Tài liệu Pháp luật thừa kế thời kỳ nhà lê, nhà nguyễn và sự vận dụng trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở việt nam

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỒ THỊ VÂN ANH PHÁP LUẬT THỪA KẾ THỜI KỲ NHÀ LÊ, NHÀ NGUYỄN VÀ SỰ VẬN DỤNG TRONG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT THỪA KẾ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ Chuyên ngành: Lý luận lịch sử Nhà nước và Pháp luật Mã số: 62 38 01 01 Người hướng dẫn khoa học : 1. PGS.TS. ĐOÀN ĐỨC LƯƠNG 2. PGS.TS. NGUYỄN DUY PHƯƠNG HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả luận án Hồ Thị Vân Anh MỤC LỤC Trang 1 MỞ ĐẦU Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nước 1.2. Tình hình nghiên cứu nước ngoài 1.3. Đánh giá chung kết quả các công trình nghiên cứu và những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của luận án 9 9 18 22 Chương 2: NHẬN THỨC CHUNG VỀ PHÁP LUẬT THỪA KẾ THỜI KỲ NHÀ LÊ, NHÀ NGUYỄN 2.1. Hoàn cảnh lịch sử và các tiền đề của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn 2.2. Khái niệm và nội dung pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn 2.3. Các giá trị trong nội dung pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn 28 28 47 64 Chương 3: VẬN DỤNG PHÁP LUẬT THỪA KẾ THỜI KỲ NHÀ LÊ, NHÀ NGUYỄN TRONG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT THỪA KẾ Ở VIỆT NAM TỪ NĂM 1945 ĐẾN NAY 3.1. Khái niệm và các nguyên tắc vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế 3.2. Thực trạng vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế Việt Nam từ năm 1945 đến nay 3.3. Đánh giá thực trạng quá trình vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam 73 73 87 102 Chương 4: YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP TIẾP TỤC VẬN DỤNG PHÁP LUẬT THỪA KẾ THỜI KỲ NHÀ LÊ, NHÀ NGUYỄN TRONG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT THỪA KẾ Ở VIỆT NAM 4.1. Yêu cầu đảm bảo việc tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam 4.2. Giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam KẾT LUẬN DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 108 108 118 151 153 155 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật Dân sự CEDAW : Convention on the Elimination of all forms of Discrimination against Women (Công ước của Liên Hợp quốc về xóa bỏ tất cả các hình thức phân biệt đối xử chống lại phụ nữ) ĐTLL : Đại Thanh luật lệ HVLL : Hoàng Việt luật lệ KHXH : Khoa học xã hội Nxb : Nhà xuất bản PLTK : Pháp luật thừa kế QTHL : Quốc triều hình luật TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao UBND : Ủy ban nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: So sánh các chương trong Quốc triều hình luật và Luật nhà Đường 41 Bảng 2.2: So sánh số lượng điều luật Hoàng Việt luật lệ và Đại Thanh luật lệ 44 Bảng 3.1: Đánh giá tác động tiêu cực của quá trình hội nhập đối với nền văn hóa Việt Nam ở Thành phố Hồ Chí Minh 112 Bảng 3.2: Đánh giá tác động tiêu cực của quá trình hội nhập đối với nền văn hóa Việt Nam ở Thành phố Hà Nội 112 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong bất kì chế độ xã hội có giai cấp nào, vấn đề thừa kế cũng có vị trí quan trọng trong các chế định pháp luật, pháp luật thừa kế phản ánh phần nào bản chất chế độ xã hội, thậm chí còn phản ánh được tính chất từng giai đoạn lịch sử trong quá trình phát triển của chế độ xã hội đó. Dựa vào những ghi chép của các sử gia trong các tài liệu về lịch sử cũng như sự suy đoán pháp lý có thể thấy được pháp luật thừa kế hình thành và phát triển cùng với sự hình thành Nhà nước Việt Nam cổ đại, từ thời Hùng Vương nước ta đã có pháp luật thừa kế, và đến thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn đã đạt được những thành tựu lập pháp nhất định. Những thành tựu này đến bây giờ vẫn có ý nghĩa trong việc nghiên cứu về mặt lý luận và gợi mở một số vấn đề vận dụng về mặt thực tiễn để tiếp tục hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành. Bộ luật Dân sự (BLDS) 2015 đã được Quốc hội thông qua và có hiệu lực vào ngày 01/01/2017. Tuy nhiên, việc tiếp tục hoàn thiện các chế định về thừa kế vẫn được đặt ra trong bối cảnh xây dựng xã hội dân sự và xây dựng Nhà nước pháp quyền hiện nay. Thừa kế là chế định đặc biệt vì nó liên quan nhiều đến văn hóa - văn hóa tộc người, đòi hỏi các nhà lập pháp, hành pháp cũng như tư pháp khi xây dựng những chế định này cũng như khi vận dụng pháp luật thừa kế đều phải có sự am hiểu về