Tài liệu Phát triển kỹ năng ghi nhớ sự kiện cho học sinh trung học phổ thông trong dạy học lịch sử việt nam (1945-1975) chương trình chuẩn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ HÀ PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG GHI NHỚ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM 1945-1975 CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM LỊCH SỬ Chuyên ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử Mã số: 60.14.01.11 Cán bộ hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Bích HÀ NỘI – 2014 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên trong luận văn, tác giả xin trân trọng cảm ơn các thầy cô giáo Trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và giúp đỡ tác giả trong suốt khóa học và quá trình nghiên cứu đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Bích – người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình chỉ bảo, tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh trường THPT Ngô Quyền, thành phố Hải Phòng đã tạo điều kiện giúp đỡ tác giả trong quá trình hoàn thành luận văn. Bên cạnh đó, sự giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp trong lớp cao học Lịch sử K8 – Trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội là nguồn cổ vũ lớn lao, tiếp thêm sức mạnh cho tác giả trong suốt thời gian học tập và thực hiện đề tài. Cuối cùng tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến những người thân yêu trong gia đình và bạn bè đã luôn động viên, giúp đỡ tác giả về mọi mặt. Mặc dù đã rất cố gắng song luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, hạn chế. Tác giả rất mong nhận được những đóng góp quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học và bạn bè đồng nghiệp. Hà Nội, ngày 28 tháng 11 năm 2014 Tác giả Nguyễn Thị Hà 1 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT DHLS Dạy học lịch sử GV Giáo viên HS Học sinh PPDH Phương pháp dạy học QTDH Quá trình dạy học SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông 2 MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ................................................................................................ i Danh mục viết tắt ......................................................................................... ii Mục lục ................................................................................................ iii Danh mục các bảng ......................................................................................v Danh mục các biểu đồ .................................................................................. vi MỞ ĐẦU ................................................................................................ 1 Chương 1: PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG GHI NHỚ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG– LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ................... 1.1. Cơ sở lí luận ......................................................................................... 12 1.1.1. Một số khái niệm ................................................................................ 12 1.1.2. Cơ sở xuất phát của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện 23 lịch sử cho học sinh ...................................................................................... 1.1.3. Vai trò, ý nghĩa của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử............ 32 1.1.4. Qui trình phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử ............................ 35 1.1.4. Những yêu cầu có tính nguyên tắc để phát triển kĩ năng ghi 36 nhớ sự kiện lịch sử ....................................................................................... 1.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................... 37 1.2.1. Thực trạng của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử 37 ở trường THPT ............................................................................................ 1.2.2. Nguyên nhân và định hướng phát triển kĩ năng ghi nhớ sự 41 kiện lịch sử ................................................................................................ Chương 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG GHI NHỚ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (1945 – 1975) – CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN ................................................................ 