Tài liệu Phát triển đô thị bền vững từ thực tiễn ngoại thành hà nội

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI _____________ NGUYỄN ĐỨC HOÀN PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG TỪ THỰC TIỄN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG Hà Nội, 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI _____________ NGUYỄN ĐỨC HOÀN PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG TỪ THỰC TIỄN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI Chuyên ngành Phát Triển Bền Vững Mã số: Thí điểm LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. VŨ QUỐC HUY Hà Nội, 2016 LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả các thầy, cô tại Khoa Phát triển bền Vững của Học Viện trong chương trình đào tạo Thạc sĩ về khoa học phát triển bền vững. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến TS. Vũ Quốc Huy đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ cho tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận văn. Với những chỉ dẫn và sửa chữa cụ thể của thầy đã giúp tôi hoàn thành luận văn và cho tôi nhiều kinh nghiệm trong nghiên cứu khoa học. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Viện Nghiên cứu Phát triển Bền vững Vùng đã tạo điều kiện cho tôi được tham gia khóa đào tạo thạc sĩ này, và đã cho phép tôi tham gia các dự án của viện để tôi có thể có kinh nghiệm, kiến thức và cơ hội thực hiện luận văn này. Mặc dù bản thân tôi đã có sự nỗ lực cố gắng, nhưng do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều, nên đề tài không tránh khỏi thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự góp ý xây dựng và ủng hộ của quý thầy cô giáo để luận văn của tôi được hoàn thiện hơn. Trân trọng cảm ơn! Tác giả luận văn Nguyễn Đức Hoàn MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................................. 1 Chương 1 ĐÔ THỊ HÓA VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG ......................... 12 1.1. Các khái niệm ......................................................................................................... 12 1.2. Khái niệm phát triển bền vững và phát triển đô thị bền vững .................................. 18 1.3. Tiểu kết chương 1 ................................................................................................. 26 Chương 2 PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG TỪ THỰC TIỄN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI ................................................................................................................................. 28 2.1. Tổng quan quá trình đô thị hóa ở ngoại thành Hà Nội.......................................... 28 2.2. Thực trạng phát triển bền vững về kinh tế ............................................................ 31 2.3. Thực trạng phát triển bền vững về xã hội và văn hóa ........................................... 40 2.4. Thực trạng phát triển bền vững về môi trường ở hai làng Triều Khúc và An Khánh ........................................................................................................................... 49 2.5. Đánh giá chung những tác động của đô thị hóa đến An Khánh và Triều Khúc ... 55 2.6. Tiểu kết chương 2 ................................................................................................. 57 Chương 3 GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG Ở NGOẠI THÀNH HÀ NỘI ................................................................................................................................. 59 3.1. Bối cảnh phát triển đô thị bền vững từ thực tiễn ngoại thành Hà Nội. ................. 59 3.2. Quan điểm và định huớng chính sách phát triển đô thị bền vững......................... 63 3.3. Một số kiến nghị về phát triển đô thị bền vững từ thực tiễn ngoại thành Hà Nội 74 3.4. Tiểu kết chương 3 ................................................................................................. 76 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................................... