Tài liệu Những tư tưởng của amartya sen và ý nghĩa của chúng ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN TRUNG THÀNH NHỮNG TƯ TƯỞNG CỦA AMARTYA SEN VÀ Ý NGHĨA CỦA CHÚNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2016 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN TRUNG THÀNH NHỮNG TƯ TƯỞNG CỦA AMARTYA SEN VÀ Ý NGHĨA CỦA CHÚNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Triết học Mã số:62 22 03 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TSKH. Lương Đình Hải HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án tiến sĩ với đề tài “Những tư tưởng của Amartya Sen và ý nghĩa của chúng ở Việt Nam hiện nay” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, và được sự hướng dẫn trực tiếp của PGS.TSKH. Lương Đình Hải – Viện trưởng Viện Nghiên cứu con người, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Những thông tin, số liệu và những nội dung được trình bày trong Luận án này là hoàn toàn trung thực và chính xác.! Hà Nội, ngày 2 tháng 12 năm 2016 Tác giả NGUYỄN TRUNG THÀNH LỜI CẢM ƠN Tác giả Luận án tiến sĩ với đề tài nghiên cứu“Những tư tưởng của Amartya Sen và ý nghĩa của chúng ở Việt Nam hiện nay”bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến người hướng dẫn khoa học PGS.TSKH. Lương Đình Hải – Viện trưởng Viện Nghiên cứu con người, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam và các Thầy cô giáo trong Học viện Khoa học xã hội đã tạo điều kiện giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình nghiên cứu và viết luận án này.! Hà Nội, ngày 2 tháng 12 năm 2016 Tác giả NGUYỄN TRUNG THÀNH MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................ 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen ................................................................. 6 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu về những tư tưởng của Amartya Sen . 9 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu về ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen ................................................................................................ 18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1............................................................................ 27 Chương 2: CƠ SỞ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN NHỮNG TƯ TƯỞNG CỦA AMARTYA SEN ................................................................. 29 2.1. Điều kiện kinh tế, chính trị và xã hội....................................................... 29 2.2. Tiền đề văn hóa và tư tưởng................................................................. 37 2.3. Cuộc đời và sự nghiệp của Amartya Sen ......................................... 47 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2............................................................................ 59 Chương 3: NHỮNG TƯ TƯỞNG CỦA AMARTYA SEN ....................... 61 3.1. Tư tưởng của Amartya Sen về cách tiếp cận năng lực trong phát triển con người ..................................................................................................... 62 3.2. Tư tưởng của Amartya Sen về cách tiếp cận “phát triển là quyền tự do” trong phát triển con người ........................................................................... 82 3.3. Tư tưởng của Amartya Sen về dân chủ trong phát triển con người ............ 92 3.4. Tư tưởng của Amartya Sen về bất bình đẳng giới và vai trò chủ thể của phụ nữ trong phát triển con người............................................................... 97 3.5. Tư tưởng của Amartya Sen về nghèo khổ trong phát triển con người ......................................................................................................... 111 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3.......................................................................... 118 Chương 4: Ý NGHĨA CỦA NHỮNG TƯ TƯỞNG CỦA AMARTYA SEN ....................................................................................................................... 120 4.1. Ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen đối với thế giới ............ 120 4.2. Ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen ở Việt Nam hiện nay ................................................................................................................... 136 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4.......................................................................... 146 KẾT LUẬN .................................................................................................. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ......................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................... 152 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT GDP Tổng sản phẩm quốc nội GDI Chỉ số phát triển giới tính GEM Thước đo quyền lực theo giới tính GNI Tổng thu nhập quốc dân HD Phát triển con người HDI Chỉ số phát triển con người HDR Báo cáo phát triển con người HPI Chỉ số nghèo khả năng phát triển con người IHDI Chỉ số Phát triển con người điều chỉnh bất bình đẳng MPI Chỉ số nghèo đói đa chiều NHDR Báo cáo Phát triển con người quốc gia UNDP Chương trình Phát triển Liên hợp quốc 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trọng tâm của quá trình phát triển của các quốc gia trên thế giới đã và đang chuyển từ tăng trưởng kinh tế sang mục tiêu vì con người. Những năm 50 của thế kỉ XX, trước nạn đói nghèo nghiêm trọng, thế giới đã phải tập trung thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao cũng được xem là một tiền đề tốt cho việc huy động nguồn vốn đầu tư trong nước và nước ngoài để tiếp tục phát triển đất nước và nâng cao đời sống người dân. Tuy nhiên, do quá tập trung thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nên ở một chừng mực nào đó, các chính sách phát triển đã bỏ qua hoặc còn đánh giá thấp vai trò của con người. Con người thường chỉ được nhìn nhận như một nguồn lực cho tăng trưởng kinh tế hơn là mục tiêu phát triển thật sự của tăng trưởng kinh tế. Trong khi đó, mặc dù rất cần thiết, tăng trưởng kinh tế lại không phải là điều kiện đủ cho sự phát triển toàn diện. Với cách tiếp cận “coi con người không chỉ là mục tiêu mà còn là động lực của sự phát triển”, vào những năm 80 của thế kỷ XX, các học giả trên thế giới đã hướng tới một xu hướng nghiên cứu mới về phát triển – đó là nghiên cứu phát triển con người. Trong số các học giả này, người đạt giải Nobel về Kinh tế học năm 1998 Amartya Sen được coi là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho việc nghiên cứu phát triển con người với việc xây dựng thành công bộ công cụ đo sự phát triển con người của các quốc gia – chỉ số phát triển con người (HDI). Ông cũng là một trong những người có đóng góp to lớn cho việc xây dựng Báo cáo phát triển con người của Liên hợp quốc ở cấp độ toàn cầu từ năm 1990. Những tư tưởng của Amartya Sen, trong đó nổi bật là tư tưởng về phát triển con người, thông qua các Báo cáo Phát triển con người (HDR) của Chương trình Phát triển Liên hiệp quốc (UNDP), đã có ảnh hưởng mạnh mẽ 2 và sâu rộng ở Việt Nam từ năm 1990 đến nay. Với sự ra đời của Báo cáo Phát triển con người năm 1990 của UNDP, vị trí, vai trò của con người trong tiến trình phát triển đã được nhìn nhận thấu đáo hơn ở Việt Nam. Kể từ sau Đại hội Đảng lần thứ VI, cùng với quan điểm phát triển con người của UNDP, các kỳ Đại hội tiếp theo của Đảng ta luôn nhấn mạnh đến vai trò của con người trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Báo cáo Phát triển con người năm 2015 của UNDP đã khẳng định, thế giới ngày nay khác rất nhiều so với thế giới năm 1990, khi quan niệm về phát triển con người và các chỉ số đo lường để đánh giá sự thịnh vượng của con người mới ra đời. Kể từ đó đến nay, bức tranh phát triển đã thay đổi, các trung tâm tăng trưởng kinh tế của thế giới đã dịch chuyển, các quá trình chuyển đổi nhân khẩu học quan trọng đã trở thành hiện thực và một làn sóng các thách thức phát triển mới đã và đang xuất