Tài liệu Nguồn nhân lực ở tỉnh an giang trong thời kỳ công nghệ hóa, hiện đại hóa (1996 2015)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------- NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG NGUỒN NHÂN LỰC Ở TỈNH AN GIANG TRONG THỜI KỲ CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (1996-2015) LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Thành phố Hồ Chí Minh – 2019 ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------- NGUYỄN THỊ HỒNG NHUNG NGUỒN NHÂN LỰC Ở TỈNH AN GIANG TRONG THỜI KỲ CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (1996-2015) Chuyên ngành Mã số : Lịch sử Việt Nam cận đại và hiện đại : 62.22.54.05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS.TS. VÕ VĂN SEN 2. PGS.TS. TRẦN NAM TIẾN PHẢN BIỆN ĐỘC LẬP: 1. PGS.TS. NGÔ MINH OANH 2. PGS.TS. HUỲNH THỊ GẤM PHẢN BIỆN: 1. TS. LÊ HỮU PHƯỚC 2. PGS.TS. NGÔ MINH OANH 3. PGS.TS. HỒ SƠN ĐÀI Thành phố Hồ Chí Minh – 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu được sử dụng có nguồn gốc rõ ràng. Những đánh giá, nhận định trong luận án do cá nhân tôi nghiên cứu dựa trên những tư liệu xác thực và chưa được công bố ở bất kỳ công trình nào. Tác giả luận án ii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ................................................................ 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 4 3. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu ................................................................ 5 4. Đóng góp mới của Luận án ........................................................................................ 9 5. Bố cục của Luận án .................................................................................................... 9 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI ..................... 11 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài về nguồn nhân lực ....................................... 11 1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước về nguồn nhân lực phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa ........................................................................... 17 1.2.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến lý luận về nguồn nhân lực, công nghiệp hóa, hiện đại hóa ........................................................................... 17 1.2.2. Các công trình nghiên cứu liên quan đến nguồn nhân lực ở các nước và Việt Nam ..................................................................................................... 21 1.2.3. Các công trình nghiên cứu liên quan đến nguồn nhân lực ở các vùng, các địa phương .................................................................................................. 27 1.2.4. Các công trình nghiên cứu liên quan đến nguồn nhân lực ở An Giang .. 29 1.3. Những vấn đề đặt ra và luận án cần tập trung nghiên cứu .................................... 33 Tiểu kết chương 1......................................................................................................... 35 CHƯƠNG 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ VÙNG ĐẤT AN GIANG.......................................................................... 37 2.1. Lý luận về nguồn nhân lực, công nghiệp hóa, hiện đại hóa .................................. 37 2.1.1. Khái niệm nguồn nhân lực, phát triển nguồn nhân lực ........................... 37 2.1.2. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ................................................................ 42 2.1.3. Vai trò của nguồn nhân lực khi tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa ........................................................................... 44 2.2. Kinh nghiệm phát triển nguồn nhân lực của một số nước trên thế giới ................ 47 2.2.1. Nhật Bản ................................................................................................. 47 2.2.2. Trung Quốc ............................................................................................. 50 2.2.3. Hàn Quốc ................................................................................................ 52 iii 2.2.4. Singapore ................................................................................................ 55 2.3. Đặc điểm địa lý tự nhiên, lịch sử, kinh tế, văn hóa, xã hội tác động đến nguồn nhân lực ở An Giang .............................................................................. 58 2.3.1. Đặc điểm địa lý tự nhiên ......................................................................... 58 2.3.2. Đặc điểm lịch sử vùng đất An Giang ...................................................... 