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 80 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Tình hình trồng trọt ở Triều Khúc và An Khánh (%) ...............................31 Bảng 2.2. Tương quan nhóm tuổi và công việc lâu dài (%) .....................................32 Bảng 2.3. Tương quan học vấn và công việc ổn định lâu dài (%) ............................33 Bảng 2.4. Tương quan giữa học vấn và thu nhập (%) .............................................34 Bảng 2.5. Tương quan giữa đánh giá mức thu nhập và sự ổn định của công việc (%) .............................................................................................................................35 Bảng 2.6. Trợ giúp của chính quyền địa phương cho hoạt động kinh doanh (%) ....36 Bảng 2.7. Tình trạng việc làm ở Triều Khúc và An Khánh (%) ...............................37 Bảng 2.8. Cơ cấu việc làm chính ở Triều Khúc và An Khánh (%) ..........................37 Bảng 2.9. Thay đổi thu nhập so với 5 năm trước (2010-2016) (%) ...........................39 Bảng 2.10. Thay đổi thu nhập gia đình (%).................................................................39 Bảng 2.11. Nơi sinh của những người được phỏng vấn tại Triều Khúc và ..................42 An Khánh (%) ............................................................................................................42 Bảng 2.12. Tình trạng nhà ở hiện nay so với 5 năm trước đây (%)..............................43 Bảng 2.13. Trình độ học vấn theo mẫu điều tra của Triều Khúc và An Khánh (%) .....44 Bảng 2.14. Sự tiếp cận các dịch vụ học tập và đào tạo của hộ gia đình (%).................45 Bảng 2.16. Sự thay đổi thói quen giải trí ở hai làng Triều Khúc và An Khánh (%) .....47 Bảng 2.17. Những thay đổi về chất lượng môi trường ở Triều Khúc và An Khánh (%) ...................................................................................................................................50 Bảng 2.18. Số lần tổng vệ sinh/tuần ............................................................................53 Bảng 2.19. Cách xử lý rác thải (%) .............................................................................53 Bảng 2.20. Sự thay đổi ý thức của người dân (%) .......................................................54 Bảng 2.21. Vứt rác ra đường làng (%) ........................................................................54 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Quá trình đô thị hóa ở nước ta hiện nay không chỉ diễn ra ở các thành phố, nhất là các thành phố lớn như tp. Hà Nội và tp. Hồ Chí Minh và các thành thị vừa và nhỏ như các thị xã, thị trấn, mà còn diễn ra ở cả khu vực nông thôn như là một hệ quả tất yếu của sự phát triển đô thị hay quá trình đô thị hóa dưới tác động của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế. Các đô thị lớn là những cực tăng trưởng chính của đất nước và vùng, trong khi các đô thị vừa và nhỏ có vai trò lan truyền ảnh hưởng về mọi mặt của các đô thị lớn ra các vùng nông thôn ven đô và xa hơn. Sự phát triển của các đô thị vừa và nhỏ với tư cách là các đô thị vệ tinh vì thế luôn đặt ra những vấn đề về quá trình đô thị hóa nông thôn mà ảnh hưởng của nó đang là một trong những vấn đề cấp bách cần nghiên cứu hiện nay. Bởi vì quá trình đô thị hóa hiện nay không chỉ có vai trò động lực thúc đẩy sự biến đổi, tăng trưởng về kinh tế ở cả đô thị và nông thôn mà còn có thể có những tác động tiêu cực đến sự phát triển bền vững của cả nước trong hiện tại và tương lai. Vì thế việc nghiên cứu sự tác động qua lại giữa hai quá trình đô thị hóa và phát triển bền vững đã trở thành nhu cầu cấp thiết không chỉ của từng địa phương hay khu vực mà còn của cả nước. Nghị quyết Đại hội đảng lần thứ XII nêu rõ: “vấn đề Đổi mới cơ chế, chính sách, kiểm soát chặt chẽ quá trình phát triển đô thị theo quy hoạch và kế hoạch. Từng bước hình thành hệ thống đô thị có kết cấu hạ tầng đồng bộ, hiện đại, thân thiện với môi trường, gồm một số đô thị lớn, nhiều đô thị vừa và nhỏ liên kết và phân bố hợp lý trên các vùng; chú trọng phát triển đô thị miền núi, phát triển mạnh các đô thị ven biển. Nâng cao chất lượng, tính đồng bộ và năng lực cạnh tranh của các đô thị; chú trọng phát huy vai trò, giá trị đặc trưng của các đô thị động lực phát triển kinh tế cấp quốc gia và cấp vùng, đô thị di sản, đô thị sinh thái, đô thị du lịch, đô thị khoa học”. Trong khuôn khổ những nhiệm vụ nghiên cứu của “Viện nghiên cứu và phát triển bền vững Vùng” những năm qua, tôi đã được tham gia vào các đề tài nghiên 1 cứu về đô thị hóa ở khu vực ngoại thành Hà Nội. Vì thế việc lựa chọn đề tài luận văn cao học: “Phát triển đô thị bền vững từ thực tiễn ngoại thành Hà Nội” là dựa trên những kinh nghiệm nghiên cứu của cá nhân và qua đó góp phần vào công việc nghiên cứu lý luận và thực tiễn trong lĩnh vực này. 2.Tình hình nghiên cứu đề tài Khi các khái niệm về phát triển bền vững đã được mở rộng từ toàn cầu đến địa phương, đô thị bền vững đã trở thành một cụm từ thông dụng của các học giả, các phương tiện truyền thông và công chúng nói chung. Trong báo cáo của