Tài liệu Phân tích và đề xuất một số giải pháp đẩy mạnh công tác r&d tại trung tâm quốc tế nghiên cứu và phát triển công nghệ định vị sử dụng vệ tinh (navis)

Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật MỤC LỤC Lời cam đoan Lời cảm ơn Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ HOẠT ĐỘNG R&D ............................... 1 1.1. ĐẶC THÙ CỦA HOẠT ĐỘNG KH&CN ........................................................ 1 1.1.1. Hoạt động KH&CN ..................................................................................... 1 1.1.1.1. Giáo dục và đào tạo KH&CN ............................................................... 1 1.1.1.2. Đổi mới công nghệ ................................................................................ 2 1.1.1.3. Dịch vụ KH&CN .................................................................................. 4 1.1.2. Đặc trƣng của lao động KH&CN ................................................................ 4 1.2. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI HOẠT ĐỘNG R&D ...................................... 6 1.2.1. Khái niệm hoạt động R&D .......................................................................... 6 1.2.1.1. Ý nghĩa kinh tế của R&D...................................................................... 6 1.2.1.2. Ý nghĩa khoa học của R&D .................................................................. 7 1.2.2. Phân loại hoạt động R&D ........................................................................... 7 1.2.2.1. Nghiên cứu cơ bản (NCCB – Fundamental research) .......................... 8 1.2.2.2. Nghiên cứu ứng dụng (NCƢD – Applied research) ............................. 8 1.2.2.3. Triển khai (Technological experimental development) ........................ 9 1.2.3. Mối quan hệ giữa R&D với hoạt động sản xuất kinh doanh .................... 10 1.2.4. Năng lực R&D ........................................................................................... 11 1.3. TẦM QUAN TRỌNG CỦA CÁC HOẠT ĐỘNG R&D VỚI NỀN KINH TẾ QUỐC GIA ............................................................................................................. 14 1.4. HỢP TÁC QUỐC TẾ TRONG NGHIÊN CỨU KH&CN .............................. 14 1.5. TÌNH HÌNH HOẠT ĐỘNG R&D TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM ......... 16 1.5.1. Hoạt động R&D trên thế giới .................................................................... 16 1.5.2. Hoạt động R&D tại Việt Nam ................................................................... 20 1.5.2.1. Đánh giá qua những con số ................................................................. 20 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật 1.5.2.2. Một số chính sách đổi mới KH&CN của chính phủ trong thời gian gần đây .................................................................................................................... 23 1.5.2.3. Hội nhập quốc tế về KH&CN ............................................................. 25 1.6. QUẢN LÝ VÀ ĐÁNH GIÁ HOẠT ĐỘNG R&D.......................................... 26 1.6.1. Quản lý các hoạt động R&D ..................................................................... 26 1.6.2. Đánh giá nghiên cứu khoa học .................................................................. 27 1.7. KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ................................................................................ 29 CHƢƠNG 2. PHÂN TÍCH CÁC HOẠT ĐỘNG R&D TẠI TRUNG TÂM QUỐC TẾ NGHIÊN CỨU VÀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHỆ ĐỊNH VỊ SỬ DỤNG VỆ TINH (NAVIS) .......................................................................................... 30 2.1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TRUNG TÂM NAVIS ................................................................................................................................ 30 2.1.1. Cơ cấu tổ chức ........................................................................................... 32 2.1.2. Định vị vệ tinh – Lĩnh vực nghiên cứu chủ đạo của Trung tâm ............... 33 2.1.3. Định hƣớng hoạt động của Trung tâm ...................................................... 35 2.2. PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG R&D TẠI TRUNG TÂM NAVIS GIAI ĐOẠN 2011-2015. ........................................................................... 36 2.2.1. Hƣớng nghiên cứu và các ứng dụng .......................................................... 37 2.2.2. Các đề tài nghiên cứu của Trung tâm NAVIS .......................................... 39 2.2.3. Các sản phẩm của Trung tâm NAVIS ....................................................... 42 2.2.4. Một số thành tựu KH&CN Trung tâm NAVIS đạt đƣợc trong năm năm qua ....................................................................................................................... 