Tài liệu Phát triển logistics ở việt nam hiện nay

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận án Đinh Lê Hải Hà ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................... vi DANH MỤC BẢNG BIỂU VÀ HÌNH ................................................................ vii CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN LOGISTICS ..1 1.1. Tính cấp thiết của luận án ........................................................................1 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài ....................................................................................................4 1.2.1. Các nghiên cứu trong nước ............................................................. 4 1.2.2. Các nghiên cứu ngoài nước............................................................. 7 1.3. Mục tiêu nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu của luận án .................. 14 1.3.1. Mục tiêu nghiên cứu ..................................................................... 14 1.3.2. Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................... 14 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu nghiên cứu .................................... 15 1.4.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................... 15 1.4.2. Phạm vi nghiên cứu....................................................................... 15 1.5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 16 1.5.1. Phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu thứ cấp: .................... 17 1.5.2. Phương pháp thu thập và phân tích dữ liệu sơ cấp ....................... 17 1.6. Đóng góp mới của luận án ..................................................................... 19 1.7. Kết cấu nội dung luận án ....................................................................... 21 CHƯƠNG 2: LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ LOGISTICS VÀ PHÁT TRIỂN LOGISTICS CỦA NỀN KINH TẾ .................................................................. 22 2.1. Logistics và phát triển logistics của nền kinh tế.................................. 22 2.1.1. Bản chất của logistics.................................................................... 22 2.1.2. Hệ thống logistics của nền kinh tế (Hệ thống logistics quốc gia) 31 iii 2.1.3. Khái niệm và vai trò phát triển logistics của nền kinh tế.............. 35 2.2. Nội dung và các nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến phát triển logistics của nền kinh tế ........................................................................................ 38 2.2.1. Nội dung cơ bản phát triển logistics của nền kinh tế .................... 38 2.2.2. Các nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến phát triển logistics của nền kinh tế ............................................................................................ 48 2.3. Các tiêu chí đánh giá trình độ phát triển logistics của nền kinh tế .. 51 2.3.1. Chỉ số Logistics Performance Index (LPI) của Ngân hàng Thế giới .......................................................................................... 51 2.3.2. Đánh giá hệ thống logistics quốc gia theo quan điểm của Ngân hàng Phát triển Châu Á .................................................................. 54 2.4. Kinh nghiệm phát triển logistics của một số nước thế giới và gợi ý cho Việt Nam........................................................................................... 56 2.4.1. Kinh nghiệm phát triển logistics của CHLB Đức ......................... 56 2.4.2. Kinh nghiệm phát triển logistics của Singapore ........................... 58 2.4.3. Kinh nghiệm phát triển logistics của Nhật Bản ............................ 62 2.4.4. Các gợi ý cho Việt Nam ................................................................ 64 CHƯƠNG 3: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN LOGISTICS CỦA VIỆT NAM (1986 – 2011) ........................................................................ 67 3.1. Quá trình phát triển lý thuyết logistics ở Việt Nam ........................... 67 3.1.1. Giai đoạn 1954 – 1986 .................................................................. 67 3.1.2. Giai đoạn 1986 đến nay ................................................................ 70 3.2. Phân tích thực trạng phát triển hệ thống logistics của nền kinh tế quốc dân (2001 – 2011) .......................................................................... 75 3.2.1. Thực trạng nguồn cung cấp hàng hóa của nền kinh tế ................. 75 3.2.2. Thực trạng nhu cầu tiêu dùng/sử dụng dịch vụ logistics .............. 