hiện. Trong các cuộc đàm luận về phát triển, quan niệm về phát triển con người vẫn còn mang tính thời sự và được coi là thước đo sự thịnh vượng của các quốc gia, thậm chí còn mang tính thời sự hơn trong bối cảnh thế giới ngày nay. Với tất cả các tiến bộ công nghệ và kinh tế hiện có thì con người vẫn không được hưởng lợi một cách bình đẳng từ các thành tựu phát triển, năng lực và cơ hội của con người không phải lúc nào cũng được phát huy, an ninh con người đang bị đe dọa, các quyền con người và quyền tự do không phải lúc nào cũng được bảo vệ, vấn đề dân chủ vẫn chưa được đảm bảo ở nhiều nơi, nghèo khổ vẫn tồn tại, tình trạng bất bình đẳng giới vẫn còn là thách thức, và những lựa chọn của thế hệ tương lai chưa được chú ý đúng mức. Bởi vậy quan niệm về phát triển con người, tức là về mở rộng lựa chọn, tập trung vào một cuộc sống trường thọ, khỏe mạnh, sáng tạo và nhấn mạnh nhu cầu nâng cao năng lực, kiến tạo cơ hội, đưa ra một khung phát triển mới với ý nghĩa quan trọng trong đó con người là trung tâm của quá trình phát triển. Với tư 3 cách là thước đo sự thịnh vượng của con người, khung phát triển con người vẫn cung cấp cái nhìn bao trùm nhất về tiến bộ con người, đồng thời đóng góp vào quá trình hoạch định chính sách. Mặc dù vậy, sau một phần tư thế kỷ, đã đến lúc cần nhìn nhận lại cả hai khía cạnh là quan niệm và các cách thức đo lường. Quan niệm và các cách thức đo lường phát triển con người cần được xem xét lại để đảm bảo phù hợp với các thách thức hiện tại và thế giới tương lai. Góc độ nhận thức về phát triển con người đòi hỏi phải có một cái nhìn mới để giải quyết các thách thức đang nổi lên trong một thế giới thay đổi nhanh chóng, đặc biệt là trong mối tương quan với Chương trình nghị sự về phát triển bền vững đến năm 2030 và các Mục tiêu phát triển bền vững mới. Trong những năm gần đây, việc áp dụng những tư tưởng của Amartya Sen ở Việt Nam đã có nhiều vấn đề đặt ra. Chúng ta cần có một cách nhìn nhận khách quan, một sự đánh giá tổng thể về những tư tưởng của Amartya Sen và ý nghĩa của những tư tưởng đó ở Việt Nam trong suốt thời gian vừa qua để từ đó vạch ra những bước đi tiếp theo cho việc áp dụng những tư tưởng đó ở Việt Nam trong thời gian tới. Với những lí do trên, nghiên cứu sinh lựa chọn vấn đề “Những tư tưởng của Amartya Sen và ý nghĩa của chúng ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ của mình. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu:Tư tưởng của Amartya Sen gồm nhiều nội dung khác nhau, như: kinh tế, chính trị, xã hội và con người. Trong luận án này, chúng tôi tập trung nghiên cứu những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người và ý nghĩa của chúng ở Việt Nam hiện nay. Phạm vi nghiên cứu: Những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người và ý nghĩa của chúng ở Việt Nam từ năm 1990 đến nay. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người, từ đó rút ra ý nghĩa của những tư tưởng đó ở Việt Nam hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu: Thứ nhất,trình bày cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người. Thứ hai,phân tích những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người. Thứ ba, trình bày và đánh giá ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người đối với thế giới và ở Việt Nam hiện nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án Cơ sở lý luận: Luận án dựa trên nền tảng lý luận là các quan điểm của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam quan hệ giữa kinh tế và chính trị, phát triển xã hội và phát triển con người. Luận án được thực hiện trên cơ sở nghiên cứu trực tiếp những tác phẩm, công trình của Amartya Sen, đồng thời kế thừa có chọn lọc những công trình nghiên cứu về Amartya Sen của các tác giả đi trước trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử kết hợp với các phương pháp: Phân tích và tổng hợp, lịch sử và logic, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa … 5. Những đóng góp mới của luận án: Luận án bổ sung thêm ý kiến về cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen, đặc biệt là những tư tưởng về phát triển con người. 