45 2.3. PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ BÊN TRONG ẢNH HƢỞNG TỚI CÁC HOẠT ĐỘNG R&D TẠI TRUNG TÂM NAVIS ................................................. 46 2.3.1. Nhân tố đội ngũ nhân lực của Trung tâm NAVIS ..................................... 46 2.3.1.1. Thực trạng đội ngũ nhân lực của Trung tâm NAVIS ......................... 46 2.3.1.2. Chính sách thu hút và công tác tuyển dụng cán bộ nghiên cứu khoa học của Trung tâm NAVIS .............................................................................. 50 2.3.1.3. Công tác đào tạo, bồi dƣỡng cán bộ NCKH ....................................... 53 2.3.1.4. Cơ chế, chính sách sử dụng, đãi ngộ, tạo động lực làm việc cho đội ngũ nghiên cứu khoa học ................................................................................. 54 2.3.2. Nhân tố tài chính của Trung tâm NAVIS .................................................. 57 2.3.3. Nhân tố cơ sở vật chất của Trung tâm NAVIS ......................................... 62 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật 2.3.4. Nhân tố thông tin KH&CN của Trung tâm NAVIS .................................. 65 2.3.4.1. Hệ thống thông tin Quốc gia về KH&CN........................................... 65 2.3.4.2. Hệ thống thông tin KH&CN của Trung tâm....................................... 67 2.3.4.3. Quan hệ hợp tác với các cơ sở KH&CN bên ngoài ............................ 68 2.4. KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ................................................................................ 72 CHƢƠNG 3. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH CÔNG TÁC R&D TẠI TRUNG TÂM QUỐC TẾ NGHIÊN CỨU VÀ PHÁT TRIỂN CÔNG NGHỆ ĐỊNH VỊ SỬ DỤNG VỆ TINH (NAVIS) ......................................... 73 3.1. MỘT SỐ NHÂN TỐ VĨ MÔ ẢNH HƢỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG R&D CỦA TRUNG TÂM NAVIS ........................................................................................... 73 3.1.1. Dự báo xu thế phát triển KH&CN thế giới trong thế kỷ XXI ................... 73 3.1.2. Một số nội dung chính trong Chiến lƣợc phát triển KH&CN của Việt Nam giai đoạn 2011-2020 ............................................................................................ 73 3.1.2.1. Mục tiêu phát triển KH&CN............................................................... 74 3.1.2.2. Định hƣớng phát triển KH&CN.......................................................... 74 3.1.3. Hiệp định TPP: Gia tăng cơ hội hợp tác khoa học, công nghệ giữa Việt Nam và thế giới ................................................................................................... 75 3.1.4. Công ty Spin-off trong trƣờng đại học – Mô hình hiệu quả trên thế giới, nhƣng còn rất mới ở Việt Nam ............................................................................ 77 3.2. MỘT SỐ MỤC TIÊU VÀ ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN ĐẾN NĂM 2020 CỦA TRUNG TÂM NAVIS .................................................................................. 79 3.2.1. Mục tiêu chung .......................................................................................... 79 3.2.2. Định hƣớng phát triển đến 2020 ................................................................ 79 3.3. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH CÔNG TÁC R&D TẠI TRUNG TÂM NAVIS ........................................................................................... 80 3.3.1. Đề xuất phƣơng án chuyển đổi sang mô hình spin-off phù hợp ............... 80 3.3.2. Giải pháp cải thiện nguồn nhân lực ........................................................... 85 3.3.3. Giải pháp tăng cƣờng cơ sở hạ tầng, đầu tƣ trang thiết bị hiện đại cho hoạt động R&D của Trung tâm NAVIS ...................................................................... 87 3.3.4. Giải pháp nâng cao khả năng huy động tài chính để thực hiện các hoạt động R&D của Trung tâm NAVIS ...................................................................... 89 3.3.5. Giải pháp tăng cƣờng hợp tác nghiên cứu khoa học trong và ngoài nƣớc của Trung tâm NAVIS ........................................................................................ 91 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật KẾT LUẬN ................................................................................................................... 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1: Bảng thống kê các đề tài từ nguồn ngân sách nhà nƣớc của Trung tâm NAVIS PHỤ LỤC 2: Bảng thống kê các dự án hợp tác với nƣớc ngoài của Trung tâm NAVIS PHỤ LỤC 3: Bảng thống kê các công bố khoa học của Trung tâm NAVIS giai đoạn 2011-2015 PHỤ LỤC 4: Một số hình ảnh về hoạt động của Trung tâm NAVIS PHỤ LỤC 5: Phiếu điều tra gửi cán bộ nghiên cứu khoa học của Trung tâm NAVIS Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, luận văn là công trình nghiên cứu khoa học, độc lập của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn đƣợc tập hợp từ nhiều nguồn tài liệu và liên hệ thực tế, các thông tin trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của luận văn này. Hà Nội, ngày tháng năm 2016 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Hà Phƣơng Khoá: Cao học 2014 – 2016 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trƣờng Đại học Bách khoa Hà Nội đã trang bị cho tôi những kiến thức làm nền tảng để nghiên cứu, ứng dụng trong luận văn này cũng nhƣ trong hoạt động thực tiễn. Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Trần Thị Bích Ngọc đã nhiệt tình truyền đạt kiến thức giúp tôi hoàn thành tốt luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo và các cán bộ Trung tâm NAVIS – Trƣờng Đại học Bách khoa Hà Nội đã ủng hộ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Xin cảm ơn các thành viên trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Trân trọng cảm ơn! TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Hà Phƣơng Khoá: Cao học 2014 – 2016 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ASEAN BGH CGCN CNTT&TT DN DN KHCN ĐHBK ĐTVT FDI GDP GNSS GSHT KH&CN NCCB NCKH NC&PT NCƢD Multi-GNSS ODA OECD PCT PTN R&D TPP UNESCO USD WTO Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (Association of Southeast Asian Nations) Ban Giám hiệu Chuyển giao công nghệ Công nghệ Thông tin và Truyền thông Doanh nghiệp Doanh nghiệp Khoa học Công nghệ Đại học Bách khoa Điện tử Viễn thông Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài (Foreign Direct Investment) Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) Hệ thống Định vị Vệ tinh Toàn cầu (Global Navigation Satellite System) Giám sát hành trình Khoa học và Công nghệ. Nghiên cứu cơ bản Nghiên cứu khoa học Nghiên cứu và Phát triển Nghiên cứu ứng dụng Đa Hệ thống Định vị Vệ tinh Toàn cầu (Multiple Global Navigation Satellite System) Viện trợ phát triển chính thức (Official Development Assistance) Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (Organization for Economic Co-operation and Development) Bằng sáng chế (Patent Cooperation Treaty) Phòng Thí nghiệm Nghiên cứu và Triển khai/ Nghiên cứu và Phát triển (Research and Development). Hiệp định Đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dƣơng (Trans-Pacific Strategic Economic Partnership Agreement) Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (United Nations Conference ond Trade and Development. Đồng Đô-la Mỹ (United States Dollar) Tổ chức Thƣơng mại Thế giới (World Trade Organization) Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Mức độ thành công của các loại hình nghiên cứu ....................................... 5 Bảng 1.2. Số liệu tổng hợp về NC&PT của một số nƣớc năm 2012 ......................... 16 Bảng 1.3. Tỷ lệ chi cho R&D của các quốc gia và vùng lãnh thổ trên tổng chi đầu tƣ R&D toàn cầu năm 2012-2013, dự báo 2014 ............................................................ 17 Bảng 1.4. Top 10 công ty sáng tạo nhất năm 2014 trên toàn cầu ............................. 19 Bảng 1.5. Top 20 công ty chi tiêu nhiều nhất cho R&D trên toàn cầu ..................... 19 Bảng 2.1. Tổng hợp đề tài NCKH phân theo loại hình nghiên cứu (2011-2015) ...... 40 Bảng 2.2. Tổng hợp đề tài NCKH phân theo cấp quản lý giai đoạn 2011-2015 ....... 41 Bảng 2.3. Tổng hợp kết quả các đề tài NCKH giai đoạn 2011-2015 ........................ 41 Bảng 2.4. Cơ cấu nguồn nhân lực của Trung tâm xét theo học vị và độ tuổi tính đến hết năm 2015 .............................................................................................................. 47 Bảng 2.5. Tổng hợp kết quả điều tra về đánh giá đội ngũ nghiên cứu khoa học ....... 50 Bảng 2.6. Tổng hợp kết quả điều tra về đơn vị cán bộ NCKH đang làm việc/học tập trƣớc khi tham gia cộng tác/ làm việc tại Trung tâm ................................................ 52 Bảng 2.7. Số lƣợng cán bộ NCKH của Trung tâm NAVIS đƣợc bồi dƣỡng nâng cao trình độ hàng năm (2011-2015).................................................................................. 53 Bảng 2.8. Tổng hợp kết quả điều tra các yếu tố tạo động lực nghiên cứu khoa học tại Trung tâm ................................................................................................................... 56 Bảng 2.9. Tổng hợp kết quả điều tra các yếu tố làm giảm động lực nghiên cứu khoa học tại Trung tâm ....................................................................................................... 56 Bảng 2.10. Tổng hợp Nguồn kinh phí cho tất cả các hoạt động của Trung tâm giai đoạn 2011-2015 .......................................................................................................... 57 Bảng 2.11. Tổng hợp kết quả thăm dò mức độ đáp ứng của nguồn tài chính phục vụ hoạt động NCKH của Trung tâm ............................................................................... 61 Bảng 2.12. Các thiết bị phục vụ hoạt động R&D tính đến hết năm 2015.................. 