44 3 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung phần lịch sử Việt Nam (1945 - 1975 ) - chương trình chuẩn .................................................................................... 44 2.1.1. Vị trí ................................................................................................44 2.1.2. Mục tiêu ............................................................................................. 45 2.1.3. Nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam (1945-1975) 47 chương trình chuẩn ....................................................................................... 2.2. Những yêu cầu khi xác định các biện pháp phát triển kĩ năng ghi 50 nhớ sự kiện lịch sử cho học sinh THPT ........................................................ 2.3. Một số biện pháp phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho học sinh THPT trong dạy học lịch sử Việt Nam (1945 – 1975)- chương 57 trình chuẩn................................................................................................ 2.3.1. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện thông qua sử dụng sơ đồ tư duy............ 57 2.3.2. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện thông qua hoạt động thực 60 hành sử dụng đồ dùng trực quan ................................................................ 2.3.3. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện thông qua sử dụng hệ thống 76 câu hỏi định hướng ....................................................................................... 2.3.4. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện thông qua tóm tắt và ghi ý chính 78 3.2.5. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện thông qua củng cố, ôn tập kiến thức đã học ........................................................................................... 82 2.4. Thực nghiệm sư phạm ........................................................................... 84 2.4.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................ 84 2.4.2. Thời gian, đối tượng thực nghiệm ...................................................... 84 2.4.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................ 85 2.4.4. Kết quả thực nghiệm........................................................................... 85 KẾT LUẬN ................................................................................................88 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... PHỤ LỤC................................................................................................ 94 4 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Bảng thống kê điểm số bài kiểm tra số 1 ................................ 86 Bảng 2.2 . Bảng thống kê điểm số bài kiểm tra số 2 ................................ 86 5 MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài Nhiều năm là giáo viên (GV) dạy học Lịch sử ở trường Trung học phổ thông (THPT), chúng tôi nhận thấy bất kì một trường học nào cũng có sự phân hoá: có học sinh (HS) học tốt, HS học kém, có em thích học, có em lại không thích học lịch sử. Thực tế các kì thi tốt nghiệp THPT, kì thi đại học và cao đẳng môn lịch sử những năm qua đã phán ánh chất lượng dạy học lịch sử (DHLS) chưa cao. Chúng ta không khỏi bàng hoàng khi hơn 60% thí sinh tham gia kì thi Đại học năm 2004- 2005 đạt dưới điểm 5. Hay như hàng ngàn bài thi đạt điểm 0 trong kì thi Đại học và Cao đẳng năm 2010-1011… dẫn đến không nhiều HS chọn môn Lịch sử để tham dự kì thi tốt nghiệp THPT năm học 2012-2013, 2013- 2014. Vì sao HS không thích học Lịch sử? Vì sao kết quả học tập bộ môn lại thấp như vậy? Có ý kiến cho rằng HS hiện nay thích học các môn khoa học tự nhiên, ít quan tâm đến khoa học xã hội mà điển hình là môn lịch sử. Bên cạnh đó phim ảnh của nước ngoài tràn ngập các loại dã sử, bán sử khiến HS phân tâm, vô tình thuộc sử người hơn sử nhà. Hoặc có ý kiến cho rằng sách giáo khoa (SGK) lịch sử viết không hay, cách dạy sử của các