5 Luận án phân tích làm rõ hơn những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người theo một hệ thống logic từ cách tiếp cận năng lực, cách tiếp cận “phát triển là quyền tự do” đến các vấn đề thực tiễn liên quan phát triển con người như dân chủ, bất bình đẳng giới và nghèo khổ. Luận án làm nổi bật ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen đối với thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án Luận án góp phần làm sáng tỏ khía cạnh tiến bộ, tích cực và khía cạnh hạn chế của những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người. Luận án góp phần đánh giá ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen về phát triển con người đối với thế giới và ở Việt Nam hiện nay Luận án có thể được sử dụng như một tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy về các vấn đề phát triển con người, nghèo khổ, dân chủ, công bằng, bất bình đẳng giới trong những năm tới. 7. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2. Cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen Chương 3. Những tư tưởng của Amartya Sen Chương 4. Ý nghĩa của những tư tưởng của Amartya Sen 6 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen Nghiên cứu cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen, chúng tôi thấy rằng không có một công trình nào nghiên cứu chuyên biệt về vấn đề này. Cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen chỉ được bàn xen kẽ, sơ lược trong các công trình nghiên cứu cuộc đời, sự nghiệp và tư tưởng của Amartya Sen. Có thể kể đến một số công trình ở nước ngoài như sau: Năm 1998 khi được nhận giải Nobel Kinh tế học, Amartya Sen đã viết một bài tiểu sử bản thân và được đăng trên trang web chính thức của giải thưởng Nobel1. Trong bài viết đó, Amartya Sen đã trình bày tiểu sử cuộc đời qua những mốc thời gian và những địa điểm lịch sử quan trọng (Calcutta, Cambridge, trường Đại học kinh tế Delhi, London, Oxford, Harvard, ...), những sự chuyển biến chính về tư tưởng cho đến năm 1998 (căn tính và bạo lực, triết học và kinh tế, từ lý thuyết lựa chọn xã hội đến bất bình đẳng và nghèo khổ, nạn đói, ...). Năm 2001, nhà báo David Barsamian đã tiến hành phỏng vấn Amartya Sen trên đài Alternative Radio2 về những gì đã ảnh hưởng đến cuộc đời của ông và những suy nghĩ của ông về các chủ đề như toàn cầu hóa, dân chủ, bình đẳng giới. Trong bài phỏng vấn này, những cơ sở cho sự hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen cũng được chỉ ra, như: ảnh hưởng của Rabindranath Tagore, thời thơ ấu ở Dhaka, nạn đói năm 1943 ở Bengal, dân chủ ở Ấn Độ, phụ nữ và bình đẳng giới, toàn cầu hóa. 1 http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1998/sen-bio.html http://indiatogether.org/interviews/sen.htm 2 7 Trong lời mở đầu bài phỏng vấn Amartya Sen với tiêu đề Amartya Sen: A More Human Theory of Development đăng trên trang web AsiaSociety.org ngày 6 tháng 12 năm 2004, nhà báo Nermeen Shaikh đã khẳng định rằng quá trình học tập ngay từ bé của Amartya Sen bị ảnh hưởng sâu sắc bởi người sáng lập ngôi trường Santiniketan, Rabindranath Tagore3. Năm 2007, Trong cuốn sách The Human Development Index: A History, tác giả Elizabeth A. Stanton khẳng định Amartya Sen cùng với Martha Nussbaum đã cùng đặt niềm tin vào sự khởi nguồn của cách tiếp cận năng lực đối với sự hạnh phúc của con người dựa trên triết học của John Rawls. Trong khi Rawls giới hạn phân tích của ông về phúc lợi xã hội ở “những hàng hóa thiết yếu của xã hội” mà con người có lý trí cần hoặc mong muốn, và “những quyền tự do tiêu cực” có liên quan đến việc thiếu hụt sự can thiệp, thì Sen và Nussbaum đã mở rộng trên cơ sở này bao gồm cả “những quyền tự do tích cực”, như tự do không bị rằng buộc bởi nghèo khổ hoặc thiếu sự giáo dục [127]. Cuốn sách Amartya Sen: A Biography của tác giả Richa Saxena xuất bản năm 2011 trình bày tiểu sử cuộc đời Amartya Sen dưới dạng tiểu thuyết. Cuốn