62 Bảng 2.13. Tổng hợp kết quả thăm dò mức độ đáp ứng của cơ sở vật chất, trang thiết bị, kỹ thuật với yêu cầu hoạt động NCKH tại Trung tâm .......................................... 64 Bảng 2.14. Tổng hợp kết quả thăm dò mức độ đáp ứng của nguồn thông tin phục vụ hoạt động NCKH tại Trung tâm ................................................................................. 68 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Mối quan hệ giữa các loại hình nghiên cứu ............................................... 10 Hình 1.2. Chu trình của sản phẩm nghiên cứu khoa học ........................................... 11 Hình 1.3. Quan hệ giữa nhân lực KH&CN và nhân lực NC&PT .............................. 12 Hình 1.4. Các bƣớc đánh giá hoạt động NCKH ........................................................ 27 Hình 2.1. Cơ cấu tổ chức Trung tâm NAVIS............................................................. 32 Hình 2.2. Phân loại nguồn nhân lực năm 2015 của Trung tâm NAVIS theo trình độ .................................................................................................................................... 48 Hình 2.3. Phân loại nguồn nhân lực R&D năm 2015 của Trung tâm NAVIS theo độ tuổi .............................................................................................................................. 48 Hình 2.4. Thu nhập bình quân của cán bộ, công nhân viên Trung tâm NAVIS giai đoạn 2011-2015 .......................................................................................................... 55 Hình 2.5. Tổng nguồn kinh phí hoạt động của Trung tâm NAVIS từ năm 2011-2015 .................................................................................................................................... 58 Hình 2.6. Tổng hợp tình hình sử dụng kinh phí cho các hoạt động của Trung tâm giai đoạn 2011-2015 ................................................................................................... 59 Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết nghiên cứu đề tài R&D là từ viết tắt của thuật ngữ “Research and Development”, đƣợc hiểu là “Nghiên cứu và Phát triển”, hay “Nghiên cứu và Triển khai”. Công tác nghiên cứu và phát triển nhằm khám phá những tri thức mới về các sản phẩm, quá trình, và dịch vụ, sau đó áp dụng những tri thức đó để tạo ra sản phẩm, quá trình và dịch vụ mới, có tính cải tiến để đáp ứng nhu cầu của khách hàng hoặc của thị trƣờng tốt hơn. Hoạt động R&D là một yếu tố quan trọng trong phát triển sản xuất và tiến bộ của xã hội. Nó là mối quan tâm đặc biệt của tất cả các nƣớc, dù là nƣớc công nghiệp phát triển hay nƣớc đang phát triển. R&D chính là một trong những nguồn gốc của sự đổi mới, trở thành một phần không thể thiếu trong quá trình học hỏi công nghệ, đặc biệt là những công nghệ phức tạp và thay đổi nhanh chóng. Các nghiên cứu thực tiễn cho thấy có mối quan hệ trực tiếp giữa hoạt động R&D với sự tăng trƣởng. Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa nhƣ hiện nay, R&D là một trong những chìa khóa thành công của nhiều quốc gia, nhiều tập đoàn, công ty lớn trên thế giới. Chính vì vai trò to lớn của R&D nên đầu tƣ cho R&D đã không ngừng gia tăng trong những năm qua. Theo một nghiên cứu của Hội đồng Khoa học Quốc gia (National Science Board) thuộc Tổ chức Khoa học Quốc gia (National Science Foundation) Mỹ, xu hƣớng gia tăng đầu tƣ cho R&D thể hiện rất rõ ràng ở mỗi quốc gia cũng nhƣ các khu vực. Các nền kinh tế Châu Á, đặc biệt Trung Quốc và Hàn Quốc, đi tiên phong trong xu thế mới bằng những nỗ lực tăng cƣờng đầu tƣ cho R&D và giáo dục đào tạo khoa học kỹ thuật, nhằm đảm bảo vị thế trung tâm sáng tạo của thế giới. Theo số liệu của Ngân hàng Thế giới, năm 2012, chi cho R&D toàn cầu tăng 5,2% so với năm 2011, đạt mức 1,5 nghìn tỷ USD. Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản… luôn là các nƣớc dẫn đầu toàn cầu về lƣợng tiền chi cho hoạt động R&D. Tại nhiều nƣớc trên thế giới, các công ty luôn coi R&D là hoạt động không thể thiếu đối với doanh nghiệp. Các công ty lớn thƣờng có mức đầu tƣ cao cho R&D. Hoạt động R&D nội bộ đƣợc xem nhƣ tài sản chiến lƣợc của mỗi công ty. Năm 2013, các công ty, tập đoàn đứng đầu về chi tiêu cho R&D trên toàn cầu có thể kể đến là Volkswagen: 13,5 tỷ USD; Samsung: 12,4 tỷ USD; Intel: 10,6 tỷ USD… Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật Ở những nƣớc phát triển, bình quân tỷ lệ đầu tƣ cho R&D từ ngân sách nhà nƣớc so với khu vực bên ngoài nhà nƣớc là khoảng 1:4, còn Việt Nam thì ƣớc khoảng 5:1. Nghĩa là hoạt động R&D ở Việt Nam vẫn do nhà nƣớc đầu tƣ là chính. Nếu nhƣ trƣớc đây, hoạt động R&D vẫn còn rất xa lạ với các doanh nghiệp Việt Nam, thì vài năm trở lại đây, một số doanh nghiệp sản xuất, cung ứng dịch vụ đã bắt đầu quan tâm đến hoạt động này. Luật Khoa học Công nghệ 2013 bắt buộc doanh nghiệp phải dành tối thiểu 3%, tối đa 10% lợi nhuận trƣớc thuế để đầu tƣ cho khoa học công nghệ. Nhƣng trên thực tế, nhiều doanh nghiệp Việt Nam vẫn chƣa thực hiện đƣợc điều này, do cơ chế chính sách khuyến khích doanh nghiệp