Tài liệu Nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử nguyễn xuân khánh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ========== LÊ THU TRANG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ NGUYỄN XUÂN KHÁNH LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ========== LÊ THU TRANG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ NGUYỄN XUÂN KHÁNH Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Thái Nguyên - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Mở đầu 1 1. Lý do chọn đề tài…………………………………………………... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề…………………………………………. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu…………………………………. 8 4. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………... 8 5. Đóng góp của luận văn…………………………………………….. 9 6. Cấu trúc luận văn: ………………………………………………… 9 Nội dung 12 Chƣơng 1 Sự xuất hiện của Nguyễn Xuân Khánh trong bối cảnh tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đƣơng đại 1.1. Tiểu thuyết lịch sử trước thời kì đổi mới (1986)………………… 12 1.1.1.Tiểu thuyết lịch sử trong văn học trung đại…………………….. 12 1.1.2.Tiểu thuyết lịch sử từ đầu thế kỉ XX đến 1945…………………. 13 1.1.3. Tiểu thuyết lịch sử từ 1945 đến 1985………………………….. 15 1.2. Tiểu thuyết lịch sử trong thời kì đổi mới………………………… 17 1.3. Sự xuất hiện tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh…………... 19 1.3.1. Quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh……………… 21 1.3.2. Quan niệm nghệ thuật về con người………………………….. . 23 1.3.3. Xử lý mối quan hệ giữa sự thật lịch sử và hư cấu lịch sử trong 30 việc khắc hoạ nhân vật……………………………………………………... 37 Chƣơng 2 Các loại nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh 2.1. Khái niệm nhân vật………………………………………………. 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2.2. Các loại nhân vật…………………………………………………. 39 2.2.1.Nhân vật bi kịch………………………………………………… 38 2.2.2 Nhân vật bản năng……………………………………………… 58 2.2.3. Nhân vật huyền thoại, kì ảo……………………………………. 65 2.2.4. Nhân vật dị biệt………………………………………………… 73 76 Chƣơng 3 Các phƣơng thức xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh 3.1. Nghệ thuật miêu tả chân dung nhân vật………………………….. 76 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua xung đột…………………… 81 3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ................................ 86 3.3.1. Xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ đối thoại……………………. 86 3.3.2. Xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại…………………… 91 3.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua giọng điệu…………………... 94 3.4.1. Giọng điệu tra vấn……………………………………………… 95 3.4.2. Giọng điệu suồng sã……………………………………………. 97 99 Kết luận 101 Danh mục tài liệu tham khảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1.Tinh thần đổi mới trong hơn ba mươi năm qua đã thổi vào đời sống văn học một luồng sinh khí mới, phá tan đi sự “đơn điệu” trong tư duy nghệ thuật của văn học giai đoạn 1945 – 1975. Trong bầu không khí dân chủ ấy, nhà văn được “cởi trói”, được thỏa sức sáng tạo với tài năng nghệ thuật của mình. Trong số những gương mặt tiêu biểu của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam thời đổi mới không thể không kể đến Nguyễn Xuân Khánh. Với hai cuốn tiểu thuyết lịch sử Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn, Nguyễn Xuân Khánh đã chứng tỏ tài năng sáng tạo, nỗ lực tìm tòi nhằm đổi mới tư duy nghệ thuật tiểu thuyết. Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn đã được bạn đọc đón nhận một cách nồng nhiệt suốt thời gian qua. 1.2. Trong tác phẩm tự sự nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng, nhân vật không phải là nhân tố duy nhất nhưng đó là nhân tố quan trọng hàng đầu, thể hiện tập trung và sâu sắc nhất quan niệm nghệ thuật và cách cắt nghĩa, lý giải của nhà văn về con người. Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh là hai cuốn tiểu thuyết có quy mô và dung lượng lớn với hàng trăm nhân vật. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh phong phú, sống động. Có những nhân vật ta gặp đi gặp lại nhiều lần trong truyện nhưng có những nhân vật ta chỉ gặp trong chốc lát, thoáng qua, song tất cả đều để lại những ấn tượng sâu sắc, khó quên. 1.3. Việc xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh có ý nghĩa cách tân quan trọng, làm nên giá trị tiểu thuyết lịch sử của ông. Bởi thế, việc nghiên cứu nhân vật là một hướng đi hết sức cần thiết trong việc nhìn nhận, khám phá tài năng nghệ thuật của nhà văn, khẳng định những đóng góp quan trọng của ông đối với tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới. Tìm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 hiểu sự đổi mới trong cách xây dựng nhân vật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh dưới góc độ thi pháp học và tự sự học một mặt sẽ giúp chúng ta tiếp cận sâu hơn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, mặt khác giúp ta nhìn thấy rõ hơn sự vận động của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại. Xuất phát từ những lý do như trên, chúng tôi chọn đề tài Nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh để nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Tiểu thuyết lịch sử là thể loại xuất hiện khá lâu trong văn học Việt Nam nếu tính từ Hoàng Lê nhất thống chí. Nối tiếp mạch nguồn truyền thống, tiểu thuyết lịch sử đương đại có những tác phẩm gây được sự chú ý với người đọc. Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh xuất hiện trên văn đàn đã gây xôn xao dư luận và trở thành hiện tượng văn học nổi bật. Hồ Quý Ly tái bản đến 9 lần, số lượng phát hành lên tới 2 vạn bản. Cả Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn đều đã giành được những giải thưởng danh giá. Tiểu thuyết Hồ Quý Ly đạt giải thưởng trong cuộc thi tiểu thuyết năm 1998 – 2000 do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức, đạt giải của Hội Nhà văn Hà Nội năm 2000 – 2001, giải thưởng Thăng Long của UBND TP Hà Nội 2002. Mẫu thượng ngàn đạt giải thưởng tiểu thuyết Hội Nhà văn Hà Nội năm 2006. Những vấn đề mà nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đặt ra trong tác phẩm cũng như những cách tân và đặc sắc nghệ thuật trong Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn đã trở thành mối quan tâm của đông đảo bạn đọc và các nhà phê bình, nghiên cứu. Chúng tôi xin điểm qua một số bài viết tiêu biểu. 2.1. Đánh giá chung về Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn Hoàng Cát trong bài Tiểu thuyết Hồ Quý Ly - thưởng thức và cảm nhận đã đánh giá cao cuốn tiểu thuyết này, coi đây là “một tác phẩm văn học bề thế sâu sắc, hấp dẫn viết về một giai đoạn lịch sử phức tạp của dân tộc – giai đoạn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 ruỗng nát của nhà Trần và nhân vật Hồ Quý Ly. Ta đọc những trang văn rất đẹp lời, sâu sắc về ý, viết về lịch sử, viết về tình yêu đôi lứa của đủ mọi hạng người, viết về nhân tình muôn thuở mà nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã bỏ công sức, tâm huyết hàng chục năm trời, lặng lẽ nhả kén cho đời”[28]. Tác giả Nguyễn Diệu Cầm trong bài viết Tiểu thuyết lịch sử đang hấp dẫn trở lại nhấn mạnh đến tính chất hiện đại của ngòi bút Nguyễn Xuân Khánh. Theo Diệu Cầm, tư duy hiện đại trong cách viết của nhà văn đã đem lại “khoái cảm thẩm mĩ” cho người đọc và tạo nên sức hấp dẫn: “Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh là tiểu thuyết lịch sử được viết với một phong cách hiện đại và sức hấp dẫn là ở tính hiện đại của một cuốn tiểu thuyết lịch sử”[29]. Đỗ Ngọc Yên trong bài viết Hồ Quý Ly cách tân hay bạo chúa nhận định: “Qua Hồ Quý Ly, Nguyễn Xuân Khánh không chỉ đem đến cho thể loại tiểu thuyết lịch sử một sinh khí, nâng vị thế của nó lên một tầm cao mới về nội dung, đề tài, chủ đề và hình thức thể hiện. Nhưng theo tôi, với tiểu thuyết này Nguyễn Xuân Khánh đã vươn lên trên những sự kiện lịch sử, thổi vào đó luồng cảm xúc thẩm mĩ của chủ thể sáng tạo, làm cho các sự kiện ấy trở nên sinh động hơn, gây hứng thú cho bạn đọc”[ 47]. Tác giả bài viết đã khẳng định cách tân nghệ thuật quan trọng của Nguyễn Xuân Khánh. Những cách tân đó đã đem lại cho tiểu thuyết lịch sử một diện mạo mới, mang đậm dấu ấn cá nhân trong cách nhìn nhận lịch sử, lịch sử chỉ là một phương tiện để nhà văn sáng tạo tác phẩm nghệ thuật. Bài viết Bài học canh tân trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly của nhà văn Nguyễn Xuân Khánh cho rằng với cuốn tiểu thuyết này, Nguyễn Xuân Khánh được xem là “một cây đại thụ”. Bài viết nhận định: “Giữa lúc tình trạng văn học nước nhà rơi vào cảnh èo uột, không có tác phẩm nào đáng kể thì Hồ Quý Ly như một cơn địa lớn chấn lớn khiến độc giả bừng tỉnh”[78]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Với bài viết Đọc Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, tác giả Phạm Toàn đã khẳng định “đây là tiểu thuyết đích thực”. “Nguyễn Xuân Khánh không vì viết truyện lịch sử mà lệ thuộc vào sự việc, không rơi vào việc dùng tiểu thuyết chỉ để viết lại thông sử nước nhà theo một cách khác”[93]. Tiếp tục nguồn mạch sáng tạo về đề tài lịch sử, năm 2006 Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh ra mắt bạn đọc. Ngay sau khi tác phẩm ra đời đã trở thành đối tượng thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu, phê bình với hàng loạt các bài viết như: Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn của Trần Thị An trên Tạp chí Văn học, số 6/2007; Bùi Kim Ánh với bài viết Đạo mẫu trong tiểu thuyết “Mẫu thượng ngàn” của Nguyễn Xuân Khánh (http://nguvan.hue); Sức quyến rũ của Mẫu Thượng Ngàn của tác giả Vũ Hà, (http://www.hoilhpn.org.vn); Mẫu Thượng Ngàn nội lực văn chương Nguyễn Xuân Khánh trong cuộc trao đổi giữa Việt báo với nhà nghiên cứu phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên; Nguyễn Xuân Khánh tuổi 74 và cuốn tiểu thuyết mới của tác giả Quỳnh Châu, (http://vnca.cand.com.vn); Nguyên lý tính mẫu trong truyền thống văn học Việt của Dương Thị Huyền (http://vannghequandoi.com.vn); Mẫu Thượng Ngàn – Cơ duyên của Nguyễn Xuân Khánh của Hoà Bình (http://www.vtc.vn); “Nơi bắt đầu Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh” trên báo Tiền phong cuối tuần, số 11/2007; “Nỗi đau lịch sử và sự đổi thay” của Yến Lưu (http://nhavan.vn); “Một cuốn tiểu thuyết thật hay về văn hoá Việt” của nhà văn Nguyên Ngọc trên Việt báo. Nhìn chung, các bài viết trên đều thống nhất ý kiến khẳng định thành công và tài năng của Nguyễn Xuân Khánh trong Mẫu thượng ngàn khi tiếp tục khai thác đề tài lịch sử. Bùi Kim Ánh nhận định: “Với tiểu thuyết “Mẫu thượng ngàn”, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh đã thực sự thành công khi dựng lại một không gian văn hoá làng với hạt nhân là tín ngưỡng dân gian”. Dương Thị Huyền cho rằng: “Trước hết, có thể nói rằng đây(Mẫu thượng ngàn) là cuốn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 tiểu thuyết có giá trị, nhất là khi nhà văn đã thể hiện một cách vô cùng độc đáo những nét đặc sắc về tín ngưỡng, phong tục tập quán của nền văn hoá Việt”. Cũng theo tác giả Dương Thị Huyền thì “thể hiện những yếu tố về lịch sử văn hoá cũng là một hướng đi mới cho tiểu thuyết Việt Nam” mà thành công của Mẫu thượng ngàn chính là một “sự mở đường”. Nhà văn Nguyên Ngọc khi so sánh với “Hồ Quý Ly” trước đó cho rằng “Mẫu thượng ngàn còn dày dặn, bề thế, phong phú hơn cả cuốn Hồ Quý Ly từng gây xôn xao của anh mấy năm trước”.