phong tục tập quán của dân tộc, về văn hóa dân tộc mà thật ra nội dung này được tập trung ở cổ luật của dân tộc. Thực tế áp dụng pháp luật cho thấy vẫn còn những bất cập giữa quy định của pháp luật về thừa kế và thực tiễn thi hành, mà một trong những lý do của thực trạng này là vẫn còn khoảng cách giữa pháp luật và thực tiễn do một số quy định của pháp luật thừa kế chưa thực sự phù hợp với phong tục tập quán, thói quen ứng xử mang tính chất cộng đồng của người Việt. Nghiên cứu các chế định thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn ở Việt Nam còn là để hiểu biết về những phong tục tập quán của người Việt tạo tiền đề cho việc vận dụng các giá trị cổ luật để hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam hiện nay, phần nào giải quyết bất cập nêu trên. Việc tìm hiểu tục lệ của dân tộc thông qua việc nghiên cứu thừa kế trong cổ luật thiết nghĩ là hết sức cần thiết trong 2 thời buổi xã hội đang trải qua một “cơn sốt vỡ da” của nền kinh tế thị trường, những giá trị truyền thống đã và đang ít nhiều bị mai một, lãng quên. Có thể nói, những giá trị cổ luật thừa kế này không chỉ có ý nghĩa về mặt lịch sử, về truyền thống, mang yếu tố dân tộc mà ít nhiều còn có ý nghĩa về xây dựng pháp luật thừa kế hiện hành. Những giá trị này không mất đi mà nó đã, đang và sẽ đồng hành cùng với sự phát triển của đời sống dân sự hiện đại; những yêu cầu và giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn có ý nghĩa gợi mở cho việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện nay cũng như cho công tác thực thi pháp luật. Nghị quyết số 48-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 24 tháng 5 năm 2005 về “Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến 2010, định hướng đến 2020” đã khẳng định: “Xây dựng và hoàn thiện pháp luật nhằm bảo tồn và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, “phát huy di sản văn hóa dân tộc” [15]... Vì vậy, nghiên cứu về “Pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn và sự vận dụng trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam” là cần thiết, có cơ sở khoa học và phù hợp với mã ngành Lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu nội dung, giá trị của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn và thực trạng vận dụng các giá trị của hệ thống pháp luật này qua các thời kỳ lịch sử ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay, luận án chỉ ra những hạn chế, bất cập của quá trình vận dụng này, từ đó đưa ra các yêu cầu và đề xuất các giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong việc hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục đích trên, luận án có những nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu chế định thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn từ đó chỉ ra các giá trị vận dụng trong xây dựng và hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay. 3 - Phân tích, đánh giá thực trạng vận dụng các giá trị pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong xây dựng và hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay. - Phân tích, xác định rõ các yêu cầu và đề xuất các giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn từ trước đến nay đã được nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau. Luận án nghiên cứu đề tài này dưới góc độ lý luận và lịch sử nhà nước và pháp luật; không nghiên cứu dưới góc độ luật nội dung chuyên ngành (luật dân sự). Vì vậy, luận án tập trung nghiên cứu chỉ rõ giá trị trong nội dung của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn; cơ sở lý luận và thực trạng vận dụng các giá trị này từ năm 1945 đến nay; chỉ ra những bất cập của pháp luật thừa kế hiện hành nhất là những bất cập của quá trình vận dụng. Trên cơ sở đó xác định rõ các yêu cầu và đề xuất những giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam hiện nay. 3.2. Phạm vi nghiên cứu * Về không gian nghiên cứu Đề tài nghiên cứu pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn ở Việt Nam và nghiên cứu sự vận dụng các giá trị này trong hoàn thiện pháp luật thừa kế trong phạm vi không gian là ở Việt Nam. * Về thời gian nghiên cứu - Đề tài tập trung vào pháp luật thừa kế của các thời kỳ lịch sử: Thời kỳ Lê sơ (từ năm 1428 - 1527) và thời kỳ nhà Nguyễn giai đoạn độc lập tự chủ (từ năm 1802 - 1858). Cụ thể như sau: + Thời kỳ Lê sơ: Luận án nghiên cứu hệ thống pháp luật thừa kế của thời kỳ này trong khoảng thời gian bắt đầu từ khi khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi, Lê Lợi lên ngôi vua, lập ra triều đại mới vào năm 1428. Và kết thúc năm 1527 khi quyền thần Mạc Đăng Dung phế bỏ vua Lê Cung Hoành lập ra nhà Mạc. 4 + Thời kỳ nhà Nguyễn giai đoạn độc lập tự chủ: Luận án nghiên cứu hệ thống pháp luật thừa kế của thời kỳ này trong khoảng thời gian bắt đầu từ năm 1802 khi vua Gia Long lên ngôi đến năm 1858 là thời điểm thực dân Pháp bắt đầu sử dụng vũ lực xâm chiếm Việt Nam. Pháp luật thừa kế của giai đoạn độc lập này trải qua quá trình xây dựng pháp luật của 4 đời vua (Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức). - Thời gian nghiên cứu, đánh giá thực trạng vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện và xây dựng pháp luật thừa kế ở Việt Nam được luận án khảo sát từ năm 1945 đến nay. Ngoài thời gian nghiên cứu nêu trên, trong một số nội dung đề tài còn mở rộng nghiên cứu thêm về các khoảng thời gian lịch sử khác để có cứ liệu và số liệu trong quá trình đánh giá, so sánh, minh họa cho các luận cứ khoa học của luận án. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; luận án đã sử dụng các phương pháp cụ thể sau: - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là hai phương pháp được sử dụng chủ yếu trong hầu hết các nội dung của luận án. Cụ thể, tại chương 1, phương pháp phân tích dùng để nghiên cứu nguồn tài liệu của các tác giả trong nước và nước ngoài về các công trình liên quan đến luận án. Dựa trên kết quả phân tích này, luận án tiếp tục sử dụng phương pháp tổng hợp để đánh giá kết quả các công trình nghiên cứu và chỉ ra những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của luận án. Tại chương 2, phương pháp phân tích được sử dụng để nghiên cứu hoàn cảnh lịch sử, các tiền đề của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn; phương pháp phân tích tiếp tục được sử dụng để nghiên cứu nội dung các quy định của pháp luật thừa kế thời kỳ này. Trên cơ sở phân tích các vấn đề liên quan, luận án tiếp tục sử dụng phương pháp tổng hợp để đưa ra khái niệm của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn; sử dụng phương pháp tổng hợp để đánh giá những giá trị của pháp luật thừa kế thời kỳ này qua các nội dung nghiên cứu. Tại chương 3, phương pháp phân tích và phương pháp tổng hợp tiếp tục được sử dụng để đưa ra các khái niệm và nguyên tắc vận dụng pháp luật thừa kế 5 thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam. Phương pháp phân tích được sử dụng để nghiên cứu quá trình vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn từ năm 1945 đến nay. Phương pháp tổng hợp được sử dụng để đánh giá quá trình vận dụng, những bất cập, nguyên nhân những bất cập của quá trình vận dụng này. Tại chương 4, phương pháp phân tích và tổng hợp được sử dụng để nghiên cứu những yêu cầu và giải pháp tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam. - Phương pháp lịch sử cụ thể: Nghiên cứu pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn là nghiên cứu hệ thống pháp luật đã qua trong lịch sử. Muốn đảm bảo tính khách quan khi nghiên cứu, đánh giá những giá trị của pháp luật thừa kế thời kỳ này làm cơ sở để vận dụng pháp luật thì phải đặt nó trong mối liên hệ với điều kiện kinh tế - xã hội của thời đại ấy, tương ứng với phương thức sản xuất và những hình thức cơ bản của sự phát triển cùng những mâu thuẫn xã hội của thời đại đó. Không đưa ra những yêu cầu quá xa, vượt lên những điều kiện lịch sử và thời đại mà nó ra đời. Đồng thời, trên cơ sở quan điểm phát triển, cần phải hiểu đúng quy luật của sự tiếp biến văn hóa. Phải nắm vững quan điểm biện chứng giữa cái nội sinh và cái ngoại sinh trong giao lưu văn hóa và những biểu hiện thực tế của chúng trong lịch sử - văn hóa - pháp luật Việt Nam. Có vậy, mới có thể đánh giá khách quan cả mặt tích cực và những hạn chế của nền pháp luật thừa kế trong hai thời kỳ lịch sử này. Phương pháp này được sử dụng xuyên suốt quá trình thực hiện luận án nhưng tập trung chủ yếu ở chương 2 khi nghiên cứu nội dung và đánh giá các giá trị trong nội dung pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn; sử dụng trong chương 3 để nghiên cứu thực trạng vận dụng và đánh giá quá trình vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ này trong pháp luật thừa kế Việt Nam từ năm 1945 đến nay. - Phương pháp thống kê, so sánh Phương pháp này được sử dụng tại chương 1 để thống kê, tổng hợp các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án của