặc trưng trong bài kiểm tra số 2 .................... 129 Bảng 3.14. Kết quả bài kiểm tra số 3 ..................................................................... 129 Bảng 3.15. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 3 .......... 129 Bảng 3.16. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 3 ......................................... 130 Bảng 3.17. Tổng hợp các tham số đặc trưng trong bài kiểm tra số 3 .................... 131 Bảng 3.18. Kết quả bài kiểm tra số 4 ..................................................................... 131 Bảng 3.19. Phân phối tần số, tần suất và tần suất lũy tích bài kiểm tra số 4 ......... 131 Bảng 3.20. Tổng hợp kết quả học tập bài kiểm tra số 4 ......................................... 132 Bảng 3.21. Tổng hợp các tham số đặc trưng trong bài kiểm tra số 4 .................... 133 DANH MỤC CÁC HÌNH VỄ, SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ Hình 1.1. Cấu trúc năng lực hành động ................................................................... 16 Hình 1.2. Sơ đồ thể hiện sự phù hợp giữa bốn thành phần của năng lực với bốn trụ cột giáo dục theo UNESCO ...................................................................... 19 Hình 3.1. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra số 1 ................................................. 125 Hình 3.2. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 1 .............................................. 126 Hình 3.3. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra số 2 ................................................. 128 Hình 3.4. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 2 .............................................. 128 Hình 3.5. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra số 3 ................................................. 130 Hình 3.6. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 3 .............................................. 130 Hình 3.7. Đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra số 4 ................................................. 132 Hình 3.8. Biểu đồ kết quả học tập bài kiểm tra số 4 .............................................. 132