61 2.3.3. Đặc điểm kinh tế ..................................................................................... 64 2.3.4. Đặc điểm dân cư, văn hóa – xã hội ........................................................ 68 2.4. Nguồn nhân lực ở An Giang trước khi bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa (trước năm 1996) ............................................. 71 2.4.1. Bối cảnh đất nước và tình hình tỉnh An Giang trước năm 1996 ............. 71 2.4.2. Chủ trương, chính sách của Đảng bộ, chính quyền An Giang đối với nguồn nhân lực của tỉnh .................................................................................... 74 2.4.3. Thực trạng nguồn nhân lực ở tỉnh An Giang trước năm 1996 ................ 77 Tiểu kết chương 2......................................................................................................... 84 CHƯƠNG 3: NGUỒN NHÂN LỰC Ở TỈNH AN GIANG TRONG 10 NĂM ĐẦU TIẾN HÀNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (1996-2005) 87 3.1. Bối cảnh đất nước và tình hình tỉnh An Giang từ năm 1996 đến năm 2005 ....... 87 3.2. Chủ trương, chính sách của Đảng bộ và chính quyền An Giang đối với việc phát triển nguồn nhân lực (1996-2005) ..................................................... 89 3.3. Số lượng và chất lượng nguồn nhân lực ở An Giang trong 10 năm đầu tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa (1996-2005) ...................................... 93 3.3.1. Số lượng .................................................................................................. 93 3.3.2. Chất lượng ............................................................................................... 94 3.4. Vấn đề giáo dục – đào tạo nguồn nhân lực ......................................................... 101 3.4.1. Đối với giáo dục phổ thông ................................................................... 101 3.4.2. Đối với đào tạo nghề ............................................................................. 102 3.4.3. Đào tạo nguồn nhân lực trình độ cao .................................................... 107 3.5. Vấn đề sử dụng và phát huy nguồn nhân lực ...................................................... 110 3.5.1. Sử dụng nguồn nhân lực ở An Giang.................................................... 110 3.5.2. Phát huy nguồn nhân lực ở An Giang ................................................... 116 3.6. Tác động của nguồn nhân lực ở An Giang đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh (1996-2005) .................................................................................................. 118 iv Tiểu kết chương 3....................................................................................................... 122 CHƯƠNG 4: NGUỒN NHÂN LỰC Ở TỈNH AN GIANG TRONG GIAI ĐOẠN ĐẨY MẠNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA (2006-2015) ..... 124 4.1. Bối cảnh đất nước và tình hình tỉnh An Giang từ năm 2006 đến năm 2015 ..... 124 4.2. Chủ trương, chính sách của Đảng bộ và chính quyền An Giang đối với việc phát triển nguồn nhân lực (2006-2015) ................................................... 126 4.3. Số lượng và chất lượng nguồn nhân lực ở An Giang (2006-2015) .................... 133 4.3.1. Số lượng ................................................................................................ 133 4.3.2. Chất lượng ............................................................................................. 135 4.3.3. Sự phân bố............................................................................................. 138 4.4. Giáo dục – đào tạo nguồn nhân lực ở An Giang (2006-2015) ............................ 140 4.4.1. Giáo dục phổ thông ............................................................................... 140 4.4.2. Đào tạo nghề ......................................................................................... 142 4.4.3. Đào tạo nguồn nhân lực trình độ cao .................................................... 152 4.4.4. Đào tạo cán bộ, công chức .................................................................... 155 4.5. Vấn đề sử dụng và phát huy nguồn nhân lực ở An Giang (2006-2015) ............. 157 4.5.1. Việc làm cho nguồn nhân lực An Giang ............................................... 157 4.5.2. Xuất khẩu lao động ............................................................................... 162 4.5.3. Vấn đề phát huy nguồn nhân lực ở An Giang ....................................... 