sách “với đầy những hình ảnh sống động từ những chọn lọc mang tính cá nhân của Amartya Sen” đã đưa người đọc trải nghiệm từng giai đoạn của cuộc đời Amartya Sen từ năm 1933 đến khi ông được nhận giải Nobel Kinh tế học năm 1998. Tình hình Ấn Độ liên quan đến cuộc đời Amartya Sen (đặc biệt là nạn đói lớn xảy ra ở Bengal năm 1943), những con người có ảnh hưởng đến ông phần nào đã được kể đến. Những tư tưởng của Amartya Sen được đề cập đến trong cuốn sách này là lý thuyết lựa chọn xã hội, bất bình đẳng giới, dân chủ. Tuy nhiên tư tưởng về phát triển con người ít được đề cập tới trong cuốn sách này [80]. 3 http://asiasociety.org/amartya-sen-more-human-theory-development 8 Trong bài viết giới thiệu về Amartya Sen thuộc loạt bài Ideological Profiles of the Economics Laureates đăng trên tạp chí Econ Journal Watch số 10(3) tháng 9 năm 2013, tác giả Jason Briggeman đã khái quát lịch sử chuyển biến tư tưởng của Amartya Sen qua từng giai đoạn [62, tr.604-616]. Tác giả bài viết đã khẳng định, sau thời gian học tập tại Ấn Độ và Anh, Amartya Sen đã bắt đầu một sự nghiệp lẫy lừng và trở nên nổi tiếng với những nghiên cứu trong lĩnh vực lý thuyết lựa chọn xã hội, triết học chính trị và kinh tế phát triển. Sen đã nghiên cứu mạnh mẽ trong lĩnh vực kinh tế phát triển với những điều tra về nghèo khổ, nạn đói và bất bình đẳng giới. Là một nhà triết học chính trị, Sen đầy sáng tạo và thách thức. Tác giả bài viết cho rằng, Amartya Sen, với tinh thần mạnh mẽ và đầy nhân đạo, đã kiên quyết giải quyết các vấn đề quan trọng nhất và mang tài năng của ông tập trung vào những mối quan tâm thiết thực. Năm 2014, trong cuốn sách Philosophical Premises for African Economic Development: Sen’s Capability Approach, tác giả Symphorien Ntibagirirwa đã giới thiệu các lý thuyết kinh tế đóng vai trò là cơ sở, nền tảng cho phát triển kinh tế của châu Phi. Ở mục “Phần 7. Những tiền đề triết học cho sự phát triển kinh tế của châu Phi”, tác giả cuốn sách đã khẳng định cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen xuất hiện như một câu trả lời đối với các cách tiếp cận đi trước được sử dụng để xác định và đo lường sự phát triển kinh tế cũng như mô hình tăng trưởng kinh tế, và các phương pháp được sử dụng để đánh giá sự bình đẳng về cơ hội cũng như sự bất bình đẳng. Nhưng cơ bản hơn, Sen đã phát triển cách tiếp cận năng lực để giải quyết những hạn chế của thuyết vị lợi, cũng như các giới hạn của lý thuyết về công bằng của John Rawls - lý thuyết đã đưa ra ưu tiên đối với quyền tự do và nhấn mạnh sự phân bố của các mặt hàng thiết yếu (thu nhập, tài sản và cơ hội). Tác giả cuốn sách khẳng định, đối với Amartya Sen, những khung lý thuyết này là không 9 đủ toàn diện để giải thích cho tất cả các tiềm năng và khả năng của con người. Vì vậy, Amartya Sen đề nghị sự phát triển cần được xác định và đánh giá dưới dạng chủ thể và việc mở rộng của các quyền tự do thực sự [các năng lực] mà mọi người có được [72, tr.284]. Cuộc đời, sự nghiệp, giải thưởng và các công trình lớn của Amartya Sen cũng được giới thiệu khái quát trên trang web của các trường đại học lớn ở Anh như đại học Cambridge, đại học Kinh tế London, đại học Oxford, ...; ở Mỹ như đại học Harvard, đại học Thomas W. Lamont, ...; ở Ấn Độ như đại học Jadavpur, đại học kinh tế Dehli, đại học Nalanda, ... Các tờ báo điện tử lớn trên thế giới cũng có những bài giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp và các tư tưởng của Amartya Sen như BBC News (http://www.bbc.com/news), The Guardian (http://www.theguardian.com/), ... Cho đến nay, ở Việt Nam chưa có một công trình nào nghiên cứu về những cơ sở hình thành và phát triển những tư tưởng của Amartya Sen. Các công trình có đề cập đến Amartya Sen chỉ tập trung vào việc phân tích những quan điểm, tư tưởng riêng lẻ của ông về phát triển con người. 