78 3.2.3. Thực trạng hệ thống cung ứng dịch vụ logistics ........................... 81 3.2.4. Thực trạng kết cấu hạ tầng logistics ............................................. 92 3.2.5. Thực trạng môi trường cạnh tranh .............................................. 104 iv 3.2.6. Thực trạng hệ thống luật pháp, chính sách phát triển logistics .. 106 3.3. Đánh giá trình độ phát triển của hệ thống logistics của Việt Nam hiện nay .................................................................................................. 108 CHƯƠNG 4: GIẢI PHÁP ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN LOGISTICS Ở VIỆT NAM (2012 – 2020) ................................................................................ 112 4.1. Xu hướng vận động của môi trường ảnh hưởng đên phát triển logistics ở Việt Nam đến 2020 ............................................................. 112 4.1.1. Sự hội nhập sâu rộng của nền kinh tế Việt Nam vào nền kinh tế khu vực và thế giới ....................................................................... 112 4.1.2. Triển vọng phát triển kinh tế trong nước .................................... 114 4.1.3. Tăng trưởng thương mại toàn cầu và khu vực ............................ 115 4.1.4. Xu thế phát triển của dịch vụ logistics trên thế giới trong thời gian tới .................................................................................. 115 4.2. Mục tiêu và quan điểm phát triển logistics của Việt Nam .............. 117 4.2.1. Mục tiêu phát triển logistics củaViệt Nam (2011 – 2020).......... 117 4.2.2. Quan điểm phát triển logistics ở Việt Nam ................................ 118 4.3. Giải pháp cơ bản phát triển logistics ở Việt Nam............................. 119 4.3.1. Giải pháp phát triển cơ sở lý thuyết về nghiên cứu và ứng dụng logistics trong kinh tế và kinh doanh ở Việt Nam ....................... 119 4.3.2. Giải pháp phát triển nguồn cung hàng hóa của nền kinh tế ........ 123 4.3.3. Giải pháp phát triển hệ thống cung ứng dịch vụ logistics .......... 126 4.3.4. Giải pháp phát triển thị trường tiêu dùng dịch vụ logistics ........ 129 4.3.5. Giải pháp phát triển kết cấu hạ tầng logistics ............................. 131 4.3.6. Giải pháp tạo dựng và hoàn thiện môi trường cạnh tranh thuận lợi cho phát triển logistics ................................................................. 136 4.3.7. Giải pháp hoàn thiện hệ thống luật pháp, thể chế, chính sách phát triển logistics ................................................................................ 138 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 143 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ............... 145 v DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 146 CÁC PHỤ LỤC ................................................................................................. 153 PHỤ LỤC 1A: PHIẾU ĐIỀU TRA KHẢO SÁT DOANH NGHIỆP SỬ DỤNG DỊCH VỤ LOGISTICS....................................................................... 154 PHỤ LỤC 1B: TỔNG HỢP KẾT QUẢ ĐIỀU TRA DOANH NGHIỆP SỬ DỤNG DỊCH VỤ LOGISTICS....................................................................... 161 PHỤ LỤC 1C: PHIẾU ĐIỀU TRA KHẢO SÁT DOANH NGHIỆP CUNG ỨNG DỊCH VỤ LOGISTICS ......................................................................... 165 PHỤ LỤC 1D: BẢNG TỔNG HỢP KẾT QUẢ ĐIỀU TRA DOANH NGHIỆP CUNG ỨNG DỊCH VỤ LOGISTICS........................................... 171 PHỤ LỤC 2: HỆ THỐNG CẢNG BIỂN VIỆT NAM ................................ 175 PHỤ LỤC 3: CÁC CAM KẾT QUỐC TẾ CỦA VIỆT NAM KHI GIA NHẬP WTO LIÊN QUAN ĐẾN CÁC DỊCH VỤ LOGISTICS................ 177 LỜI CẢM ƠN.................................................................................................... 181 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt 1 1 PL First Party Logistics Logistics bên thứ nhất 2 2 PL Second Party Logistics Logistics bên thứ hai 3 3 PL Third Party Logistics Logistics bên thứ ba 4 4 PL Fourth Party Logistics Logistics bên thứ tư 5 5 PL Fifth Party Logistics Logistics bên thứ năm 6 ADB Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển Châu Á 7 CSCMP Council of Supply Chain Ủy ban các chuyên gia về chuỗi Management Professionals cung ứng Hoa Kỳ 8 DV Dịch vụ 9 DN Doanh nghiệp 10 EU European Union 11 EUR Liên minh châu Âu Đồng tiền chung của Liên minh châu Âu 12 GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội 13 GNP Gross National Product Tổng sản phẩm quốc dân 14 GMS Great Mekong Subregion Tiểu vùng sông Mê kông 15 LPI Logistics Performance Index Chỉ số Năng lực Logistics của Ngân hàng Thế giới 16 ODA Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức 17 SCM Supply Chain Management Quản trị chuỗi cung ứng 18 WB World Bank Ngân hàng thế giới 19 WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới vii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Mô hình chuỗi cung ứng ................................................................. 