166 4.6. Tác động của nguồn nhân lực ở An Giang đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh (2006-2015) ....................................................................................... 171 Tiểu kết chương 4....................................................................................................... 174 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 176 CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...... 185 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 186 PHỤ LỤC Phụ lục 1: Các văn bản .................................................................................... 211 Phụ lục 2: Một số biên bản phỏng vấn sâu ..................................................... 226 Phụ lục 3: Các bảng, biểu................................................................................ 253 Phụ lục 4: Hình ảnh ......................................................................................... 267 v BẢNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN BCH Ban Chấp hành CMKT Chuyên môn kỹ thuật CNH Công nghiệp hóa CĐ Cao đẳng ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long ĐH Đại học GS Giáo sư HĐH Hiện đại hóa HS Học sinh KH&CN Khoa học và công nghệ LĐ Lao động LĐ-TB&XH Lao động – Thương binh & Xã hội NNL Nguồn nhân lực PGS Phó giáo sư SV Sinh viên THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông ThS Thạc sĩ TS Tiến sĩ UBND Ủy ban nhân dân XKLĐ Xuất khẩu lao động vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tổng hợp trình độ NNL An Giang năm 1995 ............................................. 79 Bảng 3.1: Trình độ dân trí LĐ nông thôn An Giang so với ĐBSCL và cả nước năm 2000 ........................................................................................ 95 Bảng 3.2: Số LĐ đào tạo CMKT – nghiệp vụ ............................................................. 96 Bảng 3.3: Cơ cấu trình độ học vấn và chuyên môn của LĐ năm 2005 ....................... 98 Bảng 3.4: Tỉ lệ LĐ qua đào tạo của An Giang so với ĐBSCL và cả nước ................. 99 Bảng 3.5: Lực lượng LĐ qua đào tạo nghề ở An Giang từ năm 2000 đến 2005 ..................................................................................... 104 Bảng 3.6: Cơ cấu sử dụng LĐ theo ngành của tỉnh ................................................... 111 Bảng 3.7: Kết quả thực hiện chỉ tiêu LĐ – việc làm giai đoạn 2000-2005................ 112 Bảng 4.1: Số lượng đào tạo và dự trù kinh phí tính theo các năm ............................. 129 Bảng 4.2: Chế độ trợ cấp một lần để thu hút người có trình độ sau ĐH của tỉnh An Giang năm 2012 ............................................................. 132 Bảng 4.3: Trình độ CMKT dân số An Giang từ 15 tuổi trở lên năm 2009 ................ 136 Bảng 4.4: Lực lượng LĐ qua đào tạo nghề ở An Giang từ năm 2006 đến 2015 ..................................................................................... 146 Bảng 4.5: Tỉ suất di cư (%) ở An Giang qua hai đợt tổng điều tra dân số năm 1999 và 2009 ........................................................................................... 161 Bảng 4.6: Số LĐ đi làm việc ở nước ngoài từ 2006-2015 ......................................... 164 vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu 2.1: Cơ cấu kinh tế của tỉnh An Giang qua các năm .......................................... 65 Biểu 2.2: Số lượng tuyển sinh vào các trường dạy nghề ở An Giang.......................... 80 Biểu 2.3: Số lượng NNL ở An Giang từ năm 1991 đến 1995 ..................................... 82 Biểu 2.4: Mức độ giảm của LĐ trong nông nghiệp An Giang qua các giai đoạn .............................................................................. 83 Biểu 3.1: Dân số và số lượng LĐ từ 15 tuổi trở lên của tỉnh An Giang ...................... 94 Biểu 3.2: Tỉ lệ LĐ qua đào tạo nghề của tỉnh An Giang từ 1995 đến 2005 ................ 98 Biểu 3.3: Cơ cấu cán bộ khoa học – kỹ thuật được chia theo trình độ đào tạo năm 2001............................................................................... 100 Biểu 3.4: Tỉ lệ HS tốt nghiệp và HS khá giỏi các cấp năm học 2004-2005 .............. 102 Biểu 3.5: Số lượng HS theo hệ đào tạo công nhân kỹ thuật ở An Giang từ năm 1996 đến năm 2005 ......................................................... 105 Biểu 3.6: Số lượng các lớp tập huấn, hội thảo chuyên đề và các chương trình giao lưu văn hóa trường ĐH An Giang phối hợp tổ chức............................... 109 Biểu 3.7: Số lượng XKLĐ ở An Giang từ 2002 đến 2005 ........................................ 115 Biểu 3.8: Số lượng đề tài nghiên cứu khoa học của tỉnh An Giang giai đoạn 2000-2004 phân theo lĩnh vực ......................................................... 