thành lập Qũy Phát triển Khoa học Công nghệ cũng nhƣ dành một phần lợi nhuận để đầu tƣ cho KH&CN còn bất cập. Trung tâm Quốc tế Nghiên cứu và Phát triển Công nghệ Định vị Sử dụng Vệ tinh (NAVIS) là một đơn vị hợp tác quốc tế giữa Trƣờng Đại học Bách Khoa Hà Nội và các đối tác là các đơn vị nghiên cứu hàng đầu Châu Âu và Châu Á, trong khuôn khổ Dự án FP7 của Liên minh Châu Âu, với mục đích xây dựng môi trƣờng hợp tác Á-Âu và các quốc gia khác về công nghệ định vị sử dụng vệ tinh. Mới đƣợc thành lập và đi vào hoạt động trong 5 năm, là một đơn vị nghiên cứu còn rất non trẻ, nên việc thúc đẩy công tác R&D tại Trung tâm NAVIS là công việc hết sức cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Là một cán bộ đang công tác tại Trung tâm NAVIS, tôi chọn đề tài “Phân tích và đề xuất một số giải pháp đẩy mạnh công tác R&D tại Trung tâm Quốc tế Nghiên cứu và Phát triển Công nghệ Định vị Sử dụng Vệ tinh (NAVIS)” làm đề tài luận văn thạc sỹ quản trị kinh doanh. Đây là một vấn đề rất cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn đối với sự phát triển của Trung tâm. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là vận dụng những lý thuyết cơ bản về các hoạt động R&D để phân tích các hoạt động R&D tại Trung tâm NAVIS. Đánh giá các yếu tố vi mô và vĩ mô để tìm ra những nguyên nhân chủ yếu là giảm hiệu quả hoạt động R&D, từ đó đề xuất các giải pháp thích hợp nhằm đẩy mạnh các hoạt động R&D tại Trung tâm NAVIS. Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu là các hoạt động và các nhân tố bên trong (nhân lực, cơ sở vật chất…) cũng nhƣ bên ngoài (chính sách KH&CN của nhà nƣớc, các dự án quốc tế…) tác động đến hoạt động R&D của Trung tâm NAVIS trong giai đoạn từ năm 2011 đến năm 2015. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng cả phƣơng pháp định tính và định lƣợng để tìm hiểu, đánh giá và giải quyết các vấn đề đặt ra trong quá trình nghiên cứu: - Phƣơng pháp tiếp cận hệ thống để phân tích toàn bộ công tác R&D trong và ngoài nƣớc, cũng nhƣ tại đơn vị. - Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu: sử dụng các tƣ liệu liên quan đã có trong và ngoài nƣớc liên quan đến hoạt động R&D để làm luận cứ thống nhất cho các nhận định, đánh giá… - Phƣơng pháp thống kê, khảo sát thực tiễn để xác định số liệu: đánh giá hiệu quả, thực trạng các hoạt động hiện tại, đối chiếu và xác định mục tiêu cho hoạt động R&D. Do quy mô đơn vị không lớn, nên sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu trên toàn bộ tổng thể. - Phƣơng pháp thu thập số liệu sử dụng phƣơng pháp phỏng vấn trực tiếp. Đây là phƣơng pháp linh hoạt, cho phép hội thoại trực diện và đạt đƣợc sự giao tiếp đầy đủ nhất. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của luận văn đƣợc chia thành 3 chƣơng: Chương 1: Cơ sở lý thuyết về hoạt động R&D Chương 2: Phân tích các hoạt động R&D tại Trung tâm NAVIS trong thời gian gần đây Chương 3: Đề xuất một số giải pháp đẩy mạnh công tác R&D tại Trung tâm NAVIS Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ HOẠT ĐỘNG R&D 1.1. ĐẶC THÙ CỦA HOẠT ĐỘNG KH&CN 1.1.1. Hoạt động KH&CN Theo định nghĩa của UNESCO, Hoạt động KH&CN (Scientific and Technological Activities – STA) là “các hoạt động có hệ thống liên quan chặt chẽ tới việc sản xuất, nâng cao, truyền bá và ứng dụng các tri thức khoa học và kỹ thuật trong mọi lĩnh vực của KH&CN, đó là các lĩnh vực khoa học tự nhiên, kỹ thuật và công nghệ, các lĩnh vực khoa học y học và khoa học nông nghệp, cũng nhƣ các lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn” [25, tr.17]. Theo Luật Khoa học Công nghệ số 29/2013/QH13 do Quốc hội nƣớc Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam ban hành năm 2013, Hoạt động KH&CN đƣợc định nghĩa là “hoạt động nghiên cứu khoa học, nghiên cứu và triển khai thực nghiệm, phát triển công nghệ, ứng dụng công nghệ, dịch vụ khoa học và công nghệ, phát huy sáng kiến và hoạt động sáng tạo khác nhằm phát triển khoa học và công nghệ”. Trong đó, “Khoa học là hệ thống tri thức về bản chất, quy luật tồn tại và phát triển của sự vật, hiện tƣợng tự nhiên, xã hội và tƣ duy”; “Công nghệ là giải pháp, quy trình, bí quyết kỹ thuật có kèm theo hoặc không kèm theo công cụ, phƣơng tiện dùng để biến đổi nguồn lực thành sản phẩm” [18, điều 3]. Các hoạt động KH&CN bao gồm: Nghiên cứu và triển khai (R&D); Giáo dục và đào tạo công nghệ; Dịch vụ KH&CN; và Đổi mới công nghệ. Hoạt động R&D sẽ đƣợc trình bày chi tiết trong mục 1.2. Dƣới đây, xin đƣợc trình bày ngắn gọn về các hoạt động KH&CN khác. 1.1.1.1. Giáo dục và đào tạo KH&CN Giáo dục và đào tạo KH&CN bao quát tất cả các hoạt động có liên quan tới giáo dục và đào tạo chuyên ngành phi đại học, giáo dục và đào tạo ở bậc đại học, sau đại học và cao hơn nữa, tổ chức đào tạo dài hạn và liên tục cho kỹ sƣ và các nhà khoa học [25, tr.30]. Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật 1.1.1.2. Đổi mới công nghệ Đổi mới công nghệ (Technological Innovation) là sự chủ động thay thế một phần đáng kể (cốt lõi hay cơ bản) hay toàn bộ công nghệ đang sử dụng bằng một công nghệ khác. Đó là một sự tiến bộ về công nghệ, tiến bộ này dƣới dạng một phƣơng pháp mới về sản xuất, một kỹ thuật mới về tổ chức, quản trị, marketing, mà nhờ chúng sản phẩm sản xuất ra sẽ có năng suất cao hơn, chất lƣợng tốt hơn, chi phí sản xuất thấp hơn và do đó nó sẽ tạo nên lợi thế cạnh tranh cho công ty về mặt giá thành hay sự khác biệt về sản phẩm [8]. Đổi mới công nghệ đƣợc thực hiện thông qua hai loại hình là: Chuyển giao công nghệ (CGCN) và Phát triển công nghệ. i) Chuyển giao công nghệ Chuyển giao công nghệ (Transfer of Technology) là “chuyển giao quyền sở hữu hoặc quyền sử dụng một phần hoặc toàn bộ công nghệ từ bên có quyền chuyển giao công nghệ sang bên nhận công nghệ” [18, điều 3]. Nếu bên tiếp nhận công nghệ hiểu chính xác công nghệ đƣợc chuyển giao và sử dụng nó một cách có hiệu quả thì chuyển giao đƣợc gọi là thành công. CGCN bắt nguồn từ sự chênh lệch công nghệ giữa các nƣớc phát triển và các nƣớc chậm phát triển hơn. Các nƣớc phát triển có nhu cầu bán công nghệ để thu lợi nhuận và có vốn để đầu tƣ vào nghiên cứu và phát triển công nghệ mới. Các nƣớc đang phát triển thì có nhu cầu nhập công nghệ để có thể cạnh tranh trên thị trƣờng thƣơng mại quốc tế và phát triển công nghệ nội sinh của mình. CGCN giúp tăng cƣờng sức cạnh tranh và phát triển kinh tế, thúc đẩy thƣơng mại và cải thiện cán cân thanh toán, thúc đẩy sự phát triển của công nghệ trong nƣớc, nâng cao trình độ của đội ngũ khoa học công nghệ trong nƣớc, nâng cao đƣợc năng lực công nghệ của quốc gia và ngành kinh doanh, đồng thời giúp tiết kiệm đƣợc tài nguyên. Nếu phân loại theo luồng chuyển giao, thì CGCN có 3 luồng bao gồm:. + CGCN theo chiều ngang là sự chuyển giao công nghệ giữa các doanh nghiệp. Thực chất đây là quá trình nhân rộng công nghệ về mặt số lƣợng, không có biến đổi về mặt trình độ, năng lực công nghệ và chất lƣợng sản phẩm. Ƣu điểm của hình thức chuyển giao theo chiều ngang là ít rủi ro, nhƣng năng lực cạnh tranh thấp. Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật + CGCN theo chiều dọc là sự chuyển giao tri thức công nghệ từ khu vực R&D vào doanh nghiệp, thực chất đây là quá trình áp dụng kết quả nghiên cứu vào sản xuất. Mặc dù xác suất rủi ro của hình thức chuyển giao theo chiều dọc có thể cao, song đổi lại, năng lực cạnh tranh cũng lại có thể rất cao, do tạo đƣợc các sản phẩm mới dựa trên công nghệ mới. Tuy nhiên CGCN theo chiều dọc cũng đòi hỏi bên nhận công nghệ phải có đủ trình độ và cở sở vật chất kỹ thuật mới có thể tiếp nhận công nghệ. + CGCN hỗn hợp: Là hình thức kết hợp cả CGCN theo chiều ngang và CGCN theo chiều dọc ii) Phát triển công nghệ Phát triển công nghệ (Development of technology) là “hoạt động sử dụng kết quả nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng, thông qua việc triển khai thực nghiệm và sản xuất thử nghiệm để hoàn thiện công nghệ hiện có, tạo ra công nghệ mới” [18, điều 3]. Phát triển công nghệ là sự mở rộng và/hoặc nâng cấp công nghệ, bao gồm hoạt động phát triển công nghệ theo chiều rộng (nhân rộng, mở rộng) và hoạt động phát triển công nghệ theo chiều sâu (nâng cấp công nghệ). - Mở rộng công nghệ (Extensive Development of Technology/ Diffusion of Technology) có nghĩa đầy đủ là phát triển công nghệ theo chiều rộng, là sự phổ cập một công nghệ sau khi chuyển giao. Công việc này hết sức cần thiết, vì công nghệ đƣợc chuyển giao cần đƣợc phát huy tác dụng trên diện rộng. Trung Quốc là một trong những nƣớc thực hiện khá tốt hoạt động này, một trong những yếu tố góp phần đƣa họ trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới (chỉ sau Mỹ) từ năm 2010 đến nay. Từ những năm 1985, Trung Quốc đã triển khai thực hiện bốn chuyển giao công nghệ: Một là chuyển giao từ quốc phòng sang dân sự; hai là chuyển giao từ công nghiệp sang nông nghiệp; ba là chuyển giao từ thành phố về nông thôn và thứ tƣ là chuyển giao trong nội bộ một ngành, từ khu vực tiên tiến sang khu vực lạc hậu. Ví dụ nhƣ công cuộc chuyển giao từ quốc phòng sang dân sự của Trung Quốc từ thập niên 1960, theo họ đây là biện pháp mở đƣờng “tân trang và nâng cấp cho công nghiệp quốc phòng, vừa tận dụng công nghiệp thải loại của quốc Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật phòng để nâng cấp cho khu vực nông nghiệp dân sự”. Với chủ trƣơng này, có những thiết bị công ghệ đƣợc giữ mới nguyên vẹn, nhƣng đã bị hao mòn vô hình đến mức đã mất an toàn giá trị sử dụng vì sự tiến bộ nhanh chóng của công nghệ quốc phòng, sẽ đƣợc chuyển giao sử dụng hiệu quả ở khu vực dân sự. Đây chính là bức tranh sinh động cho quá trình mở rộng công nghệ trên diện rộng trong toàn bộ nền kinh tế và xã hội phủ kín lãnh thổ quốc gia. - Nâng cấp công nghệ (Intensive Development of Technology/ Upgrading of Technology) cũng là một bƣớc tất yếu sau CGCN. Việc nâng cấp công nghệ không phải diễn ra trên toàn bộ dây chuyền công nghệ, mà có thể diễn ra tại một hoặc một số khâu thiết yếu [30]. 