các tác giả trong nước và nước ngoài. Qua đó đánh giá được tổng quan tình hình nghiên cứu và chỉ ra những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của luận án. Tại chương 3, luận án sử dụng phương pháp này để tập hợp các quy định của pháp luật về thừa kế qua các giai đoạn lịch sử từ năm 1945 6 đến nay, qua đó phân tích được thực trạng vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ này trong các giai đoạn lịch sử. Phương pháp thống kê được sử dụng để hệ thống các giải pháp thành các nhóm giải pháp về lý luận, về hoàn thiện và thực hiện pháp luật tại chương 4 của luận án. - Phương pháp nghiên cứu thông qua các tài liệu thứ cấp. + Luận án không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu chế định thừa kế trong hai bộ cổ luật: Quốc triều hình luật (QTHL) và Hoàng Việt luật lệ (HVLL) mà luận án còn tiếp tục nghiên cứu chế định này ở các Chỉ, Dụ, các văn bản luật và văn bản lịch sử ban hành dưới thời các triều vua khác trong cùng một giai đoạn lịch sử để bổ khuyết cho hai bộ luật chính. Cụ thể: . Đối với pháp luật triều Lê: Để bổ khuyết cho QTHL luận án nghiên cứu thêm một số nội dung liên quan trong Hồng Đức thiện chính thư, Đại Việt sử ký toàn thư, Thiên Nam dư hạ tập, Lịch triều hiến chương loại chí,... . Đối với pháp luật triều Nguyễn: Ngoài HVLL luận án còn chú trọng đến các Luật, các Chỉ, Dụ bổ sung trong các năm dưới triều Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức, trong đó đặc biệt chú ý đến bộ Quốc triều tân luật ban hành dưới triều Minh Mạng. Đối với các Chỉ, Dụ ban hành dưới triều Nguyễn đã được Bộ Hình sưu tập và sắp xếp thành 5 tập và về sau được Deloustal sắp xếp lại theo từng loại, theo thứ tự các điều khoản trong bộ luật Gia Long và dịch ra tiếng Pháp để tiện sử dụng, đặt dưới tiêu đề là Reccueil des principales ordonnances royales édictées depuis la promulgation du code Annamite et en vigueur au Tonkin (Tập các Chỉ dụ chính yếu được ban hành từ khi ban bố bộ HVLL và vẫn còn thi hành ở Bắc Kỳ), gồm tất cả 251 đạo chỉ dụ (trong đó đặc biệt chú ý đến một số Chỉ, Dụ như chỉ dụ năm Minh Mạng thứ 10 (1829), chỉ dụ năm Thiệu Trị thứ 4 (1844), chỉ dụ năm Tự Đức thứ 8 (1855)... Đây là các chỉ dụ liên quan đến tài sản của người vô tự, thừa kế tài sản của người con gái đối với tài sản của cha mẹ, của người vợ góa đối với chồng...), 560 quyển Đại Nam thực lục, 25 quyển Minh Mạng chính yếu, 3.171 tập Châu Bản... nhưng quan trọng nhất là các Chỉ dụ được Nội các tập hợp lại trong bộ Khâm định Đại Nam Hội điển sự lệ gồm 15 tập. Các nguồn tài liệu này nguyên bản dưới dạng chữ Hán - Nôm, đa số bản gốc đều đã bị thất lạc hoặc tản mát, vì vậy tài liệu được tác giả sử dụng chủ yếu là các bản dịch, các tài liệu thứ cấp. 7 Đối với một số nội dung không còn lưu trữ văn bản tài liệu trực tiếp, luận án phải nghiên cứu thông qua các tài liệu thứ cấp là các tác phẩm của các tác giả thời kỳ trước nghiên cứu về nội dung đó, như các công trình sách của GS. Vũ Văn Mẫu, Nguyễn Mạnh Bách, Phan Huy Chú, Trương Quang Quýnh,... Phương pháp này được sử dụng rải rác trong toàn bộ nội dung nghiên cứu từ chương 1, chương 2, chương 3 và chương 4 của luận án. 5. Những đóng góp về khoa học của luận án Một là, luận án xác định được các tiền đề của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn; xây dựng được khái niệm về pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn. Trên cơ sở đó đánh giá được các giá trị của cổ luật riêng về chế định thừa kế. Hai là, luận án chỉ rõ tính hợp lý và cần thiết của việc tiếp tục vận dụng những giá trị của pháp luật thời kỳ này vào hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành bởi cách tiếp cận lợi ích chính đáng quyền con người trong lĩnh vực thừa kế đã có ngay chính trong các quy định của cổ luật thừa kế thời kỳ này. Ba là, luận giải cơ sở lý luận về vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện nay. Luận án tiếp cận vấn đề này dưới góc độ phân tích khái niệm, các nguyên tắc vận dụng. Bốn là, luận án khái quát, phân tích và đánh giá được thực trạng vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong xây dựng và hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam giai đoạn từ năm 1945 đến nay. Năm là, luận án chỉ rõ các yêu cầu của việc tiếp tục vận dụng và đề xuất một hệ thống các giải pháp nhằm tiếp tục vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn trong hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa khoa học Luận án góp phần làm phong phú thêm kho tàng lý luận về lịch sử nhà nước và pháp luật thông qua nghiên cứu cổ luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn. Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần xây dựng cơ sở lý luận và đặt nền tảng khoa học cho việc tiếp tục vận dụng cổ luật thừa kế trong hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện nay ở Việt Nam. 8 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Luận án sẽ là tài liệu tập hợp lưu giữ những nội dung của cổ luật thời kỳ này. Đây trước hết là công trình sưu tầm, hệ thống hóa nghiên cứu các bộ cổ luật, các Chỉ, Dụ dưới luật, các toàn thư, các bộ hội điển,... liên quan đến lĩnh vực thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn. Công trình còn góp phần tìm hiểu và lưu giữ những giá trị văn hóa cổ xưa, những tục lệ đặc sắc độc đáo của dân tộc tạo động lực, cơ hội để tiếp nối công cuộc giữ gìn nền văn hóa dân tộc, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. - Luận án là một công trình độc lập để các nhà nghiên cứu, các giảng viên, sinh viên, học viên chuyên ngành luật tham khảo trong việc thực hiện các công trình nghiên cứu, giảng dạy và học tập các vấn đề liên quan. - Các kết quả nghiên cứu của luận án có thể được các cơ quan lập pháp sử dụng làm luận cứ khoa học, tài liệu tham khảo phục vụ cho việc xây dựng các giải pháp về hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện đại. Ngoài ra, luận án còn có ý nghĩa cho các cơ quan chức năng quản lí về văn hóa, lịch sử trong việc lưu giữ những giá trị của cổ luật, là luận cứ khoa học cho việc tiếp tục tìm hiểu những giá trị truyền thống cội nguồn dân tộc, giữ gìn, tôn tạo và phát huy bản sắc dân tộc Việt. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án gồm 4 chương, 11 tiết. 9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG NƯỚC 1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn * Đề tài khoa học, các công trình sách - Đề tài khoa học cấp bộ: “Nghiên cứu lịch sử hình thành, nội dung cơ bản và những giá trị của Quốc triều hình luật thời nhà Lê (Bộ luật Hồng Đức)” của Lê Thị Sơn [90]. Đây là công trình tập hợp nhiều nhà khoa học trong lĩnh vực cổ luật tham gia. Một số bài viết trong công trình này ngoài việc nghiên cứu nội dung, điều khoản của pháp luật các tác giả còn quan tâm đánh giá những giá trị tiến bộ, tích cực trong các chế định của pháp luật thừa kế nhà Lê. - Đề tài nghiên cứu cấp trường: “Giá trị kế thừa về nhà nước và pháp luật dưới triều vua Lê Thánh Tông trong sự nghiệp xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay” của Hoàng Thị Kim Quế [72]. Trong nội dung nghiên cứu, đề tài đã chỉ ra những giá trị kế thừa của tư tưởng Lê Thánh Tông về pháp luật trong xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam, một trong những giá trị đó là quyền thừa kế của vợ chồng và quyền thừa kế của các con đối với di sản do cha mẹ để lại. Các tác giả đánh giá nội dung quyền thừa kế này là giá trị nhân văn, tiến bộ của QTHL. - Các công trình sách bao gồm: + "Dân luật khái luận" của Vũ Văn Mẫu [49], trong đó có bàn về QTHL và HVLL nội dung đề cập đến chế định thừa kế. Trong giáo trình này tác giả đã đánh giá cao những giá trị tiến bộ của pháp luật thừa kế nhà Lê. Tuy nhiên, khi nghiên cứu pháp luật thừa kế nhà Nguyễn tác giả đi đến kết luận đây là sự sao chép pháp luật Trung Hoa nên đã triệt tiêu các giá trị tích cực về quyền thừa kế được quy định trước đó trong QTHL. + "Việt Nam dân luật lược khảo" của Vũ Văn Mẫu [50]; "Dân luật lược giảng" của Vũ Văn Mẫu [51]. Trong hai tác phẩm này tác giả cũng có đề cập ít nhiều đến cổ luật thừa kế nhà Lê, nhà Nguyễn nhưng vẫn với quan điểm như trên. 10 + "Cổ luật Việt Nam lược khảo" của Vũ Văn Mẫu [52]. Bộ tác phẩm này cung cấp nhiều thông tin và tư liệu quý cho việc nghiên cứu pháp luật thừa kế nhà Lê, nhà Nguyễn. Tuy nhiên trong tác phẩm này tác giả chỉ tập trung phân tích nội dung của cổ luật thừa kế qua các thời kỳ lịch sử từ Lý, Trần, Lê, Nguyễn. Tác phẩm chưa có sự phân tích, đánh giá, so sánh để làm nổi bật những giá trị của cổ luật thừa kế nhà Lê, nhà Nguyễn. + "Sơ khảo lịch sử nhà nước và pháp quyền Việt Nam" của Đinh Gia Trinh [109]. Trong tác phẩm này, tác giả giữ nguyên quan điểm của giáo sư Vũ Văn Mẫu khi nghiên cứu về cổ luật thừa kế nhà Lê, nhà Nguyễn. Ngoài công trình của luật gia Đinh Gia Trinh, ở miền Bắc cho đến ngày đất nước thống nhất không còn thấy có một công trình nào khác