117 Biểu 4.1: Dân số và lực lượng LĐ từ 15 tuổi trở lên ở An Giang ............................. 134 Biểu 4.2: Lực lượng LĐ từ 15 tuổi trở lên phân theo khu vực .................................. 139 Biểu 4.3: Chất lượng của HS SV học nghề ở An Giang năm 2009 ........................... 145 Biểu 4.4: Tỉ lệ dân số từ 15 tuổi trở lên đang làm các công việc ở An Giang so với ĐBSCL năm 2009 ............................................................ 158 Biểu 4.5: Tỉ lệ thất nghiệp ở An Giang phân theo khu vực và giới tính .................... 159 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu 1.1. Lý do chọn đề tài Ở mọi thời đại, con người luôn đóng vai trò trung tâm nên đào tạo, bồi dưỡng, phát huy sức mạnh trí tuệ và thể lực của con người có ý nghĩa quyết định đối với sự thành - bại, được - mất của một quốc gia trong đấu tranh quân sự hay trong xây dựng kinh tế. Đầu tư vào các nguồn lực vật chất, nguồn lực tài chính có thể đem lại lợi ích nhanh chóng nhưng đó chỉ là cái lợi trước mắt. Chỉ có đầu tư vào con người là mang tính lâu dài, là cơ sở chắc chắn nhất cho sự phát triển như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: “Vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người”. Garry Becker - người Mỹ được giải thưởng Nobel kinh tế năm 1992 khẳng định: “không có đầu tư nào mang lại nguồn lợi lớn như đầu tư vào NNL” (Dẫn theo Trần Văn Tùng, 1995, tr.13). Những con số cụ thể mà Ngân hàng thế giới tính toán là một minh chứng sống động. Tỷ lệ thu hồi vốn cho giáo dục tiểu học là 26%, cho cấp 2 là 17%, cho CĐ – ĐH là 14% trong khi tỷ lệ thu hồi vốn cho đầu tư vật chất 13% (Bộ ngoại giao, 1995, tr.239). Việt Nam sau khi thống nhất đất nước, cả nước bắt tay xây dựng xã hội xã hội chủ nghĩa nên lại càng cần có NNL dồi dào và chất lượng. Nói như GS. Trần Văn Giàu: “Nếu ở thế kỷ XX, Việt Nam cần và đã có con người cách mạng kiên cường, con người chiến binh thượng đẳng, thì, vào thế kỷ XXI, Việt Nam cần và phải có những con người xây dựng tài ba, rất mực cần mẫn, LĐ có kỹ thuật, có kỷ luật, có năng suất cao, đồng thời là con người được trang bị tư tưởng vững vàng, lý tưởng tốt đẹp” (Chương trình khoa học công nghệ cấp Nhà nước, 1995, tr.412). Trước năm 1975, Việt Nam là chiến trường thì hiện tại và tương lai, Việt Nam là công trường. Dù là chiến trường hay công trường thì Việt Nam đều cần những người LĐ thành thạo, chuyên nghiệp, cần mẫn. Bước vào giai đoạn CNH, HĐH, NNL Việt Nam lại càng phải phát huy vai trò của mình để đại cuộc của đất nước thành công. CNH, HĐH được coi là điều kiện tiên quyết, thiết yếu để đưa Việt Nam phát triển, sánh tầm với các nước trong khu vực và trên thế giới. Năm 1986 đánh dấu cột 2 mốc đổi mới của Việt Nam. Mười năm sau đó, Việt Nam về cơ bản đã thoát khỏi đói nghèo, có được một số nền tảng vững chắc đưa đất nước sang một bước tiến cao hơn. Đảng và nhà nước xác định bước tiến đó là đi vào con đường CNH, HĐH. Hầu như hết thảy các tỉnh thành của cả nước đều xúc tiến và thành công từng bước khi bắt tay vào sự nghiệp lớn này. Sự nghiệp CNH, HĐH muốn thành công phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: nhân lực, vật lực, tài lực… Các nguồn lực khác có thể mất đi, giảm sút hoặc chuyển sang một trạng thái khác nhưng nguồn lực con người thì không. Do đó, nhân lực là yếu tố chủ quan và tối quan trọng, có vai trò quyết định sự thành công hay thất bại khi một quốc gia tiến hành CNH, HĐH. Nếu NNL đáp ứng được yêu cầu cả về số lượng lẫn chất lượng, đồng bộ về cơ cấu ngành nghề và được sử dụng có hiệu quả thì sự nghiệp CNH, HĐH sẽ đạt được kết quả tốt đẹp. NNL và CNH, HĐH có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tương hỗ nhau để đạt được mục tiêu phát triển bền vững. Thực tế lịch sử đã chứng minh: sự tăng trưởng và phát triển kinh tế của một số nước hoặc vùng lãnh thổ trên thế giới là nhờ vào NNL, đặc biệt là NNL chất lượng cao. Dân số Việt Nam khá đông, hơn 90 triệu người, đặc biệt dân số trẻ, trong độ tuổi LĐ chiếm tỷ lệ cao là một lợi thế và cũng là một thách thức không nhỏ đối với Việt Nam khi tiến hành CNH, HĐH. Thêm vào đó, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra trên toàn cầu đòi hỏi Việt Nam phải trang bị nhiều yếu tố để bắt kịp xu thế thời đại. Trong đó, NNL có trình độ, có chuyên môn là yếu tố cực kỳ quan trọng. Để tận dụng tốt thời cơ và vượt qua những nguy cơ, thách thức từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, vấn đề khai thác NNL, nhất là xây dựng, phát triển NNL chất lượng cao là vấn đề đã và đang được đặt ra đối với Việt Nam. NNL ở An Giang là một bộ phận trong NNL của Việt Nam, có nhiều nét tương đồng với NNL của cả nước nói chung. Tuy nhiên, xét từng bình diện cụ thể thì An Giang có những nét đặc thù riêng nên NNL và quá trình phát triển của NNL ở An Giang cũng mang những đặc trưng riêng. Theo Quyết định số 492/QĐ-TTg 3 ngày 16/04/2009 của Thủ tướng Chính phủ, An Giang là một trong bốn tỉnh thành1 thuộc vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL. Khi thành lập vùng kinh tế trọng điểm này, Chính phủ xác định mục tiêu: “Xây dựng Vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL trở thành vùng phát triển năng động, có cơ cấu kinh tế hiện đại, có đóng góp ngày càng lớn vào nền kinh tế của đất nước, góp phần quan trọng vào việc xây dựng cả vùng ĐBSCL giàu mạnh, các mặt văn hóa, xã hội tiến kịp mặt bằng chung của cả nước; bảo đảm ổn định chính trị và an ninh quốc phòng vững chắc” (UBND huyện Thoại Sơn, tr.43). Chính vì sự quan tâm của Nhà nước, An Giang càng nỗ lực hơn để góp phần đưa Việt Nam theo kịp thời đại cách mạng công nghiệp 4.0. Là một trong 13 tỉnh thành của ĐBSCL, An Giang cũng có diện mạo tương tự diện mạo chung của vùng ĐBSCL. Mặc dù có nhiều lợi thế, nhiều tiềm năng nhưng thời gian qua, ĐBSCL phát triển chưa tương xứng với kỳ vọng. Nguyên nhân chính nằm ở chỗ chất lượng NNL. Nếu chất lượng NNL thấp đang là điểm nghẽn cho sự phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam thì ở ĐBSCL là một trường hợp điển hình cho cả nước. Riêng tỉnh An Giang, tuy đã có nhiều nỗ lực nhưng NNL An Giang vẫn chưa được cải thiện đáng kể, kinh tế An Giang vẫn chưa bật lên được bao nhiêu so với các tỉnh thành khác trong vùng và trong cả nước. Năm 1996, An Giang cùng cả nước bước vào thời kỳ CNH, HĐH và hành trang mang theo trên chặng đường phía trước không thể thiếu một NNL đảm bảo về lượng và chất. Quá trình phát triển NNL ở An Giang diễn ra đồng thời với quá trình CNH, HĐH. An Giang là tỉnh có số dân đông nhất ĐBSCL và đứng thứ 6 trong số những tỉnh đông dân của cả nước, An Giang có lợi thế lớn về số lượng NNL. Đảng bộ và chính quyền An Giang đưa ra nhiều chương trình phát triển NNL. Tuy nhiên, NNL đông về số lượng có tính hai mặt, vừa là lợi thế vừa là thách thức mà thách thức lớn nhất là vấn đề giải quyết việc làm. NNL chưa qua đào tạo hay NNL đã qua đào tạo đều cần có việc làm phù hợp với năng lực của mình. Đào tạo và sử dụng NNL phải song song với nhau, có mối liên hệ với nhau nhưng thực tế ở An Giang lại chưa phản ảnh điều này. Bên cạnh đó, chất lượng NNL ở An Giang chưa đáp ứng yêu Hiện nay, cả nước có 4 vùng kinh tế trọng điểm: vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ (7 tỉnh thành), vùng kinh tế trọng điểm Trung bộ (5 tỉnh thành), vùng kinh tế trọng điểm Nam bộ (8 tỉnh thành) và vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL (4 tỉnh thành). Vùng kinh tế trọng điểm vùng ĐBSCL gồm 4 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương là: thành phố Cần Thơ, tỉnh An Giang, tỉnh Kiên Giang và tỉnh Cà Mau. 1 4 cầu của sự nghiệp CNH, HĐH. Từ thực tế này cho thấy, nghiên cứu “NNL ở tỉnh An Giang trong thời kỳ CNH, HĐH (1996-2015)” là một việc làm hết sức cần thiết. 1.2. Mục đích nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu nhằm những mục đích sau: Đề tài tìm hiểu kỹ về thực tế NNL ở An Giang được đào tạo và sử dụng như thế nào qua các giai đoạn lịch sử kể từ khi cả nước bước vào thời kỳ CNH, HĐH. Đào tạo và sử dụng là hai mặt của một vấn đề nên đề tài tìm ra mối tương quan của hai mặt này trong phát triển NNL ở An Giang. Trên cơ sở những cứ liệu thu thập được, đề tài phục dựng quá trình phát triển NNL ở An Giang từ giữa thập niên 90 thế kỷ XX đến năm 2015. Bức tranh toàn cảnh này phản ánh thực tế về nguồn lực quan trọng bậc nhất trong sự nghiệp CNH, HĐH của tỉnh An Giang. Do đó, kết quả của đề tài nhằm bổ sung tài liệu nghiên cứu và giảng dạy về lịch sử phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh An Giang. Với những nghiên cứu cụ thể và những kết luận từng mảng liên quan đến NNL, đề tài hỗ trợ nhà hoạch định chính sách, nhà giáo dục, nhà nghiên cứu nhận thức đầy đủ về NNL ở An Giang để tìm ra những biện pháp tối ưu khắc phục những hạn chế và phát huy ưu điểm trong quá trình phát triển NNL ở An Giang trong tương lai. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu NNL là một vấn đề có nội hàm rộng nên luận án nghiên cứu sâu các phương diện trình độ học vấn, trình độ tay nghề, việc làm. Còn những phương diện như: đạo đức, lối sống, thể lực của NNL, tác phong LĐ… thì luận án không đi vào chi tiết. Ba nội dung có ý nghĩa quan trọng nhằm nâng cao giá trị NNL An Giang là: phát triển NNL về số lượng, về chất lượng và nâng cao hiệu quả sử dụng NNL. Do đó, luận án xác định đối tượng nghiên cứu là NNL trên các khía cạnh: quy mô, cơ cấu NNL, tốc độ phát triển về số lượng lẫn chất lượng, vấn đề đào tạo, sử dụng và phát huy NNL. Khi nghiên cứu những vấn đề xoay quanh NNL như vậy, đề tài không chỉ tái hiện một quá trình phát triển của NNL mà còn cho thấy những chủ trương, chính sách nhằm phát triển NNL của địa phương cũng như của đất nước thời gian qua. 5 2.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi không gian: NNL là một trong những vấn đề trọng tâm trong quá trình phát triển đất nước một cách bền vững. Mỗi tỉnh thành trên dải đất hình chữ S có đặc trưng riêng nên việc nghiên cứu NNL của mỗi tỉnh thành sẽ góp vào bức tranh toàn cảnh NNL Việt Nam. Luận án nghiên cứu theo chiều sâu, đi vào một trường hợp cụ thể, một địa phương cụ thể là An Giang – một tỉnh ở ĐBSCL với địa giới hành chính ở thời điểm hiện nay. Bản thân NNL là một phạm trù không cố định, có thể là NNL từ nơi khác chuyển đến An Giang sinh sống và làm việc hoặc NNL có hộ khẩu ở An Giang cũng có thể đi nơi khác. Do vậy, luận án xác định không gian địa giới tỉnh An Giang tức là xác định nghiên cứu NNL đang sinh sống, học tập và làm việc ở địa bàn An Giang. Phạm vi thời gian: Cụm từ “CNH, HĐH” được Đảng và Nhà nước Việt Nam nhắc đến từ rất sớm trong công cuộc xây dựng đất nước. Tuy nhiên, phải đến đại hội đảng toàn quốc lần thứ VIII (năm 1996), khi đất nước tiến hành đổi mới được 10 năm thì CNH, HĐH mới được đẩy mạnh, mới được chú ý đúng mức. Cũng trong năm 1996, đại hội đảng bộ tỉnh An Giang lần thứ VI được tổ chức với chủ đề: “Đoàn kết thống nhất, sức mạnh và niềm tin, tăng tốc và phát triển, trưởng thành và thắng lợi”. Do đó, năm 1996 được tác giả chọn làm mốc khởi đầu cho luận án. Từ lúc tiến hành CNH, HĐH đất nước đến nay, NNL ở An Giang phát triển liên tục không ngừng và nó sẽ còn tiếp diễn trong tương lai nên đề tài được giới hạn đến năm 2015. Đây là thời điểm cả nước chuẩn bị bước vào kỳ đại hội đảng lần thứ XII (nhiệm kỳ 20162020) và An Giang đã tiến hành đại hội đảng bộ tỉnh lần thứ X, tổng kết và đúc rút kinh nghiệm giai đoạn phát triển trước đó của tỉnh. Trong khoảng thời gian 20 năm (từ 1996 đến 2015), NNL ở An Giang phát triển phục vụ đắc lực cho công cuộc CNH, HĐH của tỉnh nói riêng và đất nước nói chung. 3. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tài liệu 3.1. Phương pháp nghiên cứu 6 Đề tài được thực hiện trên cơ sở lý luận Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng về NNL, phát triển NNL, về CNH, HĐH. Đề tài phác họa NNL ở tỉnh An Giang – một vấn đề thuộc lĩnh vực lịch sử kinh tế - xã hội. Hai phương pháp chủ đạo được sử dụng trong luận án là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Phương pháp lịch sử tái hiện trung thực bức tranh quá khứ của NNL An Giang trong quá trình phát triển qua hai giai đoạn 1996-2005 và 20062015. NNL ở An Giang qua thời gian có sự khác biệt dù rằng có phần tái diễn nhưng không tái diễn hoàn toàn như cũ. Phương pháp lịch sử chú ý tìm ra cái khác trước, cái không lặp lại để thấy những nét đặc thù lịch sử của NNL An Giang. Cụ thể là sự phát triển NNL An Giang giai đoạn trước và sau khi cả nước bước vào CNH, HĐH (năm 1996), giai đoạn mới tiến hành CNH và giai đoạn đẩy mạnh CNH có nhiều sự khác biệt. Phương pháp lịch sử giúp đề tài được nghiên cứu theo tuần tự thời gian và đảm bảo tính đặc trưng của từng giai đoạn. Thông qua các nguồn tư liệu, đề tài nghiên cứu và phục dựng đầy đủ các điều kiện hình thành, quá trình phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp của NNL ở An Giang. Đồng thời, đề tài đặt quá trình phát triển đó trong mối quan hệ tác động qua lại với các nhân tố liên quan khác trong suốt quá trình vận động của chúng. NNL ở An Giang trải qua một quá trình vận động và biến đổi liên tục, hết sức cụ thể và theo một trật tự thời gian nhất định. Khi nghiên cứu đề tài NNL ở An Giang, phương pháp logic cần được sử dụng để tìm ra bản chất, quy luật vận động và phát triển của NNL của tỉnh bởi việc sử dụng phương pháp lịch sử chỉ giúp người nghiên cứu dừng lại ở việc phục dựng quá khứ của NNL ở An Giang. Bằng phương pháp logic, người nghiên cứu rút ra được những bài học phát triển NNL ở An Giang và nhận biết xu hướng phát triển của NNL ở An Giang trong tương lai. Giới hạn của phương pháp lịch sử và phương pháp logic chỉ là tương đối. Phương pháp logic nghiên cứu đề tài trong hình thức tổng quát nhằm vạch ra bản chất, quy luật, khuynh hướng chung của vấn đề. Phương pháp logic hỗ trợ đắc lực cho phương pháp lịch sử để nêu lên cái logic khách quan của tiến trình