1.1.1.3. Dịch vụ KH&CN Dịch vụ KH&CN là hoạt động phục vụ, hỗ trợ kỹ thuật cho việc nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; hoạt động liên quan đến sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ, tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật, đo lƣờng, chất lƣợng sản phẩm, hàng hóa, an toàn bức xạ, hạt nhân và năng lƣợng nguyên tử; dịch vụ về thông tin, tƣ vấn, đào tạo, bồi dƣỡng, phổ biến, ứng dụng thành tựu KH&CN trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội [18, điều 3]. 1.1.2. Đặc trƣng của lao động KH&CN Lao động KH&CN ngoài những tính chất chung của lao động xã hội, còn có những nét đặc trƣng riêng mà trong quản lý và đánh giá hoạt động KH&CN cần lƣu ý đó là: - Lao động khoa học là lao động bằng trí tuệ. Do đó lao động sống luôn giữ vai trò quan trọng hơn lao động vật hóa (thiết bị, máy móc…) và năng suất lao động phụ thuộc rất nhiều vào năng lực trí tuệ của đội ngũ cán bộ khoa học. Cƣờng độ lao động nhiều khi đƣợc tập trung cao độ và lao động khoa học không chỉ diễn ra trong giờ hành chính theo quy định mà thƣờng là trong cả thời gian sống của nhà khoa học, do đó cần quan tâm đến điều kiện và môi trƣờng lao động khoa học. - Vai trò cá nhân của nhà khoa học có tính quyết định năng suất lao động KH&CN. Trong thời đại ngày nay, nhiều công trình khoa học đòi hỏi sự cộng tác của nhiều ngƣời, song kết quả tổng hợp cuối cùng và chất lƣợng công trình đều do Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật ngƣời chủ trì cũng nhƣ các cán bộ khoa học đầu ngành quyết định. Do đó, trong quản lý KH&CN cần có tinh thần trọng thị tài năng, quan tâm tới chất lƣợng hơn là số lƣợng. - Tính kế thừa và tính cộng động trong hoạt động KH&CN. Các nhà KH&CN luôn đƣợc kế thừa trực tiếp hay gián tiếp các thông tin và kinh nghiệm hoạt động KH&CN của lớp ngƣời đi trƣớc, cũng nhƣ các thông tin khoa học của cộng đồng khoa học trên toàn thế giới. Không có nguồn kiến thức bao la này, khoa học của một quốc gia không thể phát triển đƣợc. - Tính rủi ro cao trong hoạt động khoa học. Nhà khoa học thƣờng phải chịu nhiều rủi ro trong quá trình nghiên cứu. Do đó, cần có những đánh giá đúng đắn về thành công hay thất bại của nhà khoa học, hiểu đƣợc những khó khăn trong lao động sáng tạo của họ. Bảng 1.1 đƣa ra thống kê về mức độ thành công trong các loại hình nghiên cứu khác nhau: Bảng 1.1. Mức độ thành công của các loại hình nghiên cứu STT Các loại hình nghiên cứu Tỷ lệ thành công (%) 1 NCCB <5 2 NCƢD 50-60 3 Triển khai 80-90 (Nguồn: Trần Chí Đức (2003), tr.46) - Tính mới, không lặp lại trong nghiên cứu khoa học. Mục tiêu của hệ thống khoa học là luôn tìm tòi, sáng tạo cái mới, do đó nhà khoa học không nên theo lối mòn có sẵn. Đặc trƣng này tạo nên sự thƣờng xuyên biến động trong các tập thể nghiên cứu và các tổ chức khoa học, sự thay đổi các lớp cán bộ khác nhau và thƣờng xuyên đào thải những cán bộ khoa học không còn đáp ứng yêu cầu sáng tạo của tập thể khoa học để nhƣờng chỗ cho những lớp cán bộ năng động và sáng tạo hơn. - Tồn tại một khoảng cách giữa kết quả khoa học và việc áp dụng kết quả đó vào sản xuất và đời sống xã hội. Trong lịch sử phát triển KH&CN, có nhiều công trình khoa học có giá trị vô cùng to lớn nhƣng cũng rất chậm đƣợc nhận biết và đánh giá, nhiều khi phải mất một thời gian khá dài mới đƣa đƣợc chúng vào các áp Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật dụng cụ thể. Tuy nhiên, với sự phát triển của khoa học hiện đại, khoa học ngày nay đã trở thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp và khoảng cách đó cũng ngắn dần. -Thiết bị nghiên cứu có quan hệ mật thiết với kết quả nghiên cứu khoa học. Khoa học ngày nay đã phát triển lên một trình độ khá cao và ngày càng đòi hỏi những phƣơng tiện nghiên cứu tiên tiến. Để các nhà khoa học có thể đem lại những thành quả KH&CN có giá trị, việc đầu tƣ các điều kiện trang thiết bị của nhà nƣớc là một yêu cầu bức thiết [9, tr.45-48]. 1.2. KHÁI NIỆM VÀ PHÂN LOẠI HOẠT ĐỘNG R&D 1.2.1. Khái niệm hoạt động R&D R&D là viết tắt của “Research and Development”. Theo UNESCO và OECD, R&D là “các hoạt động sáng tạo đƣợc thực hiện một cách có hệ thống để tăng cƣờng vốn tri thức, bao gồm tri thức về con ngƣời, văn hóa, xã hội, và sử dụng vốn tri thức này để tìm ra các ứng dụng mới” [14, tr.30]. Định nghĩa này cho thấy các yếu tố đặc trƣng cơ bản của hoạt động R&D là: Yếu tố sáng tạo, tính mới hoặc đổi mới, sử dụng phƣơng pháp khoa học và sản sinh ra kiến thức mới. 1.2.1.1. Ý nghĩa kinh tế của R&D Các nghiên cứu kinh tế cho thấy lợi tức đầu tƣ công vào R&D thƣờng là khá cao, khoảng 30% đến 100% hoặc hơn nữa, theo các báo cáo của phòng nghiên cứu Kinh tế Quốc gia Mỹ (NBER), của các nhà kinh tế Charles Jones và John Williams của Stanford, hoặc của Ngân hàng Dự trữ Liên bang San Francisco. Nhiều trƣờng đại học ở Mỹ có các phòng chuyển giao công nghệ làm việc rất tốt. Ở các trƣờng hàng đầu có một “văn hóa” làm chuyển giao công nghệ lâu đời, kết hợp công tƣ nhuần nhuyễn, thì lợi tức của họ rất lớn. Stanford