26  Hình 2.2. Mối liên hệ giữa 3 giác độ tiếp cận logistics .................................. 31  Hình 2.3: Hệ thống logistics quốc gia ............................................................. 32  Hình 3.1. Nhu cầu thuê ngoài dịch vụ logistics của các DN Việt Nam.......... 79 Hình 3.2. Khách hàng sử dụng DV logistics phân theo ngành nghề KD ....... 79 Hình 3.3. Tỷ trọng chi phí logistics so với GDP của một số quốc gia ........... 81 Hình 3.4: Các loại hình DV logistics các DN Việt Nam đang cung ứng. ...... 84 Hình 3.5: Những yếu kém của dịch vụ vận tải đường bộ ............................... 90 Hình 3.6: Những yếu kém của dịch vụ vận tải đường sắt ............................... 90       DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Các tiêu chí đánh giá sự phát triển của hệ thống logistics quốc gia ....... 54  Bảng 3.1. Tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng theo giá thực tế theo thành phần kinh tế (2001 – 2010) ............................................... 76  Bảng 3.2. Tổng mức lưu chuyển hàng hóa XNK của Việt Nam (2001 - 2010)77  Bảng 3.3. Đánh giá về tình hình cung cấp dịch vụ của doanh nghiệp cung ứng dịch vụ logistics............................................................................................... 80  Bảng 3.4. Khối lượng hàng hóa vận chuyển phân theo phương thức vận tải . 88 Bảng 3.5. Số lượng tàu biển đăng ký theo loại tàu và trọng tải ...................... 94 Bảng 3.6. Kết cấu hạ tầng kho bãi của Tân cảng Sài Gòn ............................. 96 Bảng 3.7. Mạng lưới đường bộ Việt Nam ...................................................... 97 Bảng 3.8. Hệ thống đường sắt Việt Nam ..................................................... 101 Bảng 3.9. Kích cỡ và năng lực thông qua của các cảng hàng không............ 103  Bảng 3.10. Chỉ số LPI của Việt Nam (2007, 2010, 2012) ............................ 110  1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN LOGISTICS Giới thiệu chương: Chương 1 cung cấp một “cái nhìn” tổng quan về nghiên cứu phát triển logistics làm nền tảng cho nội dung của toàn bộ luận án. Chương này chỉ ra tính cấp thiết của luận án, mục tiêu nghiên cứu của luận án và các câu hỏi nghiên cứu được đặt ra. Chương này cũng phân tích tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến nội dung của luận án, làm rõ đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án, các phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận án, những điểm mới của luận án và kết cấu của luận án. 1.1. Tính cấp thiết của luận án Có nhiều khái niệm khác nhau về logistics, mỗi khái niệm tiếp cận vấn đề dưới những giác độ khác nhau, do đó hàm chứa những nội dung khác nhau. Một khái niệm logistics được sử dụng phổ biến hiện nay là khái niệm của Uỷ ban các chuyên gia quản trị chuỗi cung ứng (Council of Supply Chain Management Professionals - CSCMP), theo đó logistics là một bộ phận của chuỗi cung ứng, thực hiện việc lập kế hoạch, thực hiện và kiểm soát dòng chu chuyển và lưu kho hàng hoá, dịch vụ và các thông tin liên quan một cách hiệu quả từ điểm xuất phát đến nơi tiêu dùng để đáp ứng yêu cầu của khách hàng [38]. Với quan niệm về logistics như trên, thuật ngữ logistics có thể được tiếp cận dưới nhiều giác độ giác độ. Dưới giác độ vĩ mô, logistics là một hệ thống đảm bảo cho dòng chu chuyển hàng hoá và thông tin từ các nhà sản xuất, các nhà thương mại đến người tiêu dùng được tiến hành một cách có hiệu quả, đảm bảo cân đối cung - cầu của nền kinh tế và thực hiện các mục tiêu của xã hội. Dưới giác độ trung mô, logistics có thể được tiếp cận dưới giác độ ngành, ở các khía cạnh: logistics ngành; trung tâm logistics vùng/khu vực/đô thị. 2 Dưới giác độ vi mô – trong hoạt động của doanh nghiệp, logistics là quá trình đảm bảo cho hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp diễn ra một cách hiệu quả thông qua hoạt động đảm bảo các yếu tố đầu vào của sản xuất kinh doanh và đảm bảo hàng hoá/dịch vụ cho tiêu thụ của doanh nghiệp. Mỗi doanh nghiệp đều phải thực hiện những nội dung của logistics để quá trình sản xuất kinh doanh được tiến hành hiệu quả. Đồng thời, do sự phân công lao động xã hội và do yêu cầu phát triển sản xuất kinh doanh, hình