“Bằng cuốn tiểu thuyết này, bằng khám phá này – tôi muốn nói vậy Nguyễn Xuân Khánh một lần nữa khiến ta kinh ngạc vì bút lực còn dồi dào đến tràn trề và say đắm của anh”. 2.2. Đánh giá về nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh Khi đề cập đến vấn đề nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, các bài viết đều khẳng định đó là một phương diện quan trọng, tạo nên sự mới mẻ, hấp dẫn, đồng thời đem lại thành công cho tác phẩm. Trong bài Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn, Trần Thị An cho rằng: “Tiểu thuyết Mẫu thượng ngàn không có nhân vật trung tâm mà có nhiều nhân vật chính. Nhân vật trung tâm ở đây chính là cộng đồng làng Cổ Đình. Nhân vật này có một hành trang tinh thần chung cho tất thảy, hay nói cách khác, các nhân vật dù có từng đời sống riêng đều được quy tụ vào một mối quan tâm chung, đó chính là tín ngưỡng dân gian của làng”[17]. Lại Nguyên Ân với bài Hồ Quý Ly - Tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh đã phát hiện ra: “nhân vật trung tâm Hồ Quý Ly được mô tả từ nhiều điểm nhìn khác nhau. Ông ít xuất hiện trực tiếp nhưng bóng dáng ông thường Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 gián tiếp hiện diện trong nỗi ám ảnh thường xuyên của các nhân vật khác...”[19]. Nguyễn Thị Huệ trong bài viết Đề tài lịch sử, cách tiếp cận mới từ phương diện trần thuật cho rằng, trong tiểu thuyết lịch sử đương đại: “Nhân vật lịch sử xuất hiện như số phận cá nhân, con người đời thường trong cuộc sống”. Trong đó, “đặc biệt quan niệm về con người bi kịch, con người cô đơn gắn với nhân vật lịch sử xuất hiện đậm nét trong bộ ba truyện ngắn giả lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp và tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, Giàn thiêu của Võ Thị Hảo. Nhân vật lịch sử được dựng dậy, được thổi vào một linh hồn, với tư cách người cụ thể, sống động với tất cả yêu ghét, khát vọng, bi kịch…Đó không phải là con người trong ý nghĩa nhân loại mà là con người hiện lên trong sự đầy đủ toàn vẹn của nó: con người nhân bản”[45]. Đỗ Hải Ninh trong bài viết Quan niệm lịch sử trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh chỉ ra : “các nhân vật, sự kiện lịch sử… không đơn nghĩa mà trở nên đa diện khi được soi chiếu từ nhiều góc độ. Nhà văn đặt nhân vật trong mối quan hệ phức tạp của gia đình và xã hội”. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của ông là “ con người của đời thực, con người của cuộc sống thường ngày”, “ đều ở trong thế lưỡng cực, đa trị”. Tuy nhiên ở mỗi tác phẩm, nhà văn lại tập trung vào một kiểu nhân vật riêng: “Ở Hồ Quý Ly, nhà văn chú ý đến những nhân vật có thật của lịch sử, những hình tượng đậm nét để đi đến cái phổ quát của con người. Cuộc đời các nhân vật lịch sử cũng như mỗi biến cố, sự kiện chỉ là cái chớp mắt của ngàn năm nhưng nhà văn đã lưu giữ lại những khoảnh khắc đó tạo dựng thành hình tượng nghệ thuật giàu sức sống như Hồ Quý Ly, Hồ Nguyên Trừng, Trần Nghệ Tôn, Trần Khát Chân,…Mẫu thượng ngàn lại hướng tới những nhân vật hư cấu, vô danh trong lịch sử để dệt nên bức tranh rộng lớn về văn hoá Việt” [68 ]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 Trong bài Đọc Hồ Quý Ly, Phạm Xuân Nguyên đưa ra cái nhìn sâu sắc về cách xây dựng nhân vật của Nguyễn Xuân Khánh là ở thế lưỡng tính, phân thân: “Nhân vật lịch sử của ông là những cá nhân mâu thuẫn, giằng xé, một bên là thúc bách (tất yếu) lịch sử, một bên là đòi hỏi (tất yếu) con người trước thử thách, vận mạng của đất nước, chúng dân[71]. Tác giả Hoà Vang trong bài viết Hấp lực của Hồ Quý Ly đã chỉ ra nét độc đáo về nghệ thuật xây dựng nhân vật trong Hồ Quý Ly: “Lực hấp dẫn của tiểu thuyết Hồ Quý Ly còn nằm trong sự phân thân, sự vận động của các hình tượng nhân vật…mỗi người một số phận, một tính cách, một dạng nổi trôi và