thầy cô giáo ở trường THPT không sinh động càng làm cho lịch sử trở nên khô khan hơn.Dù chưa có kết luận đúng, sai, song đều cho thấy một thực trạng là HS THPT đang ngại học lịch sử mà mấu chốt của vấn đề theo chúng tôi là do HS chưa có kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử. Trong DHLS, sự kiện là cơ sở, nguồn gốc ban đầu để giúp HS nhận thức đúng lịch sử đã diễn ra như thế nào.Việc học tập lịch sử ở trường THPT là nhằm hình thành kiến thức về khoa học lịch sử, hình thành thế giới quan khoa học, phẩm chất đạo đức cho người học. Thông qua đó HS khôi phục lại được hình ảnh của quá khứ để hiểu sự phát triển của xã hội và cao hơn nữa là từ kiến thức lịch sử các em có thể rút ra bài học cho bản thân trong cuộc sống của chính mình. Vì vậy, trong DHLS cần thiết phải hướng dẫn cho HS nắm vững kiến thức cơ bản của khoa học lịch sử. Nắm vững sự kiện lịch sử là tiền 6 đề để hiểu kiến thức lịch sử, biết rút từ quá khứ những bài học cho hiện tại và tương lai. Không có kiến thức về lịch sử không thể hiểu sự phát triển tương lai của xã hội mà không có tài liệu- sự kiện thì cũng không thể hình thành kiến thức lịch sử cho HS. Song làm thế nào để HS ghi nhớ được các kiện lịch sử một cách dễ dàng trong học tập lịch sử? Đây vừa là nhiệm vụ cần thiết đặt ra những đòi hỏi đối với các thầy cô giáo đang trực tiếp giảng dạy bộ môn lịch sử ở trường THPT nhưng cũng là những trăn trở của họ để phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử, giúp HS húng thú học tập, yêu thích môn học góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Lịch sử Việt Nam 1945 - 1975 là thời kì dân tộc ta trải qua hai cuộc kháng chiến vĩ đại, đánh bại hai kẻ thù hùng mạnh của thế giới trong thế kỉ XX là thực dân Pháp và đế quốc Mĩ. Có rất nhiều sự kiện, nhân vật, hiện tượng lịch sử là sự phản ánh và ghi dấu ấn những thắng lợi vĩ đại đó của dân tộc ta. Thông qua những sự kiện, nhân vật này HS mới nhận thức đúng từng bước đi trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc. Từ những lí do trên, với mong muốn giúp HS nhận thức đúng thắng lợi vĩ đại của lịch sử dân tộc ta để thêm yêu lịch sử, trân trọng những giá trị mà ông cha để lại, chúng tôi quyết định chọn vấn đề “Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho học sinh Trung học phổ thông trong dạy học lịch sử Việt Nam 1945- 1975 - chương trình chuẩn” làm đề tài nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho HS đã được đông đảo các giáo dục học, giáo dục lịch sử trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu ở các khía cạnh, góc độ khác nhau. Tiếp cận các công trình nghiên cứu của họ là cơ sở để chúng tôi giải quyết những vấn đề mà đề tài đặt ra. 2.1. Tài liệu nước ngoài Thông qua tài liệu dịch, chúng tôi nhận thấy nhiều học giả đã đề cập tới vấn đề kĩ năng nói chung, kĩ năng nhận thức, ghi nhớ sự kiện nói riêng. 7 J. Dewey trong tác phẩm “The school and Societ” - (Trường học và xã hội), 1899 cho rằng cần vừa học vừa làm nghĩa là giáo dục không nên quá coi trọng vào lí thuyết mà phải chú trọng đến rèn luyện kĩ năng, chú ý đến nhận thức tích cực và kĩ năng thực hành cho HS. Nửa sau thế kỉ XX, Kixegof X.I với tác phẩm “Hình thành các kĩ năng và kỹ xảo sư phạm cho sinh viên trong điều kiện của nền giáo dục Đại học” đã nhấn mạnh: “Việc hình thành kĩ năng, kĩ xảo khái quát có liên quan đến việc phát triển tư duy và việc làm phong phú tầm hiểu biết của người được dạy dỗ. Việc hình thành các kĩ năng chỉ có kết quả khi con người ý thức được rõ rệt mục đích, nhiệm vụ, những điều kiện cụ thể, những phương thức thực hiện động tác, cùng những phương thức kiểm tra của động tác này”[29tr14]. Tác giả T.A. Ilina trong cuốn “Giáo dục học” tập II, NXB Giáo dục.1973, đã khẳng định việc nắm kiến thức là yếu tố cơ bản của quá trình dạy học (QTDH), đồng thời tác giả cũng đã đưa ra một số phương pháp giúp HS nắm vững kiến thức như phương pháp sử dụng SGK, phương pháp học tại phòng thí nghiệm, phương pháp luyện tập, ôn tập... đặc biệt là phương pháp phát huy tích tích cực của HS từ đó giúp các em nắm vững kiến thức, hiểu sâu bài học. I.F.Kharlamốp, trong công trình “Phát triển tính tích cực học tập của học sinh như thế nào”, tập I, NXB Giáo dục, 