lịch sử. Hai phương pháp này đã giúp luận án được phân tích, diễn đạt một cách sâu sắc, toàn diện. Sử dụng nhuần nhuyễn hai phương pháp 7 này, người nghiên cứu có thể mô tả lịch sử phát triển của NNL ở An Giang trong thời kỳ CNH, HĐH (1996-2015). Từ đó, bản chất, quy luật phát triển của NNL ở An Giang được vạch ra một cách chi tiết, cụ thể. Bên cạnh hai phương pháp cơ bản trong nghiên cứu khoa học lịch sử, đề tài nghiên cứu NNL ở An Giang trong thời kỳ CNH, HĐH (1996-2015) còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khác như: phương pháp nghiên cứu liên ngành, phương pháp điền dã, phỏng vấn sâu, phương pháp thống kê, phân tích dữ liệu… Những phương pháp này sẽ hỗ trợ đắc lực để đề tài đạt được kết quả cao nhất có thể. Phương pháp nghiên cứu liên ngành: là xu hướng nghiên cứu phổ biến trong khoa học xã hội hiện nay, đòi hỏi người nghiên cứu phải vận dụng phương pháp nghiên cứu của các ngành khác, không chỉ riêng ngành chuyên môn của mình. Đề tài vận dụng cách tiếp cận liên ngành và những phương pháp nghiên cứu của các chuyên ngành triết học, địa lý dân số, dân tộc học, kinh tế học, xã hội học... Với phương pháp nghiên cứu của triết học, đề tài lập luận chặt chẽ về các lý thuyết NNL, phát triển NNL, CNH – HĐH. Với phương pháp nghiên cứu của địa lý dân số, đề tài cho phép tìm hiểu tỷ lệ dân số trong độ tuổi LĐ so với dân số toàn tỉnh. Phương pháp nghiên cứu của ngành dân tộc học giúp nghiên cứu thành phần tộc người trong lực lượng LĐ của tỉnh, đồng thời áp dụng kỹ năng thực địa điển hình của ngành dân tộc học. Phương pháp nghiên cứu của ngành kinh tế học cho thấy tác động của NNL ở An Giang đối với sự phát triển kinh tế của tỉnh. Phương pháp nghiên cứu định tính của ngành xã hội học giúp đề tài có thể tiến hành điều tra, khảo sát ảnh hưởng của sự phát triển của NNL đối với đời sống xã hội của con người… Tất nhiên, bản thân người nghiên cứu với tư cách là cá nhân nghiên cứu độc lập không thể là bộ bách khoa, có thể vận dụng tốt tất cả các phương pháp của các ngành khác khi nghiên cứu. Trong khả năng có thể, người nghiên cứu cố gắng ở mức cao nhất để thực hiện đề tài. Phương pháp điền dã, phỏng vấn sâu: Bằng phương pháp điền dã, người nghiên cứu đề tài cọ sát thực tế. Người nghiên cứu quan sát, ghi chép lại bằng văn bản và hình ảnh những vấn đề liên quan đến NNL như: ý thức đào tạo và tự đào tạo 8 của NNL, tác phong LĐ, làm việc của người LĐ hay cách sử dụng nhân lực của lãnh đạo… Để hiểu sâu, hiểu kỹ về vấn đề NNL ở An Giang, người nghiên cứu tiến hành phỏng vấn sâu. Khi thực hiện phỏng vấn sâu, người nghiên cứu phải chọn mẫu theo nhu cầu nghiên cứu của đề tài. Mẫu được nhắm tới để nghiên cứu sâu hơn về NNL ở An Giang là những mẫu tiêu biểu, có tính đại diện để phục vụ cho đề tài. Đó là người làm công tác quản lý, sử dụng NNL, là NNL đang được đào tạo, là NNL đang tham gia lao động, là người tham gia đào tạo NNL. Ngoài ra, luận án thực hiện nhiều bước thống kê, phân tích dữ liệu. Trên cơ sở đó, sự phát triển của NNL ở An Giang dựa vào kết quả thống kê trong các niên giám thống kê của tỉnh và thể hiện các số liệu qua các bảng và biểu đồ. Các bảng thống kê số liệu thường được dùng để trình bày những số liệu mang tính trang trọng, tính chính xác cao, tính chính thức. Các bảng thống kê có thể dùng để tổng hợp và so sánh số liệu của các công trình nghiên cứu liên quan đến NNL An Giang trong quá khứ. Trên cơ sở những số liệu thống kê được thể hiện qua các biểu đồ, đề tài phân tích dữ liệu giúp người đọc dễ hiểu, dễ hình dung và nắm bắt đầy đủ về NNL ở An Giang như: quy mô, số lượng NNL An Giang, số lượng NNL qua đào tạo hay trình độ của NNL An Giang. Do đó, nhà nghiên cứu cần phải suy nghĩ sáng tạo cách thể hiện số liệu quan trọng bằng biểu đồ sao cho phù hợp nhất. 3.2. Nguồn tài liệu Luận án sử dụng tài liệu từ các nguồn sau: Nguồn tài liệu gốc, tài liệu bậc 1 được khai thác tại Chi cục lưu trữ của tỉnh An Giang, Tỉnh ủy, UBND tỉnh An Giang, trường ĐH An Giang và các Sở liên quan như: Sở LĐ – Thương binh và Xã hội, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Nội vụ, Sở Giáo dục – đào tạo… Những tài liệu này bao gồm: các báo cáo, văn kiện đảng, văn bản quy hoạch, kế hoạch, tổng kết… Bên cạnh đó, tài liệu thu thập được từ những cuộc phỏng vấn nhân chứng cũng rất quan trọng khi thực hiện luận án. Nguồn tài liệu đã xuất bản gồm các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước, sách chuyên khảo, các bài viết đăng trên báo, tạp chí, luận văn, luận án... được lưu tại các thư viện: Thư viện Tổng hợp Tp. HCM, Thư viện trường ĐH Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG Tp. HCM, Thư viện Khoa học Xã hội, Thư viện 9 tỉnh An Giang... Nhiều cơ quan, tỉnh thành trong đó có tỉnh An Giang tổ chức các cuộc hội thảo, tọa đàm với các chủ đề liên quan đến NNL nên kỷ yếu hội thảo, tọa đàm cũng là một nguồn tài liệu cần thiết để tham khảo. Ngoài ra, luận án còn tham khảo nguồn tài liệu internet, trên các website chính thống của Bộ LĐ-TB&XH, Tổng cục thống kê, UBND tỉnh An Giang, báo An Giang... 