vùng, một kết cục, để mỗi người một nét cùng vẽ nên sinh động, rõ ràng và bi hùng một hoàn cảnh lịch sử cụ thể, trong đó những người yêu thương kính mộ của mình và mình không thể không bị cuốn vào”[83]. Bài viết Tiểu thuyết Hồ Quý Ly: Đưa người Việt đến gần hơn với sử Việt khẳng định một trong những thành công quan trọng của tiểu thuyết Hồ Quý Ly là nghệ thuật xây dựng các nhân vật lịch sử: “Tác giả khắc hoạ thành công nhiều chân dung lịch sử như Trần Nghệ Tông, Trần Khát Chân, Phạm Sư Ôn, Nguyễn Anh Cẩn, Hồ Hán Thương, đặc biệt là Hồ Nguyên Trừng, con trai của Hồ Quý Ly. Mỗi người một cái nhìn thời cuộc, mỗi tính cách, mỗi tâm hồn và qua họ ta khám phá được xã hội về con người của một thời đại” [89]. Ngoài ra còn có một số luận văn thạc sĩ nghiên cứu về hai tiểu thuyết này ở cả phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật như: Luận văn Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh (Lê Thị Thuý Hậu, Luận văn thạc sĩ Đại học Vinh – 2009); luận văn Những cách tân đáng chú ý của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam thời Đổi mới (luận văn thạc sĩ Ngữ văn ĐHSP Hà Nội – 2005) của Nguyễn Thị Phương Thanh; luận văn Thành tựu của tiểu thuyết lịch sử quan Vạn Xuân và Hồ Quý Ly (luận văn thạc sĩ Ngữ văn ĐHSP Hà Nội – 2004) của Trần Thị Quỳnh Hoa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Như vậy, khi tìm hiểu tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, các bài viết đều đi vào những cách tân về phương diện thi pháp như đặc điểm thể loại tiểu thuyết lịch sử, cách thức xây dựng nhân vật, kết cấu, giọng điệu, ngôn ngữ. Các bài viết đều đề cao nỗ lực đổi mới của Nguyễn Xuân Khánh, “góp phần rất lớn, làm nên sự thuyết phục trở lại đối với người đọc tiểu thuyết hôm nay”[29]. Về vấn đề nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật của tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, các ý kiến đều khẳng định có những cách tân, biến đổi rõ rệt so với kiểu “nhân vật truyền thống”. Song cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh. Mặc dù vậy, những bài viết và các công trình nghiên cứu nói trên thực sự là những gợi dẫn quý báu để chúng tôi triển khai đề tài này. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng trực tiếp của luận văn là thế giới nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn là hai cuốn tiểu thuyết: Hồ Quý Ly (NXB Phụ nữ, 2000) Mẫu thượng ngàn (NXB Phụ nữ, 2006) Ngoài ra, để làm nổi bật những nét mới mẻ của Nguyễn Xuân Khánh trong việc xây dựng nhân vật, chúng tôi có tiến hành so sánh với một số tiểu thuyết lịch sử khác. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn vận dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu: 4.1. Phƣơng pháp khảo sát – thống kê Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Để khái quát nhân vật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, trong luận văn, phương pháp khảo sát thống kê được vận dụng chủ yếu khi thống kê tần số xuất hiện của các kiểu loại nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. 4.2. Phƣơng pháp cấu trúc – hệ thống Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn có số lượng nhân vật khá lớn với hàng trăm nhân vật. Chúng tôi vận dụng phương pháp này để nhìn thấy rõ hơn mối quan hệ giữa các nhân vật, giữa nhân vật của Nguyễn Xuân Khánh và nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử nói chung. 4.3. Phƣơng pháp miêu tả- phân tích Phương pháp này nhằm cụ thể hoá các đặc điểm về nhân vật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh trên cơ sở những nét khái quát mà phương pháp khảo sát thống kê đã chỉ ra. 4.4. Phƣơng pháp so sánh Đây là phương pháp được chú trọng nhằm chỉ ra yếu tố lịch sử và yếu tố tiểu thuyết, chỉ ra cách tân mới mẻ của tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, đặc biệt trong nghệ thuật xây dựng nhân vật so với một số tiểu thuyết lịch sử khác. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn nghiên cứu một cách tương đối hệ thống và toàn diện về nhân vật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh, nhằm khẳng định tài năng cũng như những đóng góp của nhà văn trong việc đổi mới tư duy nghệ thuật tiểu thuyết. 6. Cấu trúc luận văn Luận văn gồm có 3 chương: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Chương 1: Sự xuất hiện của Nguyễn Xuân Khánh trong bối cảnh Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại 1.1. Tiểu thuyết lịch sử trước thời kì đổi mới (1986) 1.1.1.Tiểu thuyết lịch sử trong văn học trung đại 1.1.2. Tiểu thuyết lịch sử từ 1945 – 1985 1.1.3. Tiểu thuyết lịch sử trong thời kì đổi mới 1.3. Sự xuất hiện tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh 1.3.1. Quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh 1.3.2. Quan niệm nghệ thuật về con người 1.3.3. Xử lý mối quan hệ giữa sự thật lịch sử và hư cấu lịch sử trong việc khắc hoạ nhân vật Chương 2: Các loại nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh 2.1. Khái niệm nhân vật 2.1. Các loại nhân vật 2.2.1.Nhân vật bi kịch 2.2.2. Nhân vật bản năng 2.2.3. Nhân vật huyền thoại, kì ảo 2.2.4. Nhân vật dị biệt Chương 3: Các phương thức xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Xuân Khánh 3.1. Nghệ thuật miêu tả chân dung nhân vật 3.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua xung đột 3.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ 3.3.1. Xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ đối thoại Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 3.3.2. Xây dựng nhân vật qua ngôn ngữ độc thoại 3.4. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua giọng điệu 3.4.1. Giọng điệu tra vấn 3.4.2. Giọng điệu suồng sã Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 NỘI DUNG Chƣơng 1 SỰ XUẤT HIỆN CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH TRONG BỐI CẢNH TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 1.1.Tiểu thuyết lịch sử trƣớc thời kì đổi mới (1986) 1.1.1.Tiểu thuyết lịch sử trong văn học trung đại Tiểu thuyết lịch sử là thể loại có truyền thống lâu đời và có vai trò quan trọng trong nền văn học dân tộc. Tiểu thuyết lịch sử xuất hiện từ thời kì văn học trung đại với các bộ tiểu thuyết viết bằng chữ Hán như: Nam triều công nghiệp diễn chí (Nguyễn Khoa Chiêm), Hoàng Lê nhất thống chí, Hoàng Việt long hưng chí (Ngô Giáp Đậu), Việt Nam tiểu sử (Lê Hoan)… Các bộ tiểu thuyết này mang đặc điểm của tiểu thuyết chương hồi và được kể theo trật tự thời gian tuyến tính. Các tác giả đứng trên lập trường của một sử gia để sáng tác. Nhà văn thực sự là những “thư kí trung thành của thời đại”, họ tôn trọng tuyệt đối với các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử. Trong các bộ tiểu thuyết lịch sử trung đại, ta có thể tìm thấy nhiều tư liệu lịch sử chính xác nên tiểu thuyết lịch sử thời kì này rất gần với sử kí. Các sự kiện lịch sử được lấy làm đối tượng miêu tả cơ bản, nhân vật chỉ xuất hiện khi có tham gia hoặc liên quan đến một sự kiện lịch sử nào đó. Tiểu thuyết trung đại đã xây dựng thành công một số nhân vật điển hình nhưng các nhân vật này còn mang đậm tính ước lệ, nhân vật chỉ được chú trọng đến hành động, ít được quan tâm đến tâm lí bên trong. Trong các bộ tiểu thuyết nói trên, Hoàng Lê nhất thống chí của tập thể tác giả Ngô gia văn phái được xem là tác phẩm xuất sắc nhất. Tác phẩm là sự hội tụ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 tinh hoa của văn xuôi tự sự trung đại, giữ vị trí quan trọng trong dòng tiểu thuyết lịch sử chương hồi Việt Nam. Trong tác phẩm, bức tranh thời đại được vẽ nên từ những, sự kiện lịch sử và những nhân vật lịch sử chân thực, sinh động cụ thể. Các