1978 đã khẳng định dạy học là một quá trình lĩnh hội một cách vững chắc kiến thức của HS, song việc nhận thức của HS không phải là do GV hình thành mà là quá trình tự lĩnh hội kiến thức. HS chỉ “thực sự nắm vững cái mà chính bản thân giành được bằng lao động của chính mình”. Từ đó tác giả đi đến kết luận “học tập là một quá trình nhận thức tích cực của học sinh, học sinh muốn nắm vững kiến thức một cách sâu sắc thì phải thực hiện đầy đủ một chu trình trí tuệ: bao gồm những hành động tri giác tài liệu, thông hiểu, ghi nhớ, luyện tập kĩ năng, kĩ xảo và cuối 8 cùng là hành động khái quát hoá hệ thống hoá kiến thức nhằm xác lập mối quan hệ trong từng đề tài, giữa các đề tài, và các môn học”[30-tr 29]. H.V. Savin trong cuốn “Giáo dục học” tập I,NXB Giáo dục,1978 đã đề ra nguyên tắc tính vững chắc của việc nắm vững tri thức và phát triển toàn diện các năng lực nhận thức của HS. Đồng thời, ông cũng đã chỉ rõ “việc quay trở lại thường xuyên với các tri thức đã nắm trước kia, việc xem xét chúng với góc độ mới là chính xác hơn, phong phú hơn bằng các sự kiện mới, có ý nghĩa quan trọng đối với việc nắm vững tri thức”[44-tr163]. Trong cuốn“Phát triển tư duy học sinh”, V.Onhisuc đã khẳng định “Thông hiểu tri thức đó là con đường tiến tới lĩnh hội tri thức”[42-tr48] và“ghi nhớ, tái hiện tài liệu học là những phần rất quan trọng của quá trình lĩnh hội tri thức”[42-49]. Như vậy, tác giả đã thừa nhận vai trò quan trọng của ghi nhớ kiến thức đối với HS trong quá trình tiếp nhận kiến thức. Cuốn sách“Lí luận dạy học hiện đại” của GS Bernd Meier và TS Nguyễn Văn Cường do trường ĐHSP Hà Nội và Đại học Potsdam (Cộng hòa Liên bang Đức) phối hợp xuất bản năm 2009 đã đưa ra một số vấn đề về đổi mới PPDH, đề cập đến các thuyết học tập như thuyết hành vi, thuyết nhận thức và thuyết kiến tạo dựa trên cơ sở tâm lí học. Các tác giả nhấn mạnh “học tập là quá trình xử lí thông tin, trung tâm của quá trình nhận thức là các hoạt động trí tuệ như: xác định, phân tích và hệ thống hóa các sự kiện và các hiện tượng, nhớ lại những kiến thức đã học, giải quyết các vấn đề và phát triển, hình thành các ý tưởng mới” [7-tr39]. Để có thể xử lí các thông tin thu nhận được HS cần phải có các kĩ năng tương ứng; ở thuyết nhận thức, các tác giả nhấn mạnh đến kĩ năng ghi nhớ của HS một cách tích cực. Đặc biệt, bộ sách đổi mới PPDH của Tổ chức ASCD Hoa Kì được Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam mua bản quyền và dịch (2011) đã mang đến cho các nhà nghiên cứu, cacs nhà quản lí giáo dục và GV có cách tiếp cận mới mẻ về PPDH. Thomas Armstrong với tác phẩm “Đa trí tuệ trong lớp học” gồm 16 9 chương, trong đó ông đã giành hẳn chương 12 để nói về đa trí tuệ và các kĩ năng nhận thức như: ghi nhớ, giải quyết vấn đề và đặc biệt nhấn mạnh đến thang mức độ nhận thức phức tạp của Bloom đó là: biết, hiểu, ứng dụng, phân tích, tổng hợp và đánh giá... Robert J.Marzano, Debra J.Pickering và Jane E.Pollock với “Các phương pháp dạy học hiệu quả” trên cơ sở tổng hợp các công trình nghiên cứu thực tế giảng dạy và tổng hợp lí thuyết đã giúp GV có thể rèn các kĩ năng cần thiết cho HS như: kĩ năng ghi nhớ, tóm tắt - ghi ý chính, kĩ năng làm bài tập về nhà, kĩ năng thực hành, kĩ năng làm việc nhóm. Trong “Tám đổi mới để trở thành người giáo viên giỏi” của Giselle O.Martin- Kniep cũng đề cập đến các kĩ năng trên và đưa ra cách chấm điểm của GV đối với các kĩ năng của HS trong đó coi trọng kĩ năng nhận thức ghi nhớ theo hướng tích cực hóa. Mặc dù có nhiều quan điểm và cách tiếp cận khác nhau nhưng các tác giả đều cho rằng để nâng cao chất lượng dạy học ngoài đổi mới về mục tiêu, nội dung và phương pháp còn phải chú ý tới HS nhất là quan tâm đến việc HS học tập như thế nào? nghĩa là HS phải có những kĩ năng cơ bản, trong đó kĩ năng ghi nhớ là một trong những kĩ năng quan trọng đầu tiên của quá trình nhận thức, tư duy. Ngoài những tài liệu về giáo dục học, PPDH, vấn đề kĩ năng ghi nhớ còn được thể hiện qua các cuốn sách chuyên khảo. Tiêu biểu là N.G Đairi trong “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?” đã nêu lên yêu cầu học tập lịch sử đối với HS và vai trò của sự kiện trong quá trình nhận thức lịch sử. Từ đó ông đề xuất một số biện pháp