thành nên một bộ phận các doanh nghiệp chuyên cung cấp các dịch vụ logistics như kho bãi, giao nhận, vận tải cho các doanh nghiệp khác trong nền kinh tế [15]. Vì vậy, logistics có vai trò quan trọng đối với hoạt động của doanh nghiệp, của các ngành và của cả nền kinh tế. Ở Việt Nam, logistics và những nội dung mới, đầy đủ và toàn diện của logistics là một lĩnh vực tương đối mới mẻ, kể cả về hệ thống lý luận và hoạt động thực tiễn. Trong nền kinh tế chỉ huy, các nội dung tương ứng của logistics hiện nay là hệ thống cung ứng vật tư kỹ thuật và hệ thống thương nghiệp xã hội chủ nghĩa đã được nghiên cứu và giảng dạy ở các trường đào tạo, các viện nghiên cứu cũng như được các xí nghiệp Việt Nam thời kỳ đó ứng dụng trong quá trình sản xuất. Các nội dung tương ứng của logistics trong nền kinh tế được thực hiện và kiểm soát thông qua quá trình kế hoạch hoá nền kinh tế quốc dân. Khi chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế sang nền kinh tế thị trường, việc nghiên cứu vấn đề lý luận và ứng dụng thực tiễn của logistics đã có sự thay đổi. Các nội dung tương ứng của logistics được nghiên cứu và giảng dạy qua các môn học khác nhau như quản trị sản xuất, thương mại đầu vào, tiêu thụ sản phẩm/bán hàng của doanh nghiệp... Tuy nhiên, thuật ngữ logistics với các nội dung toàn diện của nó chưa được nghiên cứu một cách đầy đủ và có hệ thống. Hiện nay ở Việt Nam chưa có một trường đào tạo nào chuyên về logistics. Các môn học liên quan đến logistics mới được đưa vào 3 giảng dạy tại một vài cơ sở đào tạo trong nước như Trường Đại học Thương mại, Trường Đại học Giao thông vận tải TP Hồ Chí Minh, Trường Đại học Kinh tế quốc dân… Về mặt thực trạng phát triển, các hoạt động logistics từ sản xuất đến kho chứa, vận tải, phân phối, lưu thông… đã phát triển từ nhiều năm nay nhưng còn ở trình độ manh mún, chắp vá và phân tán, mới dừng lại ở dạng lắp ghép cơ học chủ quan và tự phát hình thành hệ thống logistics của nền kinh tế. Các doanh nghiệp chuyên cung ứng dịch vụ logistics mới chỉ đáp ứng một phần nhu cầu của thị trường nội địa, chưa vươn ra được thị trường khu vực và thế giới. Các điều kiện về kết cấu hạ tầng cứng và mềm cho sự phát triển của dịch vụ này ở Việt Nam còn rất hạn chế. Kết cấu hạ tầng giao thông vận tải chưa hoàn chỉnh, năng lực vận chuyển thấp. Khung khổ pháp lý đáp ứng yêu cầu phát triển của lĩnh vực này còn yếu kém. Trong Luật Thương mại, thuật ngữ “dịch vụ logistics” được đưa vào từ năm 2005, Nghị định hướng dẫn đối với dịch vụ này mới ra đời năm 2007. Các luật khác có liên quan như Luật Hàng hải, các luật Giao thông… còn thiếu nhiều nghị định hướng dẫn. Các vấn đề về tài chính, hải quan liên quan đến dịch vụ này còn nhiều bất cập. Nguồn nhân lực có trình độ cao về lĩnh vực này thiếu trầm trọng. Trong bối cảnh Việt Nam đã trở thành thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới, phát triển logistics trong nền kinh tế nói chung cũng như hoạt động logistics của các doanh nghiệp Việt Nam nói riêng đang đứng trước những cơ hội cũng như thách thức mới, đòi hỏi phải nhận thức rõ vai trò của hoạt động này cả về lý luận và thực tiễn. Với thực tế hiện nay ở Việt Nam chưa có một đề tài nào đi sâu nghiên cứu về vấn đề này một cách đầy đủ, đề tài “Phát triển logistics ở Việt Nam hiện nay” là có ý nghĩa cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn. 4 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài 1.2.1. Các nghiên cứu trong nước Thuật ngữ “logistics” xuất hiện một cách chính thức trong các văn bản pháp luật ở Việt Nam vào năm 2005 ở Luật Thương mại (sửa đổi), nghĩa là muộn hơn rất nhiều so với tiến trình phát triển của lĩnh vực này trên thế giới. Trước thời điểm đó, có rất ít công trình nghiên cứu liên quan đến lĩnh vực này được viết và xuất bản ở Việt Nam. Tuy nhiên, sau thời điểm đó, đã xuất hiện một số lượng đáng kể các công trình liên quan đến logistics được công bố. Các nghiên cứu trong nước liên quan đến logistics tiêu biểu có thể kể đến như sau: Có thể nói, cuốn sách đầu tiên chuyên sâu về logistics được công bố ở Việt Nam là “Logistics – Những vấn đề cơ bản”, do GS. TS. Đoàn Thị Hồng Vân chủ biên, xuất bản năm 2003 (Nhà xuất bản Lao động – xã hội). Trong cuốn sách này, các tác giả tập trung vào giới thiệu những vấn đề lý luận cơ bản về logistics như khái niệm, lịch sử hình thành và phát triển của logistics, phân loại logistics, kinh nghiệm phát triển logistics của một số quốc gia trên thế giới… 3 năm sau đó, tác giả giới thiệu tiếp cuốn “Quản trị logistics” (Nhà xuất bản Thống kê, 2006). Như tiêu đề thể hiện, cuốn sách tập trung vào những nội dung của