Trần Minh và cộng sự (2012)[32] cũng chỉ cho ta thấy rõ ở Việt Nam, các nghiên cứu về đô thị bền vững đều chủ yếu tập trung vào việc định nghĩa, thành tựu và đánh giá phát triển bền vững ở cấp địa phương. Như vậy các nghiên cứu sâu về phát triển đô thị bền vững còn nhiều khiêm tốn. Theo một định nghĩa của World Bank, đô thị bền vững là đô thị được xây dựng dựa trên sự phối hợp tích cực, cũng như phụ thuộc ngày càng tăng về kinh tế và sinh thái. Tuy nhiên, World Bank cho rằng: tùy thực tế phát triển đô thị ở mỗi quốc gia mà định nghĩa chung này có thể được điều chỉnh cho phù hợp. Trên cơ sở phát triển bền vững, phạm trù phát triển bền vững đô thị cũng được xây dựng và mang tính đặc thù hơn. Theo Viện Quy Hoạch Đô Thị-Nông Thôn cho rằng, phát triển bền vững đô thị tập trung giải quyết các vần đề: (i) Phát triển kinh tế đô thị ổn định, tạo công ăn việc làm cho dân cư đô thị, đặc biệt cho người có thu nhập thấp, người nghèo đô thị, (ii) Đảm bảo đời sống vật chất văn hóa tinh thần, giữ gìn bản sắc truyền thống dân tộc, đảm bảo công bằng xã hội (iii) Tôn tạo, giữ gìn và bảo vệ môi trường đô thị luôn xanh, sạch, đẹp với đầy đủ ý nghĩa vật thể và phi vật thể đô thị. Với đặc thù của một đô thị, phát triển đô thị bền vững có thể được hiểu là “mối quan hệ hữu cơ, mật thiết giữa: A) Kinh tế đô thị; B) Văn hóa xã hội đô thị; C) Môi trường - Sinh thái đô thị; D) Cơ sở hạ tầng đô thị và E) Quản lý đô thị”. Báo cáo Chương trình phát triển của Liên hợp quốc (1990) cũng cho thấy, quá trình đô thị hóa không phải là một sự khủng hoảng, mà nó chỉ là một thách thức đối với tương lai. Quá trình đô thị hóa tạo ra nhiều thuận lợi và bất lợi cần được phân 2 tích, mặc dù, đô thị hóa là con đường văn minh của loài người. Nhiều lợi ích thu được từ quá trình đô thị hóa, nhưng con người cũng phải trả giá không ít vì những bất lợi đó và con đường tốt nhất để tránh được thách thức này là xây dựng sự phát triển bền vững cho đô thị. Trong thực tế, quá trình phát triển Hệ thống đô thị Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức: tốc độ tăng trưởng và đô thị hóa cao đã dẫn đến sự mất cân đối trong khả năng đáp ứng của hệ thống cơ sở hạ tầng kỹ thuật đô thị, tắc nghẽn giao thông, thiếu chiếu sáng tại nhiều đô thị, môi trường đô thị ô nhiễm, xử lý nước thải sinh hoạt; nước thải sản xuất tại nhiều đô thị chưa tốt, chất thải chôn lấp chưa hợp vệ sinh, khí thải; tiếng ồn trong đô thị, khả năng dự báo của công tác quy hoạch chưa đáp ứng xu thế phát triển đô thị, phát triển các khu đô thị mới chưa phù hợp, kết nối hạ tầng giữa các khu đô thị chưa được quan tâm, hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội triển khai chậm, thiếu đồng bộ, lãng phí đất đai trong các đô thị chưa được khắc phục, hiệu quả đầu tư xây dựng còn thấp… “Quan niệm về Phát triển bền vững đô thị và những vấn đề đặt ra cho phát triển bền vững thủ đô và Hà Nội hiện nay” trong khuôn khổ hội thảo khoa học quốc tế kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội do TS Đoàn Minh Huấn phân tích Xu hướng đô thị hoá làng xã là một đặc trưng của quá trình đô thị hoá đối với đô thị hiện đại. Song quá trình này đặt ra nhiều vấn đề cho sự phát triển đô thị theo đúng nghĩa của nó về: cơ chế và tổ chức vận hành của bộ máy hành chính đô thị và tư duy quản lý, quy hoạch đô thị, lối sống của công dân từ "làng xã ra đô thị".... Quá trình đô thị hoá diễn ra với đặc điểm trên, đô thị Hà Nội đang phải đang đối mặt với những thách thức cho sự phát triển bền vững: Mật độ xây dựng cao, diện tích và chất lượng nhà ở chưa đáp ứng đủ nhu cầu của người dân. Hệ thống hạ tầng kỹ thuật không đồng bộ, chắp vá như hệ thống giao thông, mạng lưới cấp điện, cấp nước, hệ thống tiêu thoát nước mưa và nước thải... Sự phát triển của hệ thống kỹ thuật luôn là một sự đối phó với tình trạng gia tăng dân số và sự mở rộng không gian đô thị không được chuẩn bị trước. Những làng truyền thống, nghề truyền thống, những phong tục, tập quán và truyền thống văn hoá địa phương, những giá 3 trị văn hoá tinh thần được duy trì từ đời này sang đời khác đang dần bị mai một do tăng dân số cơ học quá cao, các làng xã bị đô thị hoá nhanh. Đô thị chỉ có thể phát triển bền vững khi nó được vận hành theo đúng nguyên tắc là sự thống nhất hữu cơ của sự phát triển bền vững các mặt: kinh tế, xã hội, môi trường trong một khuôn khổ thể chế phù hợp để thúc đẩy sự phát triển hài hoà với sự đồng thuận của các thành phần xã hội, nhằm nâng cao chất lượng sống của thế hệ hiện tại mà không làm ảnh hưởng nhu cầu phát triển của thế hệ tương lai. “Đô thị hoá vùng ven