nhằm phát huy tính tích cực học tập của HS trong học tập lịch sử. Tác giả I.a.Lecne với “Phát triển tư duy của học sinh trong dạy học lịch sử” đã đưa ra yêu cầu đối với GV trong DHLS phải tạo ra “tình huống có vấn đề nhằm nâng cao kĩ năng nhận thức tích cực để giải quyết tốt các vấn đề” trong QTDH. Theo tác giả, thông qua các biện pháp này sẽ kích thích năng lực sáng 10 tạo, nhận thức tích cực của HS nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử. Theo Bloom (1956- 1984), nhà nghiên cứu tâm lí học người Mĩ trong bài viết “Phân loại các mục tiêu giáo dục và các vấn đề đánh giá chất lượng” cho rằng “ nhận thức là quá trình lĩnh hội từ đơn giản đến phức tạp. Biểu hiện mức độ như: nhận biết, phân tích, tổng hợp, đánh giá, vận dụng” đề cao vai trò của việc lĩnh hội tri thức phù hợp với đối tượng và năng lực nhận thức của HS và ghi nhớ sự kiện là cơ sở nền tảng đầu tiên cho quá trình nhận thức đó. Như vậy, các tác giả nước ngoài trong các công trình nghiên cứu của mình ở từng góc độ khác nhau đều khẳng định vai trò của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ và sự cần thiết phải phát triển kĩ năng ghi nhớ trong dạy học. 2.2. Tài liệu trong nước Các nhà giáo dục học trong nước cũng đã đề cập đến những vấn đề lí luận nhận thức, trong đó có kĩ năng ghi nhớ trong QTDH. Cuốn “ Giáo dục học”, tập 1, tập 2, các tác giả Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt đã chỉ rõ quá trình nhận thức của con người trải qua hai giai đoạn cụ thể: nhận thức cảm tính và nhận thức lí tính, ghi nhớ thuộc giai đoạn đầu – giai đoạn nhận thức cảm tính. Các tác giả cho rằng“lĩnh hội tri thức của học sinh là hoạt động nhận thức tích cực, quá trình này đi từ biết đến hiểu và vận dụng vào thực tiễn”[41tr148- 152]. Tác giả Bùi Văn Huệ trong cuốn “ Tâm lí học”, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2000 đã nêu lên sự lĩnh hội tri thức của HS là quá trình đi từ biết, hiểu bản chất sự vật hiện tượng và vận dụng tri thức vào những tình huống khác nhau, trong đó tác giả phân tích các mức độ biết- hiểu- ở trong tình huống cụ thể. Bên cạnh các nhà giáo dục học, tâm lí học thì nhiều nhà giáo dục lịch sử cũng đã đề cập tới vấn đề nhận thức của HS trong QTDH lịch sử. Giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” xuất bản năm 1966, 1976, 1992 cũng đã đề cập đến vấn đề ghi nhớ sự kiện, hiện tượng lịch sử đối với việc học tập lịch sử của HS. Đặc biệt, trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch 11 sử” tập 1, tập 2 của tập thể tác giả Phan Ngọc Liên (chủ biên),Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi, tái bản có sửa chữa bổ sung năm 2009, 2010 đã phân tích cụ thể vai trò của sự kiện trong nhận thức lịch sử, từ đó nhóm tác giả đã đưa ra các con đường biện pháp nhận thức lịch sử hiệu quả [33-tr148]. Đồng thời, cũng đề xuất các biện pháp giúp HS ghi nhớ sự kiện trên cơ sở nắm vững các yếu tố như thời gian, không gian, nhân vật gắn liền với sự kiện. Song vấn đề là làm thế nào để HS ghi nhớ sự kiện thì chưa được các tác giả đề cập đến. Trong cuốn sách chuyên khảo “Bài học lịch sử và kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh” của nhóm tác giả Nguyễn Thị Côi, Nguyễn Hữu Chí và cuốn “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh” của nhóm tác giả Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng cũng đều đã đề cập đến việc lĩnh hội kiến thức và ghi nhớ sự kiện lịch sử. Cuốn “ Hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường THCS”(Giáo trình đào tạo THCS hệ cao đẳng sư phạm) do tác giả Trịnh Đình Tùng (chủ biên), Nguyễn Hữu Chí, Nguyễn Văn Đằng, Tạ Ngọc Minh, Nxb Giáo dục, 2000 là bộ Giáo trình có giá trị đối với GV THCS trong việc vận dụng vào thực tiễn giảng dạy bộ môn lịch sử. Các tác giả đã nêu ra một cách cụ thể vấn đề lí luận về các PPDH bộ môn, nhấn mạnh đến việc phải hướng dẫn HS một số phương pháp ghi nhớ sự kiện. Trong cuốn sách chuyên khảo “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường THPT”,tác giả Nguyễn Thị Côi khẳng định việc ghi nhớ sự kiện lịch sử là biểu hiện của hiệu quả DHLS và đề xuất các con đường, biện pháp để nâng cao hiệu quả bài học. Cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử” do