quản trị logistics như khái niệm quản trị logistics, các nội dung của quản trị logistics như dịch vụ khách hàng, hệ thống thông tin, quản trị dự trữ, quản trị vật tư, vận tải, kho bãi… Cả 2 cuốn sách chủ yếu tập trung vào các vấn đề lý luận về logistics và quản trị logistics, các nội dung thực tiễn của logistics là rất hạn chế, chủ yếu dừng ở mức giới thiệu nội dung thực tiễn tương ứng (dịch vụ khách hàng, hệ thống thông tin, kho bãi…) của một số doanh nghiệp Việt Nam. Gần đây, Đại học Thương mại cũng giới thiệu giáo trình “Quản trị logistics kinh doanh” do TS. Nguyễn Thông Thái và PGS. TS. An Thị Thanh 5 Nhàn chủ biên (Nhà xuất bản Thống kê, 2011). Giáo trình này dành chương đầu tiên để giới thiệu tổng quan về quản trị logistics kinh doanh như khái niệm và phân loại logistics, khái niệm và mục tiêu của quản trị logistics, mô hình quản trị logistics, các quá trình và chức năng logistics cơ bản… 5 chương còn lại đi sâu vào nội dung quản trị logistics cụ thể như dịch vụ khách hàng, quản trị dự trữ, quản trị vận chuyển, quản trị các hoạt động logistics hỗ trợ, thực thi và kiểm soát logistics. Có thể nói, các tài liệu trên đã giới thiệu nhiều quan điểm, khái niệm và nội dung về logistics, nhưng đều lựa chọn giác độ tiếp cận để nghiên cứu là giác độ vi mô. Liên quan đến giác độ tiếp cận này còn có các luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ viết về hoạt động logistics nói chung và các khía cạnh nội dung của logistics nói riêng trong khuôn khổ một doanh nghiệp cụ thể. Ở giác độ tiếp cận trung mô và vĩ mô, số lượng các công trình nghiên cứu liên quan đến logistics hạn chế hơn. Có thể kể đến các tài liệu như: Đề tài nghiên cứu khoa học (NCKH) cấp bộ của Bộ Thương mại “Logistics và khả năng áp dụng, phát triển logistics trong các doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ vận tải giao nhận ở Việt Nam” do PGS. TS. Nguyễn Như Tiến (Đại học Ngoại thương) làm chủ nhiệm (2004) tập trung nghiên cứu khía cạnh dịch vụ vận tải, giao nhận hàng hoá. Đề tài NCKH cấp Bộ “Nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về dịch vụ hậu cần (logistics) và bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam” do Viện Nghiên cứu Thương mại, Bộ Thương mại thực hiện (2006) tập trung phân tích các kinh nghiệm quốc tế của một số nước và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong việc phát triển dịch vụ này. Đề tài NCKH cấp Bộ “Giải pháp phát triển dịch vụ logistics của các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh trên địa bàn thành phố Hà Nội” do GS. TS. Đặng Đình Đào, Đại học Kinh tế quốc dân chủ biên (2008) chủ yếu tập trung phân tích các dịch vụ logistics chủ yếu của các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh trên địa bàn Hà Nội… 6 Công trình NCKH quy mô nhất cho đến nay liên quan đến logistics ở Việt Nam là Đề tài NCKH độc lập cấp Nhà nước “Phát triển các dịch vụ logistics ở nước ta trong điều kiện hội nhập quốc tế” do GS. TS. Đặng Đình Đào (Viện Nghiên cứu Kinh tế và Phát triển, Trường Đại học Kinh tế quốc dân) chủ nhiệm, được thực hiện trong 2 năm (2010, 2011) với sự tham gia của nhiều nhà khoa học và tiến hành thu thập số liệu thông qua điều tra, phỏng vấn ở 10 tỉnh, thành phố trong cả nước. Trong khuôn khổ đề tài này, 2 cuốn sách chuyên khảo đã được xuất bản. Cuốn “Logistics – Những vấn đề lý luận và thực tiễn ở Việt Nam” (Nhà xuất bản Đại học Kinh tế quốc dân, 2011) tập hợp 26 báo cáo khoa học tại hội thảo của đề tài do đông đảo các nhà khoa học, nhà nghiên cứu và những người hoạt động logistics thực tiễn ở Việt Nam trình bày. 26 báo cáo này tập trung vào các nội dung cơ bản: các vấn đề lý luận cơ bản của logistics, cơ hội và thách thức đối với sự phát triển dịch vụ logistics ở Việt Nam, các quy định pháp lý liên quan đến phát triển dịch vụ logistics ở Việt Nam, cơ sở hạ tầng logistics ở Việt Nam, chính sách phát triển dịch vụ logistics ở Việt Nam, giải pháp phát triển dịch vụ logistics ở Việt Nam… Kết quả nghiên cứu của đề tài được giới thiệu một cách đầy đủ và chi tiết trong cuốn sách chuyên khảo thứ 2: cuốn “Dịch vụ logistics ở Việt Nam trong tiến trình hội nhập quốc tế” (Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 2012), với các nội dung cụ thể như: khái niệm dịch vụ logistics, nội dung phát triển dịch vụ logistics, hệ thống chỉ tiêu đánh giá sự phát triển các dịch vụ logistics của quốc gia (giới thiệu chỉ số LPI của WB) và của doanh nghiệp, các nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến sự phát triển các dịch vụ logistics ở Việt Nam, quá trình phát triển và thực trạng phát triển các dịch vụ logistics ở Việt Nam, yêu cầu, khả năng, quan điểm và giải pháp phát triển các dịch vụ logistics ở Việt Nam trong bối cảnh hội nhập. Đề tài tiếp cận nghiên cứu logistics dưới giác độ ngành (ngành dịch vụ logistics). 