đô – nghiên cứu sự biến đổi kinh tế - xã hội qua trường hợp xã Bà Điểm (Hóc Môn) và Vĩnh Lộc A (Bình Chánh)” của TS. Trương Hoàng Trương thuộc Đại Học Khoa học Xã Hội Nhân Văn phân tích về tác động của chủ trương công nghiệp hóa, hiện đại hóa, vùng nông thôn kế cận các thành phố lớn đang trở thành địa bàn của các khu công nghiệp, nhà máy, khu dân cư; Đa số là nông dân phải chuyển đổi nghề nghiệp khi phần lớn ruộng đồng và khung cảnh sản xuất nông thôn không còn nữa. Nhiều người phải đoạn tuyệt với nghề nông, tìm nghề mới, bắt đầu một hình thức sản xuất mới; Vùng chịu tác động về việc tăng dân số cơ học, phải tiếp nhận dân cư, từ các nơi khác đến và từ nội thành giãn ra, tính thuần nhất của cư dân nông thôn bị phá vỡ. Một bức tranh dân cư mới với nhiều thành phần, nhiều nguồn xuất cư, tôn giáo, dân tộc xuất hiện, đem đến nhiều vấn đề về xã hội, văn hóa; Cư dân phải chuyển đổi lối sống - một kết quả hiển nhiên của sự kiện chuyển đổi nghề nghiệp. “Đô thị Việt Nam trong thời kỳ quá độ” do Viện đào tạo chuyên ngành đô thị Hà Nội ấn bản năm 2006 đánh giá phân tích những thách thức của quá trình phát triển đô thị của Việt Nam dưới hai áp lực kinh tế và dân số, một mặt do sự chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường toàn cầu hóa và mặt khác do dân số đô thị tăng nhanh. Hội nhập quốc tế và đô thị hóa nhanh, phát triển kinh tế như vũ bão , phân quyền/ phân cấp quản lý đô thị, hiện đại hóa hình thức xây dựng nhưng chưa kiểm soát tốt việc đô thị hóa vùng ven đô, biến đổi trong quan lý dịch vụ đô thị v.v... là những đòi hỏi chính quyền địa phương phải tăng cường kỹ năng quản lý công trình đô thị. 4 Bài viết “Vấn đề phát triển đô thị bền vững” do PGS.TS. Tôn Nữ Quỳnh Trân thuộc Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á, Viện Khoa học xã hội tại Thành phố Hồ Chí Minh, Trung Tâm Nghiên cứu Đô thị và Phát triển. Bài viết phân tích đô thị hóa làm tăng thêm các vấn đề của xã hội đô thị như tội phạm, sự nghèo đói, không có việc làm, xung đột xã hội, ma túy, ô nhiễm…..và một loạt vấn đề khác mà người ta gọi chung là “ Khủng hoảng đô thị”. Cuộc khủng hoảng này được thể hiện rõ rệt với các hiện tượng: 1/ Sự phân tầng xã hội ngày càng sâu sắc; 2/ Môi trường bị ô nhiễm nặng nề; 3/ Các tệ nạn xã hội tăng trưởng nhanh; 4/ Cuộc sống văn hóa bị rối loạn. Trong trào lưu của tư tưởng phát triển bền vững, và với mục tiêu trên, các nhà khoa học áp dụng tư tưởng phát triển bền vững vào lĩnh vực phát triển đô thị. Bài viết “Tác động của công nghiệp hóa và đô thị hóa đến sinh kế nông dân việt nam: trường hợp một làng ven đô Hà Nội” của tác giả Nguyễn Văn Sửu Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Đại học Quốc gia Hà Nội phân tích nghiên cứu về thu hồi đất nông nghiệp và phân tích các tác động của nó đối với cuộc sống của người nông dân, đặc biệt là với sinh kế của họ ở một làng ven đô Hà Nội từ cuối những năm 1990. Tác giả phân tích việc thu hồi quyền sử dụng đất nông nghiệp của nhà nước đã tạo ra những tác động quan trọng về kinh tế, xã hội, văn hóa và chính trị đối với người nông dân bị thu hồi đất để phục vụ cho các mục đích công nghiệp hóa và đô thị hóa. nghiên cứu này ứng dụng khung sinh kế bền vững (sustainable livelihoods framework) để phân tích tiếp cận đất đai, thu hồi quyền sử dụng đất và tác động của nó đối với các hộ gia đình nông dân ở Việt Nam. Bài tham luận của PGS.TS. Ngô Thắng Lợi tại Hội thảo “Phát triển bền vững thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng, vì hòa bình” về “Đô thị hóa ở Hà Nội nhìn từ góc độ phát triển bền vững” đánh giá đô thị hóa Hà Nội theo hướng bền vững là quá trình kết hợp chặt chẽ, hài hòa của 3 mặt phát triển kinh tế - xã hội và môi trường. Mục tiêu kinh tế: đạt được sự tăng trưởng cao và ổn định với cơ cấu kinh tế hợp lý hiện đại; phát triển dịch vụ - công nghiệp - nông nghiệp, theo hướng ưu tiên các lĩnh vực công nghệ cao, hiệu quả kinh tế lớn, ít gây ô nhiễm môi trường, phù hợp với 5 hội nhập kinh tế quốc tế. Quá trình đô thị hóa nói riêng và phát triển Hà Nội nói chung phải bảo đảm cho Hà Nội phát triển ổn định và bền vững kinh tế; trình độ dân trí và nguồn nhân lực; trình độ quản lý đô thị; dịch vụ đô thị; cơ sở hạ tầng kỹ thuật và xã hội; đô thị sinh thái. Khi cụm từ phát triển bền vững xuất hiện, nó được coi như một nền tảng cơ sở lý luận về phát triển, với 3 trụ cột quan trọng được đề xuất trước tiên “Kinh tế - xã hội – môi trường”, và được vận dụng lan tỏa trong các ngành, các lĩnh vực, các vùng, địa phương…Các nội dung của phát triển bền vững được nhân rộng trong các nghiên