Nguyễn Thị Côi (chủ biên) (2009) đã nêu lên khái niệm kĩ năng, kĩ năng nghiệp vụ sư phạm, các tố chất của một người có kĩ năng “kĩ năng đòi hỏi con người phải có tri thức về hành động và các kinh nghiệm cần thiết” [10- tr15]. Đây là tác phẩm giúp ích rất nhiều về mặt lí luận cho tác giả khi làm luận văn. 12 Cuốn “Áp dụng dạy và học tích cực trong môn lịch sử” Dự án Việt – Bỉ do Trần Bá Hoành, Vũ Ngọc Anh, Phan Ngọc Liên (biên soạn) đã đề cập về lí luận cơ bản dạy và học tích cực trong dạy học nói chung và với bộ môn Lịch sử nói riêng. Đặc biệt, tác phẩm đã đưa ra 4 PPDH tích cực là PPDH đặt và giải quyết vấn đề, PPDH trực quan, PPDH vấn đáp, PPDH vĩ mô. Chính qua các phương pháp trên năng lực nhận thức và kĩ năng nhận thức, kĩ năng thực hành của HS được tăng lên rõ rệt: “học sinh được đặt vào tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức kĩ năng mới, vừa nắm được phương pháp “làm ra” kiến thức, kĩ năng đó và phát huy tiềm năng sáng tạo” [23-tr15]. Cùng với sách tham khảo, đã có một số luận án, luận văn, khóa luận Tốt nghiệp cũng đã đề cập đến vấn đề HS cần ghi nhớ sự kiện. Nổi bật là Luận án “Tổ chức, hướng dẫn ôn tập trong dạy học Lịch sử ở trường THPT (Vận dụng trong dạy học Lịch sử lớp 10) của Hoàng Thanh Tú cũng đã khẳng định vai trò, ý nghĩa của ghi nhớ sự kiện trong quá trình nhận thức lịch sử của HS. Khoá luận tốt nghiệp “Một số biện pháp giúp học sinh ghi nhớ kiến thức cơ bản trong dạy học lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến thế kỉ XV ở lớp 10 THPT (chương trình chuẩn) của Phạm Thị Kiều Trang đã đề xuất một số biện pháp giúpHS ghi nhớ sự kiện lịch sử. Như vậy, hướng dẫn HS ghi nhớ sự kiện lịch sử là vấn đề đã được nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài cũng như các tác giả trong nước quan tâm. Các tác giả đều khẳng định tầm quan trọng của việc ghi nhớ sự kiện trong DHLS, đồng thời đã đề xuất một số biện pháp để hướng dẫn HS ghi nhớ sự kiện. Tuy nhiên, các biện pháp đề xuất đều chung chung, chưa cụ thể để giúp HS phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện, nhất là trong một giai đoạn lịch sử như lịch sử Việt Nam từ 1945- 1975 thì chưa có công trình nào đề cập tới. Trên cơ sở kế thừa thành tựu của các nhà lí luận trên, chúng tôi xác định 13 một số biện pháp cụ thể để ghi nhớ sự kiện lịch sử, từ đó hướng dẫn HS ghi nhớ sự kiện trong DHLS Việt Nam ở trường THPT. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3. 1. Đối tượng nhiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện trong DHLS ở trường THPT. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Do thời gian và giới hạn của một đề tài luận văn thạc sĩ, chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu lí luận về phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử Việt Nam 1945- 1975 đối với HS lớp 12 THPT – chương trình chuẩn, qua đó đề xuất một số biện pháp ghi nhớ sự kiện góp phần nâng cao chất lượng DHLS. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1.Mục đích Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện; khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử; đề tài đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử cho HS trong DHLS Việt Nam 1945- 1975- chương trình chuẩn. 4.2. Nhiệm vụ của đề tài Để đạt được mục đích trên để tài sẽ giải quyết các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu lí luận về vấn đề phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện qua các nguồn tài liệu trong dạy học nói chung, DHLS nói riêng. - Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử lớp 12- chương trình chuẩn phần Lịch sử Việt Nam từ 1945 -1975 cùng các tài liệu tham khảo khác để giúp phát triển kỹ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử cho HS. 14 - Tìm hiểu thực trạng việc DHLS ở trường THPT về vấn đề phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho HS trong học tập lịch sử. - Đề xuất các biện pháp phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho HS trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 12 THPT – chương chình chuẩn. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm tại một số trường THPT để khẳng định tính khả thi của các biện pháp đề xuất. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1.Cơ sở phương pháp luận Đề tài dựa trên cơ sở quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về giáo dục. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận thông qua các tài liệu tâm lí, giáo dục học, giáo dục lịch sử về vấn đề phát triển kỹ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử. - Điều tra thực tiễn vấn đề phát triển kỹ năng ghi nhớ sự kiện trong dạy học lịch lớp 12 THPT – chương trình chuẩn thông qua phát phiếu điều tra, dự giờ, lấy ý kiến giáo viên đang trực tiếp giảng dạy lịch sử ở các trường THPT để đề xuất các biện pháp nhằm phát triển kỹ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử cho học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở lớp 12 THPT Ngô Quyền thuộc thành phố Hải Phòng. 6. Giả thuyết khoa học Nếu phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử cho HS theo những biện pháp được đề xuất trong đề tài sẽ tạo hứng thú học tập lịch sử cho HS góp phần giúp các em nhận thức đúng tiến trình phát triển của lịch sử Việt Nam 1919 -1975, nâng cao chất lượng DHLS. 15 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 7.1. Ý nghĩa khoa học Góp phần làm phong phú thêm lí luận và PPDH bộ môn về phương pháp ghi nhớ sự kiện lịch sử. 7.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài Giúp bản thân và đồng nghiệp có khả năng vận dụng lí luận và biện pháp đã nghiên cứu trong DHLS ở trường THPT nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học bộ môn. 8. Đóng góp của luận văn - Tiếp tục khẳng định vai trò, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử cho HS THPT. - Làm sáng tỏ thực trạng việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho HS trong DHLS ở trường THPT hiện nay. - Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện lịch sử theo hướng giúp HS THPT hứng thú học tập và tiếp thu kiến thức một cách dễ dàng, hiệu quả.Từ đó góp phần làm cho HS không còn “quay lưng” lại với bộ môn lịch sử. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, luận văn được cấu trúc thành hai chương: Chương 1. Phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường Trung học phổ thông– Lí luận và thực tiễn Chương 2. Một số biện pháp phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam 1945 – 1975 lớp 12 trường Trung học phổ thông – chương trình chuẩn 16 Chương 1. PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG GHI NHỚ SỰ KIỆN CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG– LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Trong chương này chúng tôi đi sâu giải quyết các vấn đề cơ bản về khái niệm, cơ cở xuất phát, vai trò, ý nghĩa, phân loại kĩ năng ghi nhớ sự kiện và tổng kết điều tra thực trạng của việc phát triển kĩ năng ghi nhớ sự kiện trong DHLS ở trường THPT hiện nay. 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số khái niệm Kĩ năng: trong khoa học và thực tế cuộc sống có nhiều cách gọi về thuật ngữ "kĩ năng" như là kĩ năng sống, kĩ năng mềm, kĩ năng chuyên môn, trung tâm huấn luyện kĩ năng... Vậy kĩ năng là gì? Bằng cách nào để tạo ra kĩ năng? cần phải học kĩ năng ở đâu? là vấn đề mà chúng ta quan tâm và mong muốn có lời giải. Trong khuôn khổ luận văn, chúng tôi muốn thống nhất cách hiểu khái niệm “kĩ năng” nhằm vận dụng linh hoạt trong học tập và cuộc sống. Khái niệm kĩ năng có nhiều cách định nghĩa bắt nguồn từ góc nhìn chuyên môn và quan niệm cá nhân của cá nhân các nhà khoa học. Theo Từ điển Tiếng Việt “kĩ năng là khả năng vận dụng những kiến thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tế” . Từ điển Tâm lí học định nghĩa “kĩ năng là năng lực vận dụng có kết quả những tri thức về phương thức hoạt động đã được chủ thể lĩnh hội để thực hiện những nhiệm vụ tương ứng”. Nhà giáo dục I.F Kharlamop cho rằng “kĩ năng là những khả năng của học sinh có thể hoàn thành những hành động nào đó gắn liền với việc ứng dụng kiến thức vào thực tiễn. Thực tế cuộc sống đều thừa nhận kĩ năng được hình thành khi chúng ta áp dụng kiến thức vào thực tiễn. Kĩ năng học được do quá trình lặp đi lặp lại một hoặc một nhóm hành động nhất định nào đó. Kĩ năng luôn có chủ đích và 17 định hướng rõ ràng. Trên cơ sở nghiên cứu các tài liệu bàn về