7 Bên cạnh đó, trên các báo, tạp chí và các diễn đàn internet, xuất hiện một số bài viết, tham luận... đề cập đến một số khía cạnh liên quan đến thực tiễn phát triển của logistics ở Việt Nam, nhưng nhìn chung mới dừng lại ở những nhận xét mang tính chất khái quát, định tính, trong khuôn khổ thời gian và dung lượng hạn hẹp, chưa phải là nghiên cứu mang tính chất chuyên sâu. Tiêu biểu có thể kể đến tác giả Đỗ Xuân Quang, Phó Tổng giám đốc của VINAFREIGHT, đã có một số bài viết phân tích về thực trạng, cơ hội và thách thức đối với ngành logistics ở Việt Nam, thực trạng và định hướng phát triển nguồn nhân lực cho ngành dịch vụ logistics ở Việt Nam và đề xuất một số giải pháp từ quan điểm của Hiệp hội Giao nhận Kho vận Việt Nam (VIFFAS); hay tác giả Đỗ Huy Bình, chủ nhân của blog về chuỗi cung ứng và logistics nổi tiếng nhất Việt Nam hiện nay (Vietnam’s supply chain and logistics blog) cũng đưa ra nhiều nhận định liên quan đến thực trạng phát triển của lĩnh vực này của Việt Nam, chủ yếu là liên quan đến trình độ cung ứng dịch vụ của các doanh nghiệp logistics nội địa. 1.2.2. Các nghiên cứu ngoài nước 1.2.2.1. Các nghiên cứu chung Các công trình nghiên cứu ngoài nước liên quan đến logistics tập trung nghiên cứu logistics ở 3 giác độ chủ yếu: (i) giác độ vi mô (mirco logisticslogistics tại các cơ sở kinh doanh), (ii) giác độ trung mô (meso logistics logistics của ngành/vùng) và (iii) giác độ vĩ mô (macro logistics - logistics trong nền kinh tế của một quốc gia và trong nền kinh tế toàn cầu – logistics quốc gia). a. Tiếp cận logistics dưới giác độ vĩ mô Ở giác độ vĩ mô, nghiên cứu được thừa nhận rộng rãi nhất là của Ngân hàng Thế giới (WB). Trong các báo cáo “Connecting to Compete: Trade Logistics in global economy” được công bố vào các năm 2007, 2010 và 2012, 8 WB đã xây dựng và công bố Chỉ số năng lực logistics của một quốc gia (LPI), được đánh giá thông qua 6 nhóm yếu tố: Năng lực thông quan; Kết cấu hạ tầng cho hoạt động logistics, bao gồm cả kết cấu hạ tầng cố định (cảng biển, đường sá, kho bãi…) và kết cấu hạ tầng dịch vụ thông tin liên lạc; Vận tải biển quốc tế; Năng lực và chất lượng dịch vụ logistics; Khả năng truy xuất (khả năng theo dõi tình trạng hàng hóa sau khi gửi) và Mức độ đúng hạn về thời gian thông quan và dịch vụ. Chỉ số LPI của WB được xây dựng thông qua việc tiến hành điều tra các nhà hoạt động logistics ở 155 quốc gia trên thế giới và được sử dụng rộng rãi để đánh giá trình độ phát triển logistics của một quốc gia, một khu vực, một nhóm quốc gia… cũng như so sánh trình độ phát triển logistics giữa các quốc gia, các khu vực, các nhóm nước trên toàn thế giới. Các báo cáo về LPI của WB cung cấp một bức tranh tổng thể về hiện trạng logistics toàn cầu cũng như của các quốc gia, các khu vực trên thế giới. Ngân hàng phát triển châu Á (Asian Development Bank – ADB), trong một nghiên cứu quy mô lớn về phát triển hành lang kinh tế Bắc – Nam công bố năm 2007 (“Development Study on the North – South Economic Corridor”) đã đưa ra quan niệm về hệ thống logistics quốc gia như sau: Một hệ thống logistics bao gồm: (1) Những người sử dụng dịch vụ bao gồm những nhà xuất khẩu, nhập khẩu, thương mại, người gửi hàng, nhận hàng; (2) Các nhà cung ứng dịch vụ logistics công cộng và tư nhân; (3) Các thể chế, chính sách, quy định của quốc gia và địa phương; (4) Kết cấu hạ tầng giao thông vận tải và thông tin liên lạc. ADB cũng cho rằng kết quả hoạt động của hệ thống logistics được đo lường bởi 4 tiêu chí cơ bản: sự hiệu quả về chi phí, mức độ thuận tiện, mức độ tin cậy và mức độ an toàn. Những tiêu chí này được xem xét để đánh giá mức độ hội nhập của một hệ thống logistics, đồng thời đánh giá năng lực cung ứng dịch vụ logistics trong khuôn khổ hệ thống. Tác giả Ruth Banomyong của Trung tâm Nghiên cứu Logistics, Đại học Thammasat, 9 Thái Lan, một trong những thành viên của nghiên cứu kể trên của ADB, trong rất nhiều nghiên cứu của mình (công bố các năm 2007, 2008, 2010) đều sử dụng quan điểm này. Đây cũng là quan điểm được nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam sử dụng khi tiếp cận hệ thống logistics quốc gia, tiêu biểu là Đề tài NCKH cấp Nhà nước do Viện Nghiên cứu Kinh tế và Phát triển, Trường Đại học Kinh tế quốc dân tiến hành (đã đề cập ở trên). Trong tác phẩm “National Logistics System”, Pavel Dimitrov (2002) chỉ ra rằng tiếp cận logistics ở cấp độ vĩ mô liên quan đến việc nghiên