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu về những tư tưởng của Amartya Sen 1.2.1. Tình hình nghiên cứu về những tư tưởng của Amartya Sen ở nước ngoài Amartya Sen là một nhà kinh tế học, triết học nổi tiếng không chỉ ở Ấn Độ mà trên toàn thế giới, vì vậy những tư tưởng của ông được rất nhiều các nhà nghiên cứu quan tâm, nghiên cứu, đánh giá. Năm 2001, trong Phần giới thiệu của cuốn sách Women and human development: The capabilities approach, tác giả Martha C. Nussbaum, người cộng sự cùng với Amartya Sen trong những nghiên cứu về cách tiếp cận năng lực, đã khái quát lịch sử về cách tiếp cận năng lực và tư tưởng của Amartya 10 Sen về cách tiếp cận năng lực trong sự so sánh với chính những tư tưởng của bà. Trong mục III với tiêu đề Cách tiếp cận năng lực: Sen và Nussbaum, tác giả cuốn sách đã mô tả về cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen cũng như chỉ ra những điểm giống nhau và khác nhau so với cách tiếp cận năng lực của bà. Nussbaumm khẳng định “một cách tiếp cận dựa trên chức năng và năng lực đã được khai phá, mở đường trong kinh tế phát triển bởi Amartya Sen” [73, tr.11] và cách nhìn của bà về cách tiếp cận này bắt nguồn từ một giai đoạn hợp tác cùng với Sen tại Viện Nghiên cứu kinh tế phát triển thế giới từ năm 1986 khi cả hai người nhận thấy được sự tương đồng đáng kinh ngạc về ý tưởng sau một số năm theo đuổi trong kinh tế học. Năm 2001, nhóm tác giả M. A. Verkerk; J. J. V. Busschbach, E. D. Karssing có một bài nghiên cứu đăng trên tạp chí Nghiên cứu chất lượng cuộc sống, tập 10, số 1, với tiêu đề Health Related Quality of Life Research and the Capability Approach of AmartyaSen. Bài viết này cung cấp một sự giới thiệu về ý tưởng của Amartya Sen cho các nhà nghiên cứu, những người muốn đi xa hơn so với khuôn khổ truyền thống của việc đo lường chất lượng cuộc sống liên quan đến sức khỏe. Theo đó, cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen cung cấp một khái niệm mô tả góp phần vào nhận thức tốt hơn về những vấn đề này. Như vậy, bài viết đánh giá rất cao vai trò của cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen đối với việc nghiên cứu về chất lượng cuộc sống liên quan đến sức khỏe [130]. Năm 2002, tác giả Douglas A Hicks, với bài báo Gender, Discrimination, and Capability: Insights from Amartya Sentập trung xem xét những tác phẩm của nhà kinh tế, triết học Amartya Sen như một nguồn tài nguyên tiềm năng trong nỗ lực của nhà đạo đức học tôn giáo để phân tích sự phân biệt đối xử đối với trẻ em gái và phụ nữ và để giải quyết hạnh phúc và năng lực hành động của họ. Khắc họa những bàn luận của Amartya Sen về 11 “phụ nữ” và “giới tính và phát triển con người”, bài viết tìm hiểu xem phương pháp Amartya Sen sử dụng để phân tích kinh nghiệm hướng đến những mục tiêu có tính quy phạm. Những mục tiêu đó mở rộng năng lực của trẻ em gái và phụ nữ để thực hiện các chức năng trong mọi khía cạnh xã hội của họ. Nó kết thúc với một cuộc tranh luận về những con đường để thu hút công trình của Amartya Sen trong phạm vi đạo đức tôn giáo [67]. Cũng vào năm 2008, trong công trình nghiên cứu The Concept of Human Development: A Comparative Study of Amartya Sen and Martha Nussbaum, tác giả Christopher Ryan B. Maboloc đã tiến hành phân tích khái niệm phát triển con người trong cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen và tiến hành so sánh với quan điểm của Martha Nussbaum. Công trình này phân tích khá đầy đủ về cách tiếp cận năng lực và những chỉ trích đối với cách tiếp cận này [70]. Năm 2009, bài viết The Human Development and Capability Approachcủa hai tác giả Sabina Alkire and Séverine Deneulin trong cuốn sách An Introduction to the Human Development and Capability Approach đã giới thiệu những khái niệm và nguyên lý quan trọng của phát triển con người và cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen, đồng thời chỉ ra những đóng góp của cách tiếp cận này đối với tư tưởng và chính sách phát triển. Cũng trong năm 2009, trong bài viết Amartya Sen's Development as Freedom: Ten Years Later đăng trên tạp chí Policy & Practice: A Development Education Review, tác giả O'Hearn đã trình bày những tư tưởng được Amartya Sen trình bày trong cuốn sách Phát