sở hữu bằng sáng chế thuật toán Page-Rank của Google, một công nghệ mang tính đột phá ngành sinh học phân tử (DNA tái tổ hợp – recombinant DNA), cùng với thu nhập từ nhiều công ty khởi nghiệp của sinh viên trƣờng, thu về trung bình 60-100 triệu USD mỗi năm trong 40 năm qua. New York University đồng sở hữu bằng sáng chế thuốc Remicate trị thấp khớp, cùng với các sáng chế khác đã thu về 157 triệu năm 2006 (tổng chi phí nghiên cứu là 210 triệu, lợi nhuận 75%)… Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật Trong các ngành xã hội nhƣ kinh tế, chính trị, ngoại giao thì nghiên cứu có ý nghĩa rất lớn về mặt làm chính sách. Ví dụ nhƣ trong công cuộc đổi mới giáo dục của chúng ta, có rất nhiều dự án, dự thảo về thay đổi quy chế tuyển sinh, cơ chế tự chủ, trang bị máy tính bảng… Nhƣng lại rất ít công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc đi kèm, đánh giá lợi hại của các dự án, dự thảo mới. R&D đã mang lại các công nghệ sản phẩm mang tính đột phá nhƣ Internet, hay các vaccines và các thiết bị y tế…, những thứ đã trực tiếp cải thiện cuộc sống sinh học, cuộc sống vật chất, và cuộc sống tinh thần của nhiều tỉ ngƣời trên trái đất. R&D ở các trƣờng đại học cũng giúp khởi nghiệp nhiều nghìn công ty, tạo công việc cho nhiều triệu ngƣời. Đối với các công ty, doanh nghiệp, R&D gắn bó mật thiết với việc tạo ra những sản phẩm và công nghệ mới, có tác động trực tiếp đến tốc độ tăng trƣởng và phát triển bền vững của doanh nghiệp [32]. 1.2.1.2. Ý nghĩa khoa học của R&D Ở đa số các ngành khoa học, R&D có ảnh hƣởng rất tích cực đến sự phát triển của khoa học và sự nghiệp khoa học của những nhà nghiên cứu tham gia làm R&D. R&D giúp các nhà nghiên cứu định hình một tầm nhìn và nhận thức đúng đắn về các đề tài lý thuyết và phạm vi ứng dụng của chúng. Các kết quả lý thuyết hầu nhƣ bao giờ cũng bị trói trong một bộ các giả thiết đơn giản hóa vấn đề (nhƣ môi trƣờng chân không trong vật lý, hay thuật toán chạy trong bộ nhớ chính của máy tính). Các bộ giả thiết đơn giản này đôi khi vẫn xấp xỉ thực tế rất tốt và khi đó kết quả lý thuyết có tính ứng dụng trực tiếp cao. Nhƣng đôi khi, chúng xa thực đế đến mức trở thành vô dụng. Nếu không làm triển khai, phát triển, nhà nghiên cứu không thể xác định đƣợc hiệu quả, tính ứng dụng của nghiên cứu. Làm R&D cũng giúp cho các nhà nghiên cứu dễ tìm nguồn tài trợ để làm nghiên cứu cơ bản, từ cả các cơ quan tài trợ khoa học cơ bản của nhà nƣớc lẫn từ doanh nghiệp tƣ nhân [8]. 1.2.2. Phân loại hoạt động R&D R&D liên quan đến tính mới và giải quyết các vấn đề KH&CN còn chƣa chắc chắn. Nó bao gồm các nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng và triển khai. Sự phân loại nghiên cứu khoa học theo các loại hình nhƣ trên đƣợc thống nhất sử dụng Nguyễn Thị Hà Phương Luận văn Thạc sỹ Kỹ thuật trên toàn thế giới, giúp nhận thức rõ bản chất của nghiên cứu khoa học, tạo thuận lợi cho công tác quản lý, lập kế hoạch nghiên cứu [26, tr.103]. 1.2.2.1. Nghiên cứu cơ bản (NCCB – Fundamental research) “Nghiên cứu cơ bản là hoạt động nghiên cứu nhằm khám phá bản chất, quy luật của sự vật, hiện tƣợng tự nhiên, xã hội và tƣ duy” [18, điều 3]. Mục tiêu của NCCB là thu nhận kiến thức một cách toàn diện hơn, cũng nhƣ am hiểu rõ hơn về chủ thể nghiên cứu mà không xét đến áp dụng cụ thể nào. Trong ngành công nghiệp, NCCB đƣợc định nghĩa là nghiên cứu những tiến bộ của tri thức khoa học mà không vì những lợi ích thƣơng mại trƣớc mắt. Đó là những nghiên cứu nhằm nhận thức các quy luật khách quan phát triển của tự nhiên và xã hội nhằm mở rộng hệ thống tri thức của loài ngƣời về thế giới vật chất [26, tr.103]. Sản phẩm của NCCB này chƣa đủ điều kiện để áp dụng vào thực tiễn mà chủ yếu để mở mang, hoàn thiện tri thức, giúp chúng ta hiểu biết một cách đầy đủ hơn, chính xác hơn thế giới tự nhiên, xã hội và tƣ duy. Dạng tồn tại tổng quát, cơ bản của các sản phẩm này là các bài báo, báo cáo khoa học, các công trình công bố mang tính lý thuyết về các khái niệm, học thuyết; các công thức, biểu thức toán học; các đánh giá tổng quát; kết quả dự báo.... Đặc trƣng chung nhất của các sản phẩm loại này là ở dạng văn bản, hay dạng thông tin nói chung, không thể hiện bằng các vật thể, không (hoặc ít) gắn với các điều kiện vật chất, xã hội cụ thể. Cách thức thể hiện các nội dung công bố của kết quả có thể là dạng mô tả, giải thích, dự báo. NCCB đƣợc phân ra làm 2 loại: NCCB thuần túy và NCCB định hƣớng. - NCCB thuần túy (Pure fundamental research): Là những nghiên cứu về bản chất của sự vật giúp nâng cao nhận thức, chƣa bàn đến ý nghĩa ứng dụng. - NCCB định hƣớng (Oriented fundamental research): Là những NCCB đã đƣợc dự kiến trƣớc mục đích ứng dụng nhƣ các hoạt động điều tra cơ bản tài nguyên, kinh tế, xã hội [6, tr.20-21]. 1.2.2.2. Nghiên cứu ứng dụng (NCƯD – Applied research) “Nghiên cứu ứng dụng là hoạt động nghiên cứu vận dụng kết quả nghiên cứu khoa học nhằm tạo ra công nghệ mới, đổi mới công nghệ phục vụ lợi ích của con ngƣời và xã hội” [18, điều 3].