cứu và ứng dụng các yếu tố cơ bản như: Cấu trúc vĩ mô của hệ thống logistics của quốc gia/nền kinh tế thế giới; Thực trạng logistics của quốc gia/nền kinh tế thế giới và Chiến lược phát triển logistics của quốc gia/toàn cầu. “National Logistics System” tập hợp các nghiên cứu liên quan đến thực trạng chính sách phát triển của hệ thống logistics của các quốc gia châu Âu. b. Tiếp cận logistics dưới giác độ trung mô Trong kinh tế và kinh doanh, thuật ngữ “trung mô’ (meso) thường được sử dụng liên quan đến khái niệm cụm/ngành công nghiệp (industrial cluster), tức là chỉ một sự tập trung về mặt địa lý của nhiều công ty và tổ chức có liên quan đến nhau trong cùng một lĩnh vực, bao gồm các nhà cung ứng đầu vào, các nhà sản xuất, các nhà cung cấp dịch vụ, các kênh phân phối sản phẩm đến tay người tiêu dùng [51]. Do đó, tiếp cận logistics dưới giác độ trung mô thường được các tác giả đề cập đến mối liên hệ vi mô – vĩ mô giữa hệ thống logistics vi mô của một doanh nghiệp với hệ thống logistics vĩ mô của cả nền kinh tế. Một hệ thống logistics trung mô thể hiện sự hợp tác và liên kết với nhau giữa các chủ thể khác nhau trong lĩnh vực vận tải và logistics như các nhà cung cấp dịch vụ logistics và các cơ quan hoạch định chính sách trong phạm vi một vùng địa lý nhất định [57]. Cách tiếp cận logistics dưới giác độ trung mô thường được nghiên cứu và giải quyết ở các khía cạnh: 10 - Các nghiên cứu về trung tâm logistics. Trung tâm logistics là một khu vực bao gồm mọi hoạt động liên quan đến vận tải, logistics và phân phối hàng hóa nội địa cũng như quốc tế, thực hiện bởi nhiều chủ thể khác nhau [19]. Các chủ thể này có thể là người chủ sở hữu hoặc người thuê sử dụng các cơ sở vật chất và trang thiết bị của trung tâm logistics như kho bãi, văn phòng, khu vực xếp/dỡ hàng….Trung tâm logistics cần phải có và được trang bị các trang thiết bị phục vụ cho các hoạt động và dịch vụ của trung tâm, cần được kết nối với các phương thức vận tải khác nhau như đường ôtô, đường sắt, đường biển, đường sông, đường hàng không… Trung tâm logistics thường được đặt ở gần các đầu mối giao thông vận tải lớn, kết nối nhiều dạng hình phương thức vận tải hàng hoá khác nhau cũng như gần các trung tâm kinh tế - thương mại lớn [20]. - Các nghiên cứu về logistics đô thị hay logistics thành phố (city logistics). Các đô thị là những địa điểm quan trọng đối với các hoạt động kinh tế của một quốc gia với tư cách là các trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội; đồng thời cũng là nơi tập trung về mặt địa lý của nhiều doanh nghiệp kinh doanh trong những lĩnh vực, ngành nghề khác nhau. Chính vì vậy, các đô thị đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế vĩ mô của một quốc gia, một ngành kinh tế cũng như của các doanh nghiệp. Nhiều đô thị đã và đang phải đối mặt với những vấn đề nghiêm trọng liên quan đến giao thông, môi trường… gây ảnh hưởng đến các hoạt động của đô thị đó, trong đó có các hoạt động kinh tế và kinh doanh. Logistics đô thị là một khái niệm mới được phát triển trong thời gian gần đây đề cập đến việc tích hợp những nguồn lực hữu hạn hiện tại để giải quyết những khó khăn gây ra do việc gia tăng dân số và phương tiện đi lại ở các đô thị, dẫn đến ách tắc giao thông, hiệu quả vận tải thấp, môi trường bị xâm hại… và do đó khiến năng lực cạnh tranh trong kinh doanh giảm. Logistics đô thị có thể được định nghĩa là quá trình tối ưu hóa các hoạt động logistics và vận tải được thực hiện bởi các công ty tư nhân với 11 sự hỗ trợ của hệ thống thông tin tiên tiến ở những khu vực đô thị nhằm cải thiện môi trường, giảm ách tắc giao thông, tăng cường an toàn giao thông và tiết kiệm năng lượng trong khung khổ nền kinh tế thị trường [56]. Một hệ thống logistics đô thị được cấu thành bởi 4 nhóm lợi ích: (1) các doanh nghiệp/chủ hàng, (2) các nhà vận tải, (3) dân cư và (4) chính quyền địa phương. Cũng giống như các hệ thống logistics khác, trục cơ bản của hệ thống logistics đô thị là các luồng hàng hóa và thông tin từ các doanh nghiệp/chủ hàng đến người tiêu dùng (dân cư). Các doanh nghiệp vận tải tham gia vào quá trình chuyển đưa hàng hóa và thông tin này, trong khi đó chính quyền địa phương sẽ điều tiết hoạt động của họ thông qua các công cụ quản lý. c. Tiếp cận logistics dưới giác độ vi mô – logistics trong hoạt động của doanh nghiệp - logistics kinh doanh Ở giác độ vi mô, các tài liệu về logistics rất phong phú, tiêu biểu là các tác giả và tác phẩm: “Fundamentals of Logistics Management” của Lampert và các tác giả (1998), “Logistics and Supply Chain Management” của Christopher (1998) hay “Business Logistics/Supply Chain