cứu phát triển. Với những thể hiện mũi nhọn về vai trò quan trọng của các đô thị, cùng với những thách thức trong chiến lược phát triển hệ thống đô thị; cụ thể những hệ lụy trong tốc độ đô thị hóa, dẫn đến việc cần phải nghiên cứu sâu về vấn đề phát triển đô thị bền vững, nhằm đáp ứng phù hợp với nhu cầu phát triển hiện tại và giải quyết những kịch bản trong tương lai. Mặc dù các công trình khoa học; dự án; chương trình, các kết quả nghiên cứu về phát triển đô về đô thị trong phần tổng quan nêu trên chưa cho thấy có sự nghiên cứu đặc thù về phát triển đô thị bền vững vùng ngoại thành, vùng ven đô Hà Nội nhưng cho thấy các vấn đề về lý luận hầu như đều xuất phát từ các nguyên tắc và nội dung cơ bản của phát triển bền vững làm cơ sở cho nghiên cứu phát triển đô thị bền vững. Cùng với các vấn đề trong thực tiễn về phát triển đô thị, với các mục tiêu, định hướng, các giải pháp, các nhóm tiêu chí được đưa ra ở các quan điểm trên nhằm khắc phục những khiếm khuyết, thách thức hiện tại đối với các đô thị…được coi như như là những luận cứ quan trọng để nghiên cứu, triển khai xây dựng hoàn thiện các chỉ số phát triển đô thị bền vững trong tương lai. Trong khuôn khổ của luận văn cao học này, người viết sẽ cố gẳng tìm hiểu những tác động qua lại giữa quá trình đô thị hoá và sự phát triển về kinh tế, xã hội và môi trường của vùng ven đô thị Hà Nội trong đó sự biến đổi vận động và phát triển của các yếu tố kinh tế , xã hội và thay đổi về môi trường được xem như là động lực chủ yếu cho sự phát triển toàn diện này. Tính chất bền vững của sự phát triển này sẽ được xem xét và đánh giá theo từng yếu tố hay lĩnh vực cũng như trên 6 tính tổng thể của nó. Tốc độ đô thị hóa phải tương xứng với tốc độ tăng trưởng kinh tế, tránh các quyết định đô thị hóa vô cớ, đô thị hóa ồ ạt, dẫn đến các dự án đô thị hóa thiếu khả thi. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu chung Làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về đô thị hóa và sự phát triển bền vững của các vùng ven đô qua trường hợp của thủ đô Hà Nội 3.2. Mục tiêu cụ thể  Xác định những thay đổi về kinh tế và tính bên vững của các quan hệ và hoạt động kinh tế ven đô thị.  Phân tích những thay đổi về xã hội, văn hóa và lối sống của của người dân ven đô trong quá trình đô thị hóa.  Những thay đổi trong nhận thức và hành vi xã hội của người dân trong bảo vệ môi trường bền vững. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Quá trình đô thị hóa và sự phát triển bền vững ở hai xã ven đô của thành phố Hà Nội 4.2. Khách thể nghiên cứu Người dân vùng ven đô thị trong quá trình đô thị hóa. 4.3. Không gian nghiên cứu Không gian nghiên cứu của luận văn bao gồm tất cả các xã ngoại thành Hà Nội. Do những hạn chế về thời gian và điều kiện nghiên cứu, luận văn sẽ tập trung vào các nghiên cứu so sánh trên địa bàn của hai xã là An Khánh và làng Triều Khúc - Tân Triều. Sự lựa chọn hai làng thuộc hai xã này đại diện cho hai loại hình đặc thù của quá trình đô thị hoá ở Việt Nam hiện nay: Làng An Khánh thuộc mô hình đô thị hóa nảy sinh từ các quyết định hành chính và những tác động từ bên ngoài ; làng Triều Khúc thuộc mô hình đô thị hóa tự thân gắn với sự biến đổi của cơ cấu xã hội kinh tế từ bên trong. 7 An Khánh là xă mới bắt đầu đô thị hoá từ những năm 2000 trở lại đâyvà sự tác động của đô thị hóa chủ yếu từ bên ngoài hay từ các quyết định hành chính. Do quá trình đô thị hóa ở đây chỉ mới bắt đầu từ các quyết định hành chính và những tác động của công nghiệp hóa cũng chủ yếu đến từ bên ngoài thông qua sự quy hoạch các khu công nghiệp trên địa bàn xã nên những khó khăn chính của địa phương này là sự thiếu hụt của cả hai yếu tố tạo nên sự biến đổi bên trong của nó. Vì thế, địa phương này sẽ phải đồng thời tìm cách thúc đẩy cả hai quá trình này và kết hợp chúng một cách hiệu quả nhất. Triều Khúc thuộc Tân Triều là xã đã trải qua quá trình công nghiệp hoá tự phát từ nhiều chục năm trước đây. Hiện nay hầu hết các hộ gia đình trong xã, nhất là ở làng Triều Khúc đều đã phi nông hoá, không còn làm nông nghiệp mà chuyển sang thủ công nghiệp với ngành nghề chính là tái chế rác thải và sản xuất các mặt hàng gia dụng với mô hình doanh nghiệp tư nhân và gia đình là chính, có đầu tư các công nghệ và phương tiện sản xuất hiện đại nhu các loại máy móc, ngoài ra còn có nhiều hộ gia đình chỉ làm kinh doanh dịch vụ sản xuất. Nhưng vì những giới hạn địa lý và hành chính của một xã nông thôn nên quá trình đô thị hoá của nó gặp nhiều khó khăn nhất là về bảo vệ môi trường và tổ chức xã hội. 4.4. Thời gian nghiên cứu Luận văn sẽ giới hạn thời gian nghiên cứu từ năm 2004 đến 2016. 