tác giả đã tái hiện trung thực một giai đoạn lịch sử phức tạp của dân tộc với các biến cố trọng như sự sụp đổ của các tập đoàn phong kiến Lê - Trịnh - Nguyễn và công cuộc thống nhất đất nước của người anh hùng Quang Trung Nguyễn Huệ. Thành công nổi bật nhất của Hoàng Lê nhất thống chí là đã xây dựng được một thế giới nhân vật sinh động với hàng trăm nhân vật, bao gồm vua chúa, văn thần, võ tướng, cung tần mĩ nữ, trí thức, con buôn… Trong đó những nhân vật như Trịnh Sâm, Trịnh Cán, Quận Huy, Đặng Thị Huệ, Nguyễn Hữu Chỉnh, Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ … là những nhân vật được khắc hoạ có cá tính, để lại ấn tượng sâu sắc đối với người đọc. Nhân vật được khắc hoạ không chỉ ở phương diện con người lịch sử gắn với các sự kiện mà còn được khắc hoạ ở cả phương diện con người xã hội gắn với sinh hoạt đời thường. Có thể khẳng đinh rằng Hoàng Lê nhất thống chí có một ý nghĩa vô cùng quan trọng trong lịch sử phát triển của văn học dân tộc. Các tác giả Ngô gia đã vượt lên trên sự ghi chép các sự kiện lịch sử, thể hiện sự kết hợp giữa tính chân thực lịch sử và tính chân thực văn học. Nó không chỉ khẳng định vị thế của thể loại tiểu thuyết lịch sử mà nó còn khơi thông mạch nguồn để thể loại này tiếp tục phát triển một cách mạnh mẽ và gặt hái nhiều thành tựu hơn ở những chặng đường tiếp theo. 1.1.2.Tiểu thuyết lịch sử từ đầu thế kỉ XX đến 1945 Sang đầu thế kỉ XX, văn học dân tộc chứng kiến sự chuyển mình lớn lao của công cuộc hiện đại hoá văn học dân tộc. Văn học Việt Nam chuyển từ phạm trù trung đại sang phạm trù hiện đại, chuyển từ văn học chữ Hán sang văn học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 viết bằng chữ quốc ngữ. Trong phạm trù văn học hiện đại có những thể loại văn học không tiếp tục tồn tại, có những thể loại mới xuất hiện và có những thể loại được định hình từ trước nay mới thực sự nở rộ. Tiểu thuyết lịch sử mặc dù đã xuất hiện từ thời kì trung đại nhưng phải đến thời kì hiện đại mới thực sự phát triển mạnh mẽ, đạt được những thành tựu to lớn và trở thành một trong những thể loại trung tâm của đời sống văn học. Thời kỳ này, tiểu thuyết lịch sử phát triển mạnh mẽ cả về số lượng và chất lượng với những tác phẩm gây được tiếng vang như: Trùng Quang tâm sử (Phan Bội Châu), Đêm hội Long Trì, An Tư (Nguyễn Huy Tưởng); Chiếc ngai vàng, Ai lên phố Cát, Gái thời loạn, Đỉnh non thần, Treo bức chiến bào, Trong cơn binh lửa (Lan Khai); Hòm đựng người, Loạn kiêu binh, Bà Chúa Chè (Nguyễn Triệu Luật); Lê Thái Tổ, Thoát cung vua Mạc, Bà quận Mỹ (Chu Thiên), Tiếng sấm đêm đông, Đinh Tiên Hoàng, Vua Bố Cái (Nguyễn Tử Siêu), Vua Hàm Nghi với việc kinh thành thất thủ (Ngô Tất Tố)… Trong các cuốn tiểu thuyết lịch sử này, đối tượng được ưu tiên thể hiện vẫn là lịch sử. Nhân vật trung tâm trong tác phẩm là những người anh hùng xuất hiện trong cảm hứng ngợi ca, sùng bái một chiều của cả cộng đồng. Nhân vật được khắc hoạ nhằm mục đích thể hiện lịch sử nên họ đều đẹp một cách lý tưởng. Anh Phấn, cô Chí trong Trùng Quang tâm sử, hay các nhân vật Lê Thái Tổ, Đinh Tiên Hoàng… trong các tiểu thuyết cùng tên kể trên là những nhân vật như thế. Vấn đề “nhận thức lại” về các nhân vật lịch sử chưa hề xuất hiện trong tiểu thuyết lịch sử thời kì này. Trong nhiều tác phẩm, lịch sử thường không được tái hiện đúng như nó có mà là lịch sử được dựng lên theo ý tưởng lãng mạn và theo tinh thần của thời đại nhằm kí thác, gửi gắm nhiệt huyết cứu nước của tác giả. Thành công lớn nhất của tiểu thuyết lịch sử thời kì này là gắn với cảm hứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 ngợi ca, sùng bái nhằm khơi dậy niềm tự hào dân tộc và tinh thần yêu nước, giáo dục truyền thống đạo đức, truyền thống cách mạng cho thế hệ sau. Ngoài khai thác chủ đề lịch sử - dân tộc, nhiều cuốn tiểu thuyết lịch sử đã