nữa về vấn đề này, nên đây là quan điểm chung về chế định thừa kế trong thời kỳ phong kiến của giới luật học ở miền Bắc Việt Nam trước năm 1975. Trong mười năm đầu sau 1975 không thấy có một công trình nghiên cứu nào về pháp luật thừa kế trong thời kỳ phong kiến. Chỉ từ năm 1986 trở đi, cùng với chủ trương đổi mới đất nước, ngành luật học ở Việt Nam dần phát triển. Năm 1986, Khoa Lịch sử - Trường Đại học Sư phạm Huế đã xây dựng một chuyên đề giảng dạy tại khoa với tiêu đề: "Lịch sử nhà nước và pháp quyền Việt Nam (từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX)" [32]. Giáo trình đã được Hội đồng khoa học khoa Lịch sử Trường Đại học Sư Phạm Huế nghiệm thu và đưa ra giảng dạy bắt đầu từ năm 1986-1987 và được trường Đại học Sư phạm Huế in ấn làm tài liệu học tập cho sinh viên (xuất bản vào năm 1993). Mặc dù còn chịu ảnh hưởng của các công trình đi trước, nhưng trong giáo trình đó các tác giả đã cố gắng chứng minh và nhận định một số giá trị tích cực trong quy định về thừa kế của pháp luật nhà Nguyễn. - "Lịch sử nhà nước và pháp luật Việt Nam (Từ nguồn gốc đến trước Cách mạng tháng Tám 1945)" của tác giả Vũ Thị Phụng [68]. Ngoài việc khẳng định giá trị tiến bộ trong QTHL, tác giả đồng thời cùng phê phán pháp luật nhà Nguyễn nhất là các chế định về quyền thừa kế của phụ nữ. - Vào đầu năm 1994, tác giả Nguyễn Q. Thắng đã dịch HVLL ra tiếng Việt, kèm theo nhận xét, đánh giá chung về Bộ luật. Đây là lần đầu tiên công chúng được tiếp cận với một bản dịch tương đối đầy đủ về HVLL. Trong nội dung mở đầu tác 11 giả đã có những luận giải về việc cần đánh giá lại những giá trị tích cực của HVLL trong lĩnh vực dân sự mà đặc biệt là về chế định thừa kế [96]. Ngoài ra, từ năm 2000 đến nay, trong xu hướng đầu tư đúng mức cho hoạt động nghiên cứu cổ luật. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về nội dung và giá trị của cổ luật tiếp tục được xuất bản thành sách. Đáng chú ý có các tác phẩm liên quan trực tiếp đến đề tài luận án: + Tác phẩm “Một số vấn đề về pháp luật dân sự Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời Pháp thuộc” của Viện Nghiên cứu khoa học pháp lý [129]. Nội dung tác phẩm đề cập nhiều vấn đề, song chủ yếu là lịch sử và pháp luật xuyên suốt từ thời Lê cho đến thời Pháp thuộc. Tác phẩm này cung cấp nhiều thông tin và trích dẫn nhiều văn bản cổ luật về thừa kế có giá trị tham khảo cao. Thông qua những chế định pháp luật về dân sự từ thời Lê như QTHL đến thời Nguyễn với HVLL, các tác giả đã đi sâu phân tích mặt tích cực cũng như những hạn chế của các quy định pháp luật dân sự về thừa kế nhằm rút ra những vấn đề cần suy ngẫm. + "Quốc triều Hình luật - Lịch sử hình thành, nội dung và giá trị" của Lê Thị Sơn [90] đã tập trung phân tích lịch sử hình thành của bộ QTHL, khái quát các nội dung của QTHL. Đặc biệt chú trọng phân tích các giá trị tiến bộ, các nét đặc sắc của QTHL được thể hiện trong các quy định của bộ luật này về thừa kế. Nhiều bài viết đã tập trung phân tích các nội dung về phân chia di sản theo chúc thư, chia di sản theo pháp luật, lập hương hỏa, lập thừa tự,... Nội dung các bài nghiên cứu đã nêu bật giá trị pháp lý và tính nhân văn của chế định thừa kế trong QTHL. + "Hôn nhân và gia đình trong pháp luật triều Nguyễn. Trong phần “thân quyền về tài sản khi cha mẹ chết” của tác giả Huỳnh Công Bá [9] đã nghiên cứu sơ bộ các chế định về thừa kế trong pháp luật nhà Nguyễn. Tác giả đã cung cấp nhiều nội dung và tư liệu đáng tin cậy tạo cơ sở nền tảng ban đầu để tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu hơn về chế định thừa kế trong pháp luật nhà Nguyễn. + "Nhận diện quyền dân sự trong bộ luật Hồng Đức" của Trần Quang Trung [110]. Trong tác phẩm này, tác giả đã nghiên cứu các chế định liên quan đến quyền dân sự QTHL trong đó có quyền thừa kế. Qua đó, đi đến những nhận định, đánh giá về tính tích cực và một số hạn chế trong chế định thừa kế của cổ luật nhà Lê. 12 * Luận án, luận văn - Vấn đề thừa kế được nghiên cứu trong một số luận án tiến sĩ. Tuy nhiên phạm vi nghiên cứu chỉ chủ yếu trong pháp luật dân sự hiện đại, như: "Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay” của Phùng Trung Tập [93]; “Di sản thừa kế trong pháp luật dân sự Việt Nam” của Trần Thị Huệ [41]. Các luận án tiến sĩ này chỉ hệ thống hóa các quy phạm pháp luật về thừa kế của pháp luật Việt Nam hiện hành. Tập trung chủ yếu phân tích đánh giá các chế định thừa kế trong các văn bản pháp luật dân sự từ sau năm 1945 và trong BLDS năm 1995. Từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện lý luận khoa học đối với chế định thừa kế và nâng cao hiệu quả áp dụng. - Luận văn thạc sĩ “Hoàn thiện pháp luật về thừa kế ở Việt Nam hiện nay”, của tác giả Nguyễn Thị Châu [21]. Trong luận văn này tác giả đã nghiên cứu cơ sở lý luận của hoàn thiện pháp luật về thừa kế ở Việt Nam; nghiên cứu quá trình phát triển và thực trạng pháp luật thừa kế ở Việt Nam; nêu quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật thừa kế ở Việt Nam. Trong phần nội dung khái quát về quá trình phát triển pháp luật thừa kế ở Việt Nam tác giả đã nêu sơ lược một số vấn đề về pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn. Tuy nhiên đây chỉ là một nội dung chiếm dung lượng không đáng kể trong luận văn. - Luận văn cấp thạc sĩ “Thừa kế theo pháp luật trong Hoàng Việt luật lệ thời Nguyễn ở Việt Nam” của tác giả Hồ Thị Vân Anh [2]. Trong luận văn này tác giả đã tập trung nghiên cứu chuyên sâu về nội dung và giá trị của pháp luật thừa kế trong HVLL thời kỳ nhà Nguyễn. Luận văn không chỉ dừng lại nghiên cứu chế định thừa kế trong HVLL mà còn mở rộng phạm vi nghiên cứu trong cả hệ thống các Chỉ, Dụ bổ sung suốt thời kỳ các vua sau vua Gia Long: Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức,... Trên cơ sở so sánh đối chiếu với pháp luật triều Lê và pháp luật Trung Hoa cùng thời kỳ tác giả đã đi đến một số kết luận cho việc nhìn nhận lại những giá trị tích cực của pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Nguyễn. * Tạp chí, báo, kỷ yếu hội thảo khoa học - Trong “Hội thảo khoa học về triều Nguyễn” (thuộc Chương trình nghiên cứu khoa học cấp Bộ) do Trường Đại học sư phạm Huế tổ chức năm 1994, đã có các báo cáo khoa học trao đổi nhận định về chế định pháp luật thừa kế thời kỳ nhà 13 Nguyễn, nổi bật có các báo cáo của TS. Huỳnh Công Bá và nhà nghiên cứu Nguyễn Q. Thắng. Qua đó các tác giả đã ghi nhận sự đóng góp và sáng tạo của các nhà lập pháp dưới các triều đại sau vua Gia Long về việc xây dựng nội dung các quy định về quyền thừa kế dưới thời kỳ này [9]. - Vào năm 2000, Đại học Huế tổ chức hội thảo khoa học: “Văn hóa Việt Nam thời Nguyễn và những vấn đề đặt ra hiện nay” [31]. Hội thảo cũng đã có nhiều bài viết với những góc nhìn đa chiều về chế định thừa kế trong pháp luật thời kỳ nhà Nguyễn. - Tiếp đến, là các cuộc hội thảo quy mô quốc gia, quy tụ nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về cổ luật. Hội thảo nghiên cứu chuyên sâu về QTHL được tổ chức vào 2 ngày 17 và 18 tháng 3 năm 2007 tại Thành phố Thanh Hóa (do Bộ Tư pháp phối hợp với Ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh Thanh Hóa tổ chức) với tiêu đề “Quốc triều Hình luật - những giá trị lịch sử và đương đại góp phần xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam” [119]. Các bài tham luận trong hội thảo này đã tập trung phân tích những thành tựu lập pháp dưới thời nhà Lê. Đặc biệt chú trọng đến những chế định pháp luật được đánh giá là có tính tiến bộ vượt bậc mang giá trị nhân văn cao với tính dân tộc Việt đậm nét, có thể được tham khảo để kế thừa và hoàn thiện pháp luật hiện đại trong đó có các chế định về thừa kế trong QTHL. Và gần đây nhất là Hội thảo khoa học “Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX” mang tầm cỡ quốc gia được UBND tỉnh Thanh Hóa phối hợp với Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam tổ chức tại Thanh Hóa từ ngày 18 đến ngày 19 tháng 10 năm 2008... [120]. Đáng tiếc, là trong các cuộc hội thảo này, vấn đề về pháp luật dân sự, thừa kế thời kỳ nhà Nguyễn chưa được quan tâm đúng mức. Chưa có bài tham luận nào về thừa kế theo pháp luật trong HVLL thời Nguyễn. - Việc nghiên cứu còn được tập trung ở một số bài báo đăng trên các tạp chí chuyên ngành trước năm 2010 như: “Tương đồng và khác biệt Bộ luật Hồng Đức và bộ luật của Trung Hoa” của Nguyễn Minh Tuấn [116]; “Những giá trị tích cực của Nho giáo trong Bộ luật Hồng Đức” của Nguyễn Minh Tuấn [117]; “Quyền sở hữu tài sản của người phụ nữ trong QTHL” của tác giả Nguyễn Phương Lan [45]; “Những bộ cổ luật Việt Nam và một số giá trị đương đại” của tác giả Vũ Thị Phụng 14 [69]; “Pháp chế triều Nguyễn đối với vấn đề nhân thân của người phụ nữ” của Huỳnh Công Bá [7], “Vấn đề tài sản trong pháp luật hôn nhân và gia đình dưới triều Nguyễn” của Huỳnh Công Bá [8]... Trong thời gian này, hầu hết các bài báo chỉ chủ yếu tập trung nghiên cứu các giá trị