4.5. Phạm vi vấn đề nghiên cứu Phạm vi vấn đề nghiên cứu tập trung vào hiện trạng của các quá trình đô thị hoá và những biến đổi trên các mặt kinh tế, xã hội, và môi trường ở các địa phương được nghiên cứu, nhằm tìm hiểu những tác động tích cực và tiêu cực của quá trình đô thị hoá đến sự phát triển bền vững của các vùng ven đô và đưa ra một sô khuyến nghị cho những thay đổi trong tương lai tới đây. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được tiến hành dựa trên hai phương pháp luận nghiên cứu cơ bản : phương pháp luận nghiên cứu xã hội học, cụ thể là phương pháp nghiên cứu xã hội 8 học đô thị về hiện tượng đô thị hóa ở các vùng ven đô được xem là đặc trưng của quá trình đô thị hóa hay « quá độ đô thị » ở các nước đang phát triển, chủ yếu là các nước Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. 5.1. Giả thuyết nghiên cứu Quá trình đô thị hoá ở các vùng ven đô thường bắt đầu từ sự mở rộng ảnh hưởng của các trung tâm đô thị ra các vùng nông thôn xung quanh. Sự xâm nhập lẫn nhau giữa hai cộng đồng dân cư nội đô và ven đô trên các không gian riêng biệt của họ đã tạo ra sự biến đổi cơ cấu xã hội, nghề nghiệp của các cộng đồng dân cư nông thôn và do đó đồng thời từng bước làm thay đổi tất cả những lĩnh vực khác trong đời sống xã hội và môi trường của nó. Nhưng quá trình đô thị hoá, như đã nêu ở trên, không chỉ có những tác động tích cực mà cả những tác động tiêu cực đến các vùng nông thôn ven đô xét từ quan điểm của phát triển bền vững. Vì vậy giả thuyết được nêu ra ở đây là quá trình đô thị hóa có những tác động đa chiều đến các lĩnh vực kinh tế xã hội và môi trường ở các vùng ven đô và do đó cũng tạo ra những phản ứng từ phía người dân như là những giải pháp tức thời cho sự tồn tại của họ hay chiến lược ứng phó lâu dài đóng góp vào sự phát triển bền vững ở địa phương. Sự nghiên cứu vấn đề đô thị hóa và những giải pháp ứng phó của người dân không chỉ cho phép tìm hiểu những tác động của quá trình đô thị hóa ở các vùng ven đô mà còn góp phần xây dựng chính sách phát triển đô thị bền vững của các vùng này. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Việc nghiên cứu đã được tiến hành trước hết dựa trên các phương pháp quan sát, và các phương pháp nghiên cứu phát triển bền vững, xã hội học. Ngoài ra, luận văn cũng sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành của các khoa học xã hội về đô thị hoá ở khu vực ngoại thành Hà Nội. Trong các nghiên cứu điền dã tại xã An Khánh, huyện Hoài Đức và làng Triều Khúc - xã Tân Triều huyện Thanh Trì ngoại thành Hà Nội, các phương pháp điều tra xã hội học phỏng vấn bằng bảng hỏi bán cấu trúc, thu thập số liệu thống kê nhằm kiểm định các giả thuyết nghiên cứu đã được đưa ra trước đó. Các nghiên cứu định tính, bao gồm các phương pháp phỏng vấn sâu. 9 Do những giới hạn về tài chính, nhân lực và năng lực nghiên cứu cá nhân còn nhiều hạn chế, luận văn chủ yếu dựa vào các tài liệu nghiên cứu của Viện nghiên cứu và phát triển bền vững Vùng những năm qua và bộ số liệu do chính tác giả thực hiện về chủ đề nghiên cứu này, trong đó bao gồm các cuộc nghiên cứu thăm dò về đô thị hóa và đời sống hàng ngày ở Triều Khúc và An Khánh. Do tính chất thăm dò của cuộc nghiên cứu nên quy mô của mẫu nghiên cứu không lớn chỉ dưới 50 người cho mỗi mẫu nghiên cứu. Vì thế những kết quả rút ra từ cuộc nghiên cứu này chỉ có tính đại diện tương đối hay mang tính thăm dò cho các cuộc nghiên cứu sau này. 5.3 Khung phân tích Sự phát triển kinh tế xã hội Phát triển đô thị bền vững Kinh tế Xã hội Quá trình đô thị hóa Chính sách quản lý 10 Môi trường 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa khoa học: Nội dung và kết quả nghiên cứu của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho các đề tài, dự án hoặc các nghiên cứu về phát triển bền vững, xã hội học, chính sách…góp phần hoàn thiện lý luận cũng như thực tiễn trong việc phát triển bền vững đô thị Ý nghĩa thực tiễn : Luận văn là một công trình khoa học nghiên cứu tương đối có hệ thống về phát triển bền vững, đô thị, xã hội học đô thị, qua đó gợi mở một số vấn đề để các cơ quan có thẩm quyền trong việc hoạch định và thực hiện quy hoạch đô thị cũng như các chính sách phát triển bền vững, phát triển đô thị cũng như an sinh xã hội các vùng ven đô hiện nay và trong tương lai. Luận văn có một số điểm mới :  Chỉ rõ đặc điểm của khu vực vùng ven đô thị, đặc trưng của đô thị hóa và đô thị hóa vùng ven đô  Chỉ ra được những ưu điểm cũng như các hạn chế bất cập trong việc phát triển đô thị, các chính sách hỗ trợ, các chính sách về phát triển bền vững trong thực tiễn của khu vực ven đô  Nêu ra các quan điểm và giải pháp khắc phục, ứng phó với hiện trạng để có những chính sách phát triển bền vững phù hợp đối với các khu vực ven đô. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Luận văn gồm ba chương: Chương 1: Đô thị hóa và phát triển đô thị bền vững Chương 2: Những tác động của đô thị hóa đến đời sống, nhận thức và hành vi của nguời dân Triều Khúc và An Khánh Chương 3: Giải pháp phát triển bền vững đô thị ở các vùng ven đô 11 Chương 1 ĐÔ THỊ HÓA VÀ PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ BỀN VỮNG 1.1. Các khái niệm 1.1.1. Khái niệm đô thị tương phản với khái niệm tính nông thôn và khái niệm thành phố tiền công nghiệp Theo các nhà xã hội học về đô thị, khái niệm đô thị gần đây đã đươc xem là một mô hình định cư có tính phủ định đối với các mô hình định cư nông thôn và thành thị đã tồn tại trước nó. Bởi vì mô hình định cư nông thôn hay mô hình định cư thành thị tiền công nghiệp luôn gắn với mô hình thành phố La Mã cổ đại, được hình thành bởi hai yếu tố là một lãnh thổ xác định rõ rệt về không gian và một cộng đồng dân cư, nơi mọi cá nhân tham gia vào đó dựa trên nguyên tắc có đi có lại trong một không gian riêng tư và cố định. “Trong ngôn ngữ phổ biến ngày nay, thành phố tiếp tục chỉ định địa điểm hoặc sự hỗ trợ tĩnh của một sự giao tiếp ba chiều bảo đảm sự trao đổi thông tin, hàng hóa và cảm xúc. Nó vẫn còn được quan niệm như một liên kết không thể tách rời của những cái mà người La Mã gọi là l'urbs (lãnh thổ vật chất của thành phố) và civitas (cộng đồng của các công dân ở đó) hay như sự gắn bó với nhau của một thực thể không gian riêng tư và của một dân cư xác định .. »( Louiset, 2011.)[ 35 ]… Khi bàn về đặc trưng của mô hình thành phố tiền công nghiệp của châu Âu, các nhà xã hội học nhất trí cho rằng nó mang đậm nét tính nông thôn vì nó không chỉ ở trong nông thôn mà còn thuộc về nông thôn. Về mặt từ nguyên, trong tiếng Pháp từ "thành phố" (ville) đến từ tiếng Latin « villas », biểu thị một khu định cư nông thôn tự cung tự cấp là hạt nhân của các khu phố thời trung cổ. Quan niệm từ nguyên học này nhấn mạnh sự gia nhập của thành phố tiền công nghiệp vào nông thôn. Mumford, một trong những người đầu tiên cho chúng ta biết rằng ngoại trừ một vài trung tâm thành phố tắc nghẽn, các thành phố của thời Trung cổ không chỉ đơn giản là "ở trong nông thôn, mà còn là của nông thôn" (Văn hóa của các thành phố, 1938) và sự tương đối phụ thuộc lẫn nhau này hiện đang 12 được làm sáng tỏ trở lại bởi các sử gia về thành phố châu Âu (Mohenberg và Lee, 1985)[ 26 ]. Sự xuất hiện của mô hình định cư đô thị chỉ nảy sinh vào thời kỳ công nghiệp hóa ở châu Âu khi nó phủ định những đặc trưng của mô hình thành phố tiền công nghiệp cũng như mô hình định cư nông thôn hay « tính nông thôn » là đặc trưng của cả hai mô hình định cư này. « Nhưng vào kỷ nguyên công nghiệp và những tập trung nhân khẩu học chưa từng có này đã cắt đứt cái mối liên kết ban đầu này …Cũng tại đây, cuộc cách mạng công nghiệp đã làm suy yếu một liên kết đầu tiên. Nó đã phá vỡ mối quan hệ mang tính bổ sung vốn thống nhất thành phố và nông thôn, và đã khoét sâu sự khác biệt nổi tiếng mà Marx đã chỉ định cho chủ nghĩa cộng sản phải thủ tiêu nó. Tuy nhiên không phải là bằng cuộc cách mạng xã hội, mà bằng sự phát triển thường xuyên của kỹ thuật mà sự xóa bỏ sự khác biệt này đã bắt đầu. Người ta nhận ra rằng cái quá trình đang diễn ra và có xu hướng thủ tiêu sự khác biệt này là vì lợi ích của một thực thể không còn là thành phố cũng không phải nông thôn là hai yếu tố mà về phương diện lô gich học cũng như hiện tượng hoc, luôn dựa vào nhau để tồn tại. » ( Louiset, 2011.)[26] Sự xuất hiện của cách mạng công nghiệp đã làm cho các thành phố tiền công nghiệp phát triển cả về chiều rộng và chiều sâu nhưng cũng đồng thời phá hủy chính mô hình của nó khi thay thế mô hình thành phố (tiền công nghiệp bằng mô hình « đô thị » : « Các nền văn minh đều có bắt đầu và kết thúc! Giống hệt như sự mất mát của một đối tượng đánh thức ý thức về sự tồn tại của nó, đó là ý tưởng về sự biến mất của các thành phố bởi sự phát triển quá lớn của nó làm cho định nghĩa về nó trở nên trống rỗng. : sự tập trung và phát tán đô thị, không hề mang ý nghĩa là sự mở rộng của các thành phố, mà dẫn đến sự biến mất của chúng… Bởi vì thành phố và đô thị hóa ở đây không được coi là những từ đồng nghĩa. Tính hàm súc của những gì thường được trình bày như là đặc biệt đô thị1 (dân cư tập trung, khả năng tiếp cận, tầm quan trọng của Đối lập thành phố với đô thị có thể cho thấy không thuận tiện trong một ngôn ngữ không có hình thức tính từ của từ "thành phố" mà phải sử dụng tính từ "đô thị". 