kĩ năng và các luận điểm trên, theo chúng tôi “kĩ năng là khả năng, là năng lực vận dụng những kiến thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tế thông qua hệ thống các hoạt động hoặc các thao tác, nhằm đạt được hiệu quả tương ứng”. Học tập của HS là một quá trình nhận thức, song khác với quá trình nhận thức trong nghiên cứu khoa học nó mang tính đặc thù, HS không nhằm phát hiện những điều loài người chưa biết về bản chất, tính qui luật của các hiện tượng khách quan mà nhằm lĩnh hội những tri thức mà loài người đã tích lũy, phù hợp với yêu cầu và trình độ nhận thức của mình. Để làm được điều đó các em cần phải có các kĩ năng cơ bản của nhận thức để tự mình khám phá những kiến thức mới đối với bản thân mình dù đó chỉ là khám lại những điều loài người đã biết mà trước hết là ghi nhớ lại những gì đã xảy ra trong quá khứ. Bởi vì, con người chỉ thực sự nắm vững cái mà mình giành được bằng chính những hoạt động của bản thân. HS sẽ hiểu những gì trải qua bằng hoạt động nhận thức tích cực và sự cố gắng trí tuệ cùng với kĩ năng nhận thức cơ bản nhằm đạt được mục đích đặt ra. Đó chính là kĩ năng nhận thức là khả năng tiếp thu và xử lí thông tin về các sự vật, hiện tượng xung quanh thông qua hệ thống của các thao tác tư duy tương ứng. Trong quá trình học tập lịch sử, HS được rèn luyện các kĩ năng nhận thức tư duy, kĩ năng học tập bộ môn mà trước tiên là kĩ năng ghi nhớ sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử. Giữa kĩ năng với phản xạ có sự khác nhau. Phản xạ là phản ứng của cơ thể với môi trường, phản xạ mang tính thụ động. Ngược lại, kĩ năng là phản ứng có ý thức và hoàn toàn mang tính chủ động. Giữa kĩ năng và thói quen cũng có sự khác nhau. Hầu hết các thói quen hình thành một cách vô thức và khó kiểm soát, trong khi đó kĩ năng được hình thành một cách có ý thức do quá trình luyện tập. Thói quen rất khác với kiến thức, thậm chí có một số người còn nhầm lẫn kiến thức là kĩ năng cứng. Vậy đâu là khác biệt? Kiến thức là biết, là hiểu nhưng chưa bao giờ làm, thậm chí 18 không bao giờ làm. Trong khi đó kĩ năng lại là hành động thuần thục trên nền tảng kiến thức. Nhiều học giả cho rằng chỉ có kiến thức suông thì chưa mạnh sử dụng kiến thức mới là sức mạnh. Nói cách khác kĩ năng chính là sức mạnh. Có nhiều cách phân loại kĩ năng. Nếu xét theo tổng quan thì kĩ năng phân ra làm 3 loại: kĩ năng chuyên môn, kĩ năng sống và kĩ năng làm việc. Nếu xét theo liên đới chuyên môn có kĩ năng cứng, kĩ năng mềm và kĩ năng hỗn hợp. Theo tính hữu ích cộng đồng có kĩ năng hữu ích và phản lợi ích xã hội. Cần nói thêm rằng kĩ năng mềm hay kĩ năng sống cũng chỉ là một nhóm kĩ năng với tên gọi khác nhau đều là những nhóm kĩ năng thiết yếu giúp cho chủ thể tồn tại và thăng hoa trong cuộc sống. Ghi nhớ: quá trình nhận thức của con người trải qua hai giai đoạn cảm tính và lí tính.Trong nhận thức sự kiện, muốn đánh giá được sự kiện phải trải qua giai đoạn nhận thức cảm tính, tức là HS phải ghi nhớ sự kiện, hiện tượng lịch sử. Trong cuốn “Từ điển từ và ngữ” ghi nhớ được hiểu chính là “sự ghi nhận, tái hiện và nhận thức lại của bộ não với những gì đã trải qua. Ghi nhớ là sự nhận thức và ghi nhận lại những đặc điểm của sự vật, hiện tượng và mối liên hệ giữa chúng, cơ sở sinh học của quá trình này là mối liên hệ thần kinh tạm thời dưới dưới hình thức là tự làm sống lại mối liên hệ tạm thời đó bằng nhận thức và lưu giữ để tích lũy tri thức và kinh nghiệm. Bản thân sự tái hiện và nhận thức có tác dụng khôi phục tri thức và kinh nghiệm trong quá khứ. Sự nhanh, chậm, độ chuẩn xác, bền vững và linh hoạt trong ghi nhớ ở mỗi người khác nhau tùy theo mục đích, nhiệm vụ ghi nhớ, do phương pháp và thái độ trong quá trình ghi nhớ. Nội dung ghi nhớ của mỗi người thay đổi phụ thuộc vào giai đoạn, cảm hứng, kinh nghiệm sống, đối với một sự vật hiện tượng. Sự ghi nhớ ở mỗi người có sự khác biệt về chiều sâu và chiều rộng [ 55-tr 9-10]. Các tác giả Nguyễn Quang Uẩn, Nguyễn Cao Lũy, Nguyễn Văn Vang, trong Giáo trình Tâm lí học đại cương định nghĩa “Ghi nhớ là giai đoạn đầu tiên của một hoạt động nhớ. Đó là quá trình tạo nên dấu vết của đối tượng trên vỏ não, đồng thời cũng là quá trình gắn đối tượng đó với những kiến thúc 19