tích cực trong QTHL. Việc nghiên cứu về chế định dân sự trong HVLL và pháp luật nhà Nguyễn hầu như ít được quan tâm. Chỉ duy nhất có hai bài báo của TS. Huỳnh Công Bá và nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Hữu Châu Phan được đăng trên tạp chí chuyên ngành viết về pháp luật triều đại này nhưng không viết chuyên sâu về thừa kế trong pháp luật thời kỳ nhà Nguyễn. Đến năm 2010 trở lại đây, HVLL mới bắt đầu được một số tác giả quan tâm nghiên cứu. Bắt đầu xuất hiện một số bài báo nghiên cứu về pháp luật nhà Nguyễn trên các tạp chí chuyên ngành như bài viết trên Tạp chí Dân chủ và Pháp luật: “Cần công bằng với bộ luật Hoàng Việt luật lệ” của tác giả Vũ Anh Tuấn [115]. Trên cơ sở điểm lại một số quan điểm khác nhau về cách đánh giá bộ luật, tác giả cũng nêu ra một vài suy nghĩ có tính gợi mở về hình thức, nội dung của bộ luật trong so sánh với các bộ luật Trung Hoa và bộ QTHL nhưng cũng chỉ dừng lại ở mức độ chung chung. “Về mối quan hệ giữa “Hoàng Việt luật lệ” và “Đại Thanh luật lệ”” của tác giả Nguyễn Thị Thu Thủy [100]. Và “Tính tích cực của “Hoàng Việt luật lệ” và giá trị của nó đối với nền tư pháp Việt Nam hiện đại” đăng trong Kỷ yếu Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ IV năm 2012. Như vậy, việc nghiên cứu pháp luật triều Nguyễn mới chỉ dừng lại ở nội dung nghiên cứu tổng quát HVLL, so sánh với pháp luật Trung Hoa, còn chế định thừa kế trong pháp luật triều Nguyễn đến nay vẫn ít được quan tâm nghiên cứu. 1.1.2. Nhóm công trình nghiên cứu liên quan đến vận dụng pháp luật và vận dụng pháp luật thừa kế thời kỳ nhà Lê, nhà Nguyễn * Đề tài khoa học, các công trình sách Trong đề tài khoa học cấp bộ: “Nghiên cứu lịch sử hình thành, nội dung cơ bản và những giá trị của Quốc triều hình luật thời nhà Lê (Bộ luật Hồng Đức)” của Viện Khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp [90] đã nêu trên, các bài viết còn tập trung phân tích, đánh giá những giá trị tích cực mang tính đương đại trong các quy định về pháp luật thừa kế trong QTHL. Từ đó, một số bài viết đã chỉ ra tính kế thừa trong 15 các quy định pháp luật thừa kế hiện hành và đặt ra một số gợi mở cho việc tiếp tục vận dụng các giá trị của pháp luật thừa kế nhà Lê trong việc hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành tập trung vào các vấn đề: Di chúc chung của vợ chồng, di sản dùng vào việc thờ cúng... - Các công trình sách: + Trên cơ sở đề tài nghiên cứu khoa học cấp bộ: “Quốc triều Hình luật Lịch sử hình thành, nội dung và giá trị” của Lê Thị Sơn [90]. Trong tác phẩm này, ngoài việc tập trung phân tích lịch sử hình thành của bộ QTHL, khái quát các nội dung của QTHL như đã trên, các tác giả còn đặc biệt chú trọng phân tích các giá trị tiến bộ, các nét đặc sắc của QTHL được thể hiện trong các quy định của bộ luật này về thừa kế. Công trình đã nghiên cứu bài học kinh nghiệm được rút ra từ hoạt động lập pháp của các vua nhà Lê và gợi mở cho việc vận dụng một số nội dung đối với công tác hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành. + Trong tác phẩm: “Hôn nhân và gia đình trong pháp luật triều Nguyễn” của Huỳnh Công Bá [9] đã khái quát lại một số giá trị về mặt nội dung và kỹ thuật lập pháp của chế định thừa kế nhà Nguyễn góp phần vận dụng hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành. Tác giả cho rằng pháp luật thừa kế là một lĩnh vực gắn bó chặt chẽ với phong tục tập quán. Một sự định hướng thiên lệch sẽ rất khó lấy lại thăng bằng. Vì vậy, nghiên cứu những giá trị tích cực trong pháp luật thừa kế dưới triều Nguyễn để vận dụng hoàn thiện pháp luật thừa kế hiện hành là rất cần thiết. + Trong tác phẩm: “Nhận diện quyền dân sự trong bộ luật Hồng Đức” của Trần Quang Trung [110] đã phân tích và nghiên cứu chế định về thừa kế như đã nêu trên. Trong chương 5, tác giả đã kết luận giá trị về quyền dân sự trong đó có giá trị về quyền thừa kế của QTHL mang tính tiến bộ, cần thiết phải tiếp tục kế thừa để vận dụng hoàn thiện về mặt pháp lý cũng như trong công tác thực tiễn nhằm bảo vệ quyền thừa kế của công dân hiện nay. + Tác phẩm: “Tư tưởng Hồ Chí Minh về pháp luật, pháp chế và sự vận dụng trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam” của Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Viện Nhà nước và pháp luật [39]. Tác phẩm này mặc dù không trực tiếp liên quan đến đề tài, tuy nhiên tác phẩm đã cung cấp cho tác giả phương pháp luận tiếp cận vấn đề lý luận về “vận dụng” và cách tiếp cận hệ