1 13 những công trình đã xây cất) trái lại được diễn giải bởi F. Choay (1965)[5] như là sự phủ định của thành phố, hoặc chính xác hơn là thành phố truyền thống." Sự phân biệt này của "thành phố truyền thống" và "đô thị" vả chăng đã trở nên đáng ghi nhớ : chính là vào thế kỷ 19, cuộc cách mạng công nghiệp có lẽ đã chỉ ra sự gián đoạn chia tách dứt khoát thành phố với đô thị. Sự biến đổi đô thị triệt để này do đó không phải là một chuyển đổi giản đơn. Nó được đồng nhất trong các tài liệu tham khảo của chúng ta với một sự thay đổi về bản chất. Tới mức, từ "thành phố" rất có thể sẽ không còn thích hợp để chỉ các thành phố quan trọng đương đại»( Louiset, 2011.)[35]. Từ đây chúng ta đã có thể nêu ra một quan niệm về đô thị như một thực thể không gian luôn mở, với mức độ tập trung dân cư cao. Công nghiệp hóa luôn tạo ra các luồng nhập cư và làm tăng trưởng quy mô đô thị. Nó tạo ra các nhóm xã hội mới và các hành vi ứng xử mới. Cách tân kỹ thuật còn làm thay đổi mối quan hệ giữa con người với không gian và thời gian. Hệ thống giao thông hiện đại làm cho đô thị có một đặc trưng chính phân biệt chúng với loại hình các thành thị trước đó: tính cơ động của chúng. Sự vận động này là sự vận động mở rộng đô thị và những chuyển dịch liên miên của các thị dân. Như vậy, sự mở rộng không ngừng về không gian và tính cơ động của dân cư đô thị chính là những cái tạo ra sự đối lập giữa đô thị hiện đại và thành phố tiền công nghiệp. Theo định nghĩa của Liên hiệp quốc : « đô thị (hay quần thể đô thị) bao gồm một đô thị trung tâm (thành phố) và vùng ven đô, tức là vùng có sự tập trung dân cư cao ở bên ngoài nhưng rất gần với các đường phân giới của nó ». Vì thế chính cái đô thị trung tâm trở nên lớn hơn nhờ những thứ mà nó loại bỏ, những cái có thể mở rộng ra tới mức nuốt chửng các thành phố vệ tinh, về đại thể tương ứng với cả thành phố và vùng ven đô của nó. (BLAYO n.d.)[ 3 ] Như thế cuộc cách mạng công nghiệp ở thế kỷ XIX đã làm thay đổi hoàn toàn tính chất của thành phố tiền công nghiệp ở Tây Âu và Bắc Mĩ, dẫn tới sự ra đời của các đô thị, và từ đó làm nảy sinh quá trình đô thị hóa cho đến nay trên phạm vi toàn thế giới. 14 1.1.2. Quan niệm về đô thị ở Việt Nam Quan niệm về đô thị ở Việt Nam được nhìn nhận dưới nhiều khía cạnh. Nếu nhìn từ khía cạnh xã hội, đô thị thường được định nghĩa bằng cách so sánh với nông thôn. Dưới góc độ xã hội thì cả đô thị và nông thôn đều được coi là những hệ thống xã hội, những cộng đồng xã hội có những đặc trưng riêng biệt như những xã hội nhỏ và trong đó có đầy đủ các yếu tố, các vấn đề xã hội và các thiết chế xã hội. Cụ thể, một định nghĩa theo văn bản pháp luật của Việt Nam đã đưa ra: Đô thị là khu vực tập trung dân cư sinh sống có mật độ cao và chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực kinh tế phi nông nghiệp, có những chức năng là trung tâm chính trị, hành chính, kinh tế, văn hoá, hoặc chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ, một địa phương, bao gồm nội thành, ngoại thành của thành phố; nội thị, ngoại thị của thị xã; thị trấn. Theo TS. Đào Hoàng Tuấn (2008): đô thị là một tổ chức tổng hợp, chuyên môn hóa cao các mặt của lãnh thổ, đòi hỏi phải có những chính sách, thể chế, quản lý đặc biệt phù hợp với từng đô thị (khác hẳn với hình thức tổ chức lãnh thổ dạng quần cư nông thôn) và một bộ máy quyền lực đặc thù có đủ năng lực để quản lý, điều hành, thực hiện những thể chế đó trong quá trình phát triển bền vững của mỗi đô thị trên nền tảng mục tiêu, quy hoạch, kế hoạch phát triển của đô thị. 1.1.3. Khái niệm vùng ven đô ngoại thành Khái niệm vùng ven đô thị như đã nêu ở trên là vùng có sự tập trung dân cư cao, bao bọc các thành phố hay trung tâm đô thị, luôn trong quá trình vận động và phát tán những ảnh hưởng của nó ra bên ngoài nên cũng là những vùng diễn ra quá trình đô thị hóa, nhanh chóng và sâu sắc trên tất cả các mặt của đời sống của nó. Các khu công nghiệp lúc đầu thường ở trong không gian nội đô của các thành phố, nhưng sau đó ngày càng chuyển dịch xa hơn ra các vùng ven đô, vì giá đất ngày càng trở nên đắt đỏ và sức cạnh tranh của công nghiệp ngày càng thua kém các nghành dịch vụ. Sự chuyển dịch các khu công nghiệp ra các vùng ven đô, đến lượt nó lại kéo theo sự tập trung các dân cư từ nội đô và từ các nơi khác đến đây tìm kiếm việc làm hay tìm chỗ ở phù hơp với thu nhập của họ. Quá trình đô thị hóa ở các vùng ven đô của thành phố Hà Nội và 15