Management” của Ballou (2004). Hầu hết các tác giả đều coi logistics là dòng vận động của nguyên vật liệu/hàng hóa, thông tin và tài nguyên giữa các phần tử trong cùng một chuỗi cung ứng thống nhất liên quan đến hoạt động của một doanh nghiệp. Một chuỗi cung ứng là một nhóm gồm các tổ chức kết nối trực tiếp bằng một hay nhiều dòng chảy xuôi hoặc ngược của sản phẩm, dịch vụ, tài chính và thông tin từ một nhà cung ứng đến khách hàng. Cũng có thể coi chuỗi cung ứng là tập hợp các quy trình, các chức năng và các hoạt động có mối quan hệ tương hỗ, liên quan mật thiết đến nhau, bao gồm việc mua hàng và giải phóng hàng, vận tải xuất nhập, nhận hàng, xử lý nguyên liệu, lưu kho và phân phối, kiểm soát và quản lý tồn kho, lên kế hoạch cung cầu, xử lý đơn hàng, lên kế hoạch sản xuất, vận tải đường biển, gia công hàng và dịch vụ khách hàng… 12 Như vậy, từ cách tiếp cận trong mối tương quan với chuỗi cung ứng, định nghĩa của CSCMP được sử dụng rất rộng rãi: Logistics có thể được hiểu là một phần của toàn bộ quá trình quản trị chuỗi cung ứng liên quan đến việc lập kế hoạch, thực hiện và kiểm soát một cách có hiệu quả dòng chu chuyển và lưu kho hàng hoá, dịch vụ và các thông tin liên quan một cách hiệu quả từ điểm xuất phát đến nơi tiêu dùng để đáp ứng yêu cầu của khách hàng. Với khái niệm trên, logistics trong hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, hay logistics kinh doanh bao gồm nhiều hoạt động khác nhau. Ballou (2004) phân chia những bộ phận cấu thành của một hệ thống logistics điển hình trong doanh nghiệp ra thành 2 nhóm hoạt động cơ bản: nhóm các hoạt động chính và nhóm các hoạt động hỗ trợ. - Nhóm các hoạt động chính là các hoạt động được tiến hành ở tất cả các kênh logistics của mọi doanh nghiệp, có vai trò quan trọng ảnh hưởng đến kết quả của hoạt động logistics, chiếm một tỷ trọng lớn trong toàn bộ chi phí logistics của doanh nghiệp. Các hoạt động này bao gồm: dịch vụ khách hàng, vận chuyển hàng hóa, quản trị dự trữ, xử lý đơn hàng và các dòng thông tin đến và đi. - Nhóm các hoạt động hỗ trợ bao gồm: kho bãi và bảo quản, mua hàng, bao gói, phối hợp với bộ phận sản xuất để xác định khối lượng sản phẩm cần sản xuất, thời gian sản xuất, kết quả sản xuất; xác định lịch trình cung cấp các yếu tố đầu vào cho sản xuất và hoạt động của doanh nghiệp, thu thập, lưu trữ và xử lý các thông tin, phân tích các số liệu… 1.2.2.2. Các nghiên cứu ngoài nước về logistics ở Việt Nam Không có nhiều nghiên cứu của các tác giả nước ngoài về logistics ở Việt Nam. Một trong những nghiên cứu được biết đến rộng rãi là “Vietnam logistics development, trade facilitation and the impact on poverty reduction” của Viện Nghiên cứu Nomura (Nhật Bản) công bố năm 2002. Nghiên cứu này 13 phân tích thực trạng phát triển logistics của Việt Nam, chủ yếu tập trung vào khía cạnh logistics và chi phí logistics của sản xuất và xuất khẩu một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, cũng như tác động của logistics đến xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam. Nghiên cứu của Sullivan (2006) “Vietnam transportation and logistics: opportunities and challenges” cho thấy một đánh giá khái quát về thực trạng, các cơ hội và thách thức đối với lĩnh vực vận tải và logistics ở Việt Nam. Nghiên cứu này tập trung vào phân tích các cơ hội và thách thức của Việt Nam đối với các phương thức vận tải hàng hóa như đường bộ, đường sắt, đường không, đường biển. Các nghiên cứu của ADB (2007) về hành lang kinh tế Bắc Nam (đã đề cập ở trên) và Ruth Banomyong (2007, 2008 và 2010) về logistics ở các quốc gia tiểu vùng sông Mêkông mở rộng và khu vực ASEAN đã đưa ra những nhận xét và đánh giá về thực trạng phát triển logistics của các nước liên quan trong khu vực nghiên cứu, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, các đánh giá này chỉ mang tính chất khái quát và được đặt trong mối tương quan với các quốc gia trong khu vực. Tổ chức Business Monitor International (Anh) từ 2009 đã công bố các báo cáo hàng năm “Vietnam Freight Transport Report” (Báo cáo về Vận tải hàng hóa ở Việt Nam). Các báo cáo này không phân tích toàn bộ hệ thống logistics của Việt Nam mà chú trọng vào tình hình vận tải hàng hóa Việt Nam theo các phương thức vận tải và tình hình kết cấu hạ tầng giao thông vận tải của Việt Nam. Các báo cáo này sử dụng phương pháp phân tích SWOT để tiếp cận và trình bày nội dung nghiên cứu. Từ tổng quan các công trình nghiên cứu trên đây có thể thấy liên quan đến logistics và phát triển logistics ở Việt Nam chủ yếu là các công trình nghiên cứu ở giác độ vi mô và trung mô. Ở giác độ vĩ mô, các nghiên cứu chủ