4. Đóng góp mới của Luận án Một là, luận án nhấn mạnh tầm quan trọng của NNL đối với sự nghiệp CNH, HĐH của tỉnh An Giang. Nếu như trước năm 1996, vấn đề NNL chưa được tỉnh An Giang chú ý đúng mức thì từ năm 1996 trở đi, cùng với tiến trình CNH, HĐH, An Giang không có cách nào khác ngoài việc phải nhận thấy vai trò cực kỳ quan trọng của NNL. Hai là, phác họa toàn cảnh quá trình phát triển NNL ở tỉnh An Giang qua 2 giai đoạn lịch sử (1996-2005 và 2006-2015). Từ đó, luận án có cái nhìn đối sánh để thấy được sự chuyển biến NNL của tỉnh theo xu hướng tích cực. Ba là, trên cơ sở những dữ liệu tổng hợp xuyên suốt một quá trình, luận án chỉ ra những mặt tích cực và những thiếu sót, hạn chế trong cơ chế, chính sách phát triển NNL của chính quyền An Giang khi áp dụng vào thực tiễn. Một nhà triết học từng khẳng định tầm quan trọng của thực tiễn với câu nói: “Mọi lý thuyết chỉ là màu xám, chỉ có cây đời mãi mãi xanh tươi”. Do đó, những chủ trương, chính sách về NNL của tỉnh An Giang khi đưa vào thực tiễn chưa chắc đã đạt được hiệu quả cao như mong đợi. Bốn là, luận án đúc rút những giải pháp cơ bản để bản thân tỉnh An Giang nghiên cứu khi phát triển NNL trong tương lai, đồng thời các tỉnh thành khác trong cả nước có thể học hỏi. Dĩ nhiên, NNL ở mỗi địa phương có những điểm đặc trưng riêng nên không nơi nào giống nơi nào. Nhưng những giải pháp mang tính gợi mở cho sự phát triển của NNL ở tỉnh An Giang có thể được vận dụng linh hoạt sao cho phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh và đặc điểm NNL ở địa phương khác. 5. Bố cục của Luận án Luận án gồm có 5 phần: Mở đầu, Nội dung, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục. Trong đó, phần Nội dung được kết cấu thành 4 chương như sau: 10 Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài Chương 2: Một số vấn đề lý luận và tổng quan về vùng đất An Giang Chương 3: Nguồn nhân lực ở tỉnh An Giang trong 10 năm đầu tiến hành CNH, HĐH (1996-2005) Chương 4: Nguồn nhân lực ở tỉnh An Giang trong giai đoạn đẩy mạnh CNH, HĐH (2006-2015) 11 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI NNL là vấn đề đã, đang và sẽ nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu, giới học thuật. Không những vậy, các nhà lãnh đạo, các nhà hoạch định chính sách ở các quốc gia, vùng lãnh thổ hay địa phương cũng rất chú trọng đến nhân tố này. Chính vì lẽ đó, nhà khoa học và nhà lãnh đạo đã gặp nhau ở điểm chung có tên gọi “NNL”. Nhà khoa học nghiên cứu, tìm hiểu, phân tích để từ đó tìm ra cách thức phát triển NNL, phục vụ cho sự phát triển của quốc gia. Từ giữa thế kỷ XX đến nay, khá nhiều công trình, sách, tạp chí quốc tế và Việt Nam đề cập đến NNL ở nhiều khía cạnh. 1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài về nguồn nhân lực Trước tiên, phải kể đến “Kế hoạch giáo dục và phát triển NNL” (Educational planning and human resource development) được xuất bản năm 1967 bởi UNESCO. Đây là cuốn sách phân tích khá kỹ về các vấn đề liên quan đến giáo dục và NNL. Tác giả cuốn sách là Frederick Harbison - GS kinh tế tại ĐH Princeton, một nhà kinh tế học LĐ được biết đến trên toàn quốc. Ông từng đóng vai trò cố vấn của các tổ chức UNESCO, ILO, OECD, AID, the World Bank… Chính từ những hoạt động thực tiễn, ông nắm rõ cơ sở đưa ra kế hoạch giáo dục. Tác giả đưa ra những ưu tiên và lựa chọn trong việc phát triển NNL, thể hiện qua việc lên kế hoạch và xây dựng chiến lược. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng chiến lược và coi đây là nền tảng của quá trình phát triển NNL. Lựa chọn giữa những cấp độ giáo dục cũng là điều quan trọng để đầu tư đúng địa chỉ, trong đó cấp độ lựa chọn ưu tiên số 1 là THCS, tiếp theo là tiểu học rồi mới đến cấp cao hơn. Lựa chọn giữa chất lượng và số lượng NNL hay vấn đề giáo dục chính quy và đào tạo không chính quy được tác giả luận giải thấu đáo. Luận án TS năm 2008 của Tanvir Kayani “Thách thức của phát triển NNL trước tốc độ toàn cầu hóa” (Challenges of human resource development to pace with globalization) gói gọn trong 211 trang đã giải quyết một số mối tương quan giữa phát triển NNL và giáo dục, phát triển NNL và quản lý, phát triển NNL và đội ngũ giáo viên. Tanvir Kayani đi sâu vào khái niệm phát triển NNL, quy mô, ý nghĩa