khai thác cả những yếu tố đời tư, thế sự. Tiêu biểu như Đêm hội Long Trì (Nguyễn Huy Tưởng), Bà Chúa Chè (Nguyễn Triệu Luật), Bà quận Mỹ (Chu Thiên)… Yếu tố hư cấu và nhân vật hư cấu đã xuất hiện. Tuy nhiên, đó là những hư cấu nhằm thuyết phục người đọc tin rằng hư cấu ấy “như thực”, làm cho người đọc cảm thấy mình đang thực sự chứng kiến hiện thực ấy, cảm thấy những tình tiết, sự kiện trở nên sống động như là có thật. Có thể thấy rằng, tiểu thuyết lịch sử từ đầu thế kỉ XX đến 1945 bước đầu đã có ý thức cách tân về nghệ thuật nhằm hiện đại hoá thể loại. Nhưng nhìn chung, tiểu thuyết lịch sử giai đoạn này vẫn kết cấu theo mạch thời gian biên niên, người kể chuyện ở ngôi thứ ba, ngôn ngữ theo lối biền ngẫu…Tiểu thuyết lịch sử thời kì này vẫn chưa thoát khỏi sự chi phối sâu sắc của nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử truyền thống, “cổ điển”. 1.1.3. Tiểu thuyết lịch sử từ 1945 đến 1985 Trước yêu cầu thúc bách của đời sống đấu tranh, của phong trào cách mạng giải phóng dân tộc, tiểu thuyết lịch sử giai đoạn này tiếp tục thực hiện sứ mệnh cao cả là tuyên truyền, giáo dục lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc và ý chí đấu tranh chống kẻ thù xâm lược. Do đó, tiểu thuyết lịch sử thời kì này mang đậm âm hưởng sử thi. Có thể kể đến một số tác phẩm tiêu biểu như: Sống mãi với thủ đô, Lá cờ thêu sáu chữ vàng, Kể chuyện Quang Trung (Nguyễn Huy Tưởng); Quận He khởi nghĩa (Hà Ân), Bóng nước Hồ Gươm (Chu Thiên), Núi rừng Yên Thế (Nguyên Hồng), Cờ nghĩa Ba Đình (Thái Vũ)… Trong tiểu thuyết lịch sử thời kì này, điều các nhà văn quan tâm nhất và ưu tiên hàng đầu vẫn là lịch sử, con người chưa được quan tâm đúng mức. Chẳng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 hạn trong Bóng nước Hồ Gươm, Chu Thiên đã tái hiện lại không khí bi hùng của Hà Nội những ngày cuối thế kỉ XIX. Khí tiết trung trinh, lòng yêu nước thiết tha, sâu nặng trong lòng sĩ phu Bắc Hà được nhà văn thể hiện hết sức sâu sắc. Chu Thiên đã rất thành công trong việc thể hiện “chất lịch sử” trong cuốn tiểu thuyết này nhưng “chất tiểu thuyết” vẫn còn khá mờ nhạt. Hay trong Cờ nghĩa Ba Đình, Thái Vũ đặc biệt quan tâm đến sự kiện lịch sử, đến toàn cảnh phong trào chống thực dân Pháp của nghĩa quân Ba Đình. Tác phẩm là một bộ tiểu thuyết lịch sử công phu và nghiêm túc với một hệ thống tư liệu chính xác. Thế giới nhân vật trong Cờ nghĩa Ba Đình cũng hết sức đa dạng, phong phú. Song do đích đến của nhà văn vẫn là thể hiện lịch sử nên nhà văn chưa đi sâu vào thể hiện nhân vật, chưa xây dựng được những nhân vật có chiều sâu, có sức ám ảnh lớn đối với độc giả. Thành tựu quan trọng của tiểu thuyết lịch sử thời kì này có tác động không nhỏ trong việc cổ vũ động viên nhân dân đấu tranh dành độc lập. Các tiểu thuyết lịch sử lấy đề tài từ lịch sử dân tộc đã thể hiện một tinh thần yêu nước thiết tha và niềm tự hào về truyền thống dân tộc, góp tiếng nói vào phong trào đấu tranh của nhân dân. Tuy nhiên, do chịu sức ép của “nhiệm vụ chính trị”, cách thể hiện của nhà văn về sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử trong tác phẩm là cái nhìn một chiều, mang dấu ấn chung của cả cộng đồng dân tộc, thống nhất với cái nhìn của các sử gia chính thống. Nhà văn thường đứng trên một lập trường tư tưởng mang tính phân định rõ ràng giữa tốt - xấu, khen – chê. Bởi vậy, sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử mới chỉ hiện lên một nửa, hoặc tốt hoặc xấu, trong khi đó bản thân lịch sử và con người có đời sống hết sức phong phú, chứa đựng biết bao nhiêu phức tạp, bao nhiêu biến động thăng trầm, bao mâu thuẫn, xung đột. Tiểu thuyết lịch sử từ 1945 đến 1985 nhìn chung không có gì độc đáo, chưa có những sự bứt phá về nội dung tư tưởng cũng như nghệ thuật. Tiểu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16