triển là quyền tự do và những thay đổi sau 10 năm. Năm 2010, trong công trình Amartya Sen's Theory of Poverty, tác giả Mubashshir Sarshar đã rất công phu trong việc giới thiệu kết quả nghiên cứu đối với lý thuyết của Amartya Sen về nghèo khổ ở các khía cạnh: khái 12 niệm của Amartya Sen về nghèo khổ, quan hệ giữa cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen với các tiếp cận nghèo khổ thuần túy và tương đối, việc đo lường nghèo khổ bởi các tổ chức trong mối quan hệ với lý thuyết của Amartya Sen [79]. Năm 2013, công trình Development of humanityđược tác giả Roline Schaink thực hiện rất công phu bao gồm 5 chương chính, trong đó chương 1 và chương 2 được dành để trình bày về chỉ số phát triển con người HDI, cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen, mối quan hệ giữa HDI và cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen. Những nét chính yếu của cách tiếp cận năng lực của Amartya Sen được tác giả giới thiệu nhằm làm rõ hơn chỉ số phát triển con người HDI vì với tác giả công trình: “cách tiếp cận năng lực của Sen đã được sử dụng như một khung khái niệm của HDI” [81, tr.10] Nhìn chung, trên thế giới, Amartya Sen là một học giả được nhiều người nghiên cứu. Các công trình nghiên cứu về Amartya Sen chủ yếu tập trung đi sâu vào một tư tưởng nào đó của Amartya Sen, đặc biệt là tư tưởng của ông về cách tiếp cận năng lực, cách tiếp cận phát triển, nạn đói, nghèo khổ, dân chủ và bất bình đẳng giới. 1.2.2. Tình hình nghiên cứu về những tư tưởng của Amartya Sen ở Việt Nam Ở Việt Nam, hiện nay có một số công trình nghiên cứu có bàn tới những tư tưởng của Amartya Sen nhưng chủ yếu tiếp cận ở khía cạnh những tư tưởng về phát triển con người và mang tính chất giới thiệu. Những tư tưởng của Amartya Sen bị bó hẹp trong các báo cáo phát triển con người cũng như các công trình có liên quan đến vấn đề phát triển con người và chỉ số phát triển con người. Năm 1999, trong cuốn sách Phát triển con người - từ quan niệm đến chiến lược và hành động[52], hai tác giả Keith Griffin và Terry Mckinley với 13 bài viết “Hướng tới một chiến lược phát triển con người” đã giới thiệu với đông đảo bạn đọc các khái niệm cơ bản về phát triển con người. Chuyên khảo này đưa ra các nguyên tắc chỉ đạo để các chuyên gia phát triển và các nhà hoạch định chính sách quốc gia, các tư vấn quốc tế sử dụng trong việc xây dựng các chiến lược phát triển trong đó ưu tiên phát triển con người. Trong cách tiếp cận “phát triển là quyền tự do” của Amartya Sen, “việc mở rộng các quyền tự do được coi là: (1) mục đích cơ bản và (2) phương tiện chủ yếu của sự phát triển” [44, tr.48]. Trên cơ sở tư tưởng này của Amartya Sen, hai tác giả bài viết, trong phần “I. Các đặc điểm cơ bản của chiến lược phát triển con người”, đã mở rộng tư tưởng của Amartya Sen về “Phát triển như là sự mở rộng năng lực” và khẳng định “Phát triển con người là mục tiêu cuối cùng của phát triển kinh tế. Nó cũng là một phương tiện – được coi là phương tiện tốt nhất – để thúc đẩy sự phát triển” [52, tr.48]. Các tư tưởng của Amartya Sen về phát triển, năng lực, nghèo khổ và nạn đói, việc làm và an ninh kinh tế được Keith Griffin và Terry Mckinley kế thừa và vận dụng trong việc phân tích các khía cạnh khác nhau của chiến lược phát triển con người. Trong phần chú thích cho nội dung của bài viết, hai tác giả đã khẳng định “sự bàn luận của chúng tôi về phát triển con người và an ninh kinh tế chịu ảnh hưởng lớn của tác phẩm: “An ninh xã hội trong các nước đang phát triển” do Ehtisham Ahmad, Jean Drèze và Amartya Sen biên soạn” [52, tr.119]. Năm 2008, trong cuốn sách “Nghiên cứu chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam”, nhóm tác giả do PGS.TS Đặng Quốc Bảo chủ biên có khẳng định tư tưởng của Amartya Sen: Sự quan tâm đến phát triển con người không có gì mới trong kinh tế học. Thực tế, như đã được đề cập trong Báo cáo phát triển con người đầu tiên (UNDP 1990), mối quan tâm này đã được đề cập chính thức trong các công trình của những người sáng lập môn kinh tế