Tài liệu Nghiên cứu xác định và thực hiện mục tiêu dạy học kiến thức hiện tượng khúc xạ ánh sáng chương quang học vật lý 9 thcs theo yêu cầu đổi mới

Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Chóng ta ®ang sèng trong thêi kú ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. Tri thøc cña nh©n lo¹i kh«ng ngõng t¨ng lªn víi sè l­îng vµ tr×nh ®é ngµy cµng cao, ®ßi hái con ng­êi ph¶i cã trÝ tuÖ, n¨ng lùc s¸ng t¹o vµ kh¶ n¨ng thÝch øng cao ®Ó vËn hµnh sù ph¸t triÓn cña x· héi. HiÖn nay ®Êt n­íc ta ®ang b­íc vµo thêi kú c«ng nghiÖp ho¸ - hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp víi céng ®ång quèc tÕ. Trong b¸o c¸o chÝnh trÞ cña §¹i biÓu §¶ng kho¸ IX t¹i ®¹i héi X §¶ng céng s¶n ViÖt Nam nªu râ môc tiªu tæng qu¸t: “§Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, t¹o nÒn t¶ng ®­a n­íc ta c¬ b¶n thµnh n­íc c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i vµo n¨m 2020…” §Ó ®¹t ®­îc môc tiªu ®ã th× ®èi víi gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ph¶i “§æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc, ph¸t huy t­ duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc tù ®µo t¹o cña ng­êi häc, coi träng thùc hµnh, thùc nghiÖm ngo¹i kho¸… N©ng cao chÊt l­îng nh©n lùc, ®¸p øng yªu cÇu c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n­íc vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc”. D­íi sù chØ ®¹o cña §¶ng, ngµnh Gi¸o dôc ®· vµ ®ang thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh ®æi míi c¶ vÒ néi dung s¸ch gi¸o khoa vµ ph­¬ng ph¸p d¹y häc. Nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, tù chñ, t×m tßi x©y dùng vµ chiÕm lÜnh tri thøc, s¸ng t¹o cña HS trong häc tËp. Víi yªu cÇu ®æi míi, ng­êi GV khi thiÕt kÕ bµi häc ph¶i x¸c ®Þnh râ môc tiªu d¹y häc – Theo luËn ®iÓm míi. Bëi lý do : NÕu chØ thùc hiÖn môc tiªu d¹y häc theo chuÈn kiÕn thøc vµ kü n¨ng cÇn truyÒn ®¹t ë mçi bµi häc nh­ tr­íc ®©y, th× ch­a ®¸p øng ®­îc yªu cÇu ®æi míi – HS ch­a ®­îc tham gia tÝch cùc vµo c¸c ho¹t ®éng ph¸t 1 hiÖn vµ gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô häc tËp, ch­a rÌn ®­îc tÝnh tÝch cùc, tù lùc cho HS. Môc tiªu d¹y häc ë giai ®o¹n nµy cÇn ®ßi hái ë møc ®é cao h¬n: §ã lµ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ ë ng­êi häc. Ph¸t triÓn t­ duy s¸ng t¹o vµ kh¶ n¨ng øng dông kiÕn thøc vµo thùc tÕ cña ng­êi häc. Chó träng ®Õn nh÷ng n¨ng lùc mµ ng­êi häc cÇn ®¹t ®­îc trong vµ sau khi häc. V× vËy GV ph¶i x©y dùng môc tiªu kh«ng chØ ®¹t ®­îc ë sau bµi häc mµ c¶ môc tiªu cÇn ®¹t ®­îc trong qu¸ tr×nh häc – H×nh thµnh n¨ng lùc ngay trong qu¸ tr×nh häc. Víi nh÷ng môc tiªu, yªu cÇu ®æi míi nµy th× hiÖn nay viÖc x¸c ®Þnh râ ®­îc môc tiªu vµ thùc hiÖn ®­îc môc tiªu ë mçi bµi häc, mçi phÇn kiÕn thøc cßn rÊt nhiÒu khã kh¨n. Khi nghiªn cøu ch­¬ng tr×nh vËt lý 9 THCS chóng t«i nhËn thÊy kiÕn thøc vÒ “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng“ lµ mét trong nh÷ng phÇn t­¬ng ®èi khã ®èi víi viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc cho HS theo h­íng tÝch cùc tù chñ. Lµm thÕ nµo ®Ó võa ®¶m b¶o cho HS hiÓu ®­îc vÊn ®Ò râ rµng, ®Çy ®ñ, võa ®¶m b¶o phï hîp ph¹m vi ch­¬ng tr×nh, tr×nh ®é nhËn thøc. Víi mong muèn gãp phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo viÖc nghiªn cøu, n©ng cao chÊt l­îng, hiÖu qu¶ d¹y vµ häc m«n VËt lý ë tr­êng phæ th«ng theo yªu cÇu ®æi míi. Chóng t«i chän ®Ò tµi : “Nghiªn cøu x¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn môc tiªu d¹y häc kiÕn thøc “HiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng“ ch­¬ng Quang häcVËt lÝ 9 - THCS theo yªu cÇu ®æi míi”. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu - X¸c ®Þnh ®­îc môc tiªu d¹y häc theo yªu cÇu ®æi míi ®èi víi kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9. - ThiÕt kÕ ®­îc ho¹t ®éng d¹y häc thùc hiÖn c¸c môc tiªu ®· x¸c ®Þnh cho kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9 theo yªu cÇu ®æi míi . 2 3. §èi t­îng nghiªn cøu Néi dung kiÕn thøc vµ môc tiªu cÇn ®¹t ®­îc ë HS trong tiÕn tr×nh d¹y häc kiÕn thøc hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9. Ho¹t ®éng cña GV vµ HS khi d¹y vµ häc c¸c kiÕn thøc nªu trªn. 4. Gi¶ thiÕt khoa häc cña ®Ò tµi ViÖc x¸c ®Þnh ®­îc môc tiªu d¹y häc phï hîp víi s¬ ®å tiÕn tr×nh khoa häc x©y dùng kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9 , cïng víi viÖc ®¶m b¶o c¸c ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó t¹o ®­îc t×nh huèng cã vÊn ®Ò vµ sö dông kiÓu ®Þnh h­íng kh¸i qu¸t ch­¬ng tr×nh ho¸ ho¹t ®éng häc, lµ c¬ së ®Ó ®Ò xuÊt ®­îc tiÕn tr×nh d¹y häc kh¶ thi h÷u hiÖu theo h­íng ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ cña HS trong qu¸ tr×nh tham gia t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, chiÕm lÜnh tri thøc. 5. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých ®Ò ra, chóng t«i ph¶i thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu sau: - Nghiªn cøu c¸c quan ®iÓm hiÖn ®¹i vÒ d¹y häc, c¬ së lÝ luËn cña viÖc tæ chøc qu¸ tr×nh häc pháng theo tiÕn tr×nh khoa häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, tæ chøc t×nh huèng d¹y häc vµ c¸c ®Þnh h­íng cña GV trong ho¹t ®éng d¹y häc nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ cña HS trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc. - Nghiªn cøu t­ t­ëng chØ ®¹o, môc tiªu ch­¬ng tr×nh VËt lÝ 9, néi dung bé SGK vµ SGV VËt lÝ líp 9. - Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu khoa häc vÒ phÇn “Quang häc”. ThiÕt lËp s¬ ®å cÊu tróc néi dung vµ s¬ ®å ph¸t triÓn m¹ch kiÕn thøc “HiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” – ch­¬ng quang häc vËt lý 9. - X¸c ®Þnh môc tiªu d¹y häc (bao gåm môc tiªu qu¸ tr×nh häc vµ kÕt qu¶ häc), so¹n th¶o tiÕn tr×nh d¹y häc kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” cña ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9 , ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ cña HS theo tiÕn tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò x©y dùng kiÕn thøc. 3 - TiÕn hµnh thùc nghiÖm s­ ph¹m tiÕn tr×nh d¹y häc ®· so¹n th¶o theo môc tiªu ®· x¸c ®Þnh nh»m bæ sung hoµn thiÖn ph­¬ng ¸n d¹y häc theo môc tiªu cña ®Ò tµi. 6. Ph¹m vi nghiªn cøu - KiÕn thøc“hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng”ch­¬ng“Quang häc” VËt lÝ 9. - Nghiªn cøu x¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn môc tiªu ®¸p øng yªu cÇu ®æi míi. 7. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô trªn, chóng t«i ®· sö dông phèi hîp c¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: - Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu: + Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vÒ : T©m lÝ häc, logic häc, lÝ luËn d¹y häc nãi chung vµ lÝ luËn d¹y häc VËt lÝ nãi riªng cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi lµm c¬ së ®Þnh h­íng cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu. + Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu VËt lÝ : SGK, SGV VËt lÝ 9 mµ träng t©m lµ phÇn kiÕn thøc vÒ “ hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng”-ch­¬ng “Quang häc” nh»m ®Þnh h­íng cho viÖc thùc hiÖn c¸c môc tiªu nghiªn cøu. - Ph­¬ng ph¸p ®iÒu tra kh¶o s¸t thùc tÕ : dù giê, quan s¸t, ®iÒu tra vÒ viÖc d¹y häc phÇn “Quang häc” ë mét sè tr­êng THCS, vÒ môc tiªu vµ tiÕn tr×nh trong gi¸o ¸n cña GV khi d¹y phÇn kiÕn thøc nµy. - Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm s­ ph¹m: TiÕn hµnh thùc nghiÖm sù ph¹m víi tiÕn tr×nh so¹n th¶o theo môc tiªu ®· x¸c ®Þnh ë tr­êng phæ th«ng ,ghi l¹i h×nh ¶nh tiÕn tr×nh d¹y häc qua b¨ng h×nh ®Ó nghiªn cøu ho¹t ®éng d¹y häc c¸c kiÕn thøc cô thÓ. So s¸nh kÕt qu¶ cuèi cïng víi kÕt qu¶ lóc ®Çu ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña tiÕn tr×nh ®· so¹n th¶o. - Ph­¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc. 8. Néi dung nghiªn cøu - Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. - Ph©n tÝch cÊu tróc néi dung vµ thiÕt kÕ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn m¹ch kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng “Quang häc” VËt lÝ 9. 4 -ThiÕt kÕ tiÕn tr×nh d¹y häc kiÕn thøc“hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng “Quang häc” theo môc tiªu d¹y häc ®· x¸c ®Þnh, ®¸p øng yªu cÇu ®æi míi. - TiÕn hµnh thùc nghiÖm s­ ph¹m vµ ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm s­ ph¹m. 9. §ãng gãp cña luËn v¨n - Th«ng qua viÖc nghiªn cøu vµ x¸c ®Þnh môc tiªu d¹y häc trªn c¬ së ®ã thiÕt kÕ néi dung vµ tiÕn tr×nh d¹y häc c¸c kiÕn thøc cô thÓ lµm s¸ng tá vµ cô thÓ hãa c¬ së lÝ luËn cña viÖc tæ chøc häc tËp vµ ®Þnh h­íng ho¹t ®éng tÝch cùc, tù chñ cña HS. - Ph©n tÝch ®­îc néi dung kiÕn thøc ,lËp ®­îc s¬ ®å biÓu ®¹t l«gic tiÕn tr×nh x©y dùng kiÕn thø cô thÓ phï hîp tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc vµ tr×nh ®é cña HS. So¹n th¶o ®­îc tiÕn tr×nh d¹y häc kiÕn thøc hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng ch­¬ng quang häc theo h­íng ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ cña HS. - Bæ sung tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c GV daþ häc vËt lý, ®ãng gãp mét phÇn ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc, n©ng cao chÊt l­îng m«n vËt lý ë tr­êng THCS. 10. CÊu tróc cña luËn v¨n. Më ®Çu Ch­¬ng 1: C¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. Ch­¬ng 2: ThiÕt kÕ néi dung vµ tiÕn tr×nh d¹y häc kiÕn thøc “HiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” trong ch­¬ng “Quang häc”. Ch­¬ng 3: Thùc nghiÖm s­ ph¹m. 5 Tæng quan cña ®Ò tµi Ngµy nay môc tiªu gi¸o dôc kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc truyÒn thô cho HS nh÷ng kiÕn thøc, kü n¨ng loµi ng­êi ®· tÝch luü tr­íc ®©y mµ cßn ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc båi d­ìng cho HS n¨ng lùc s¸ng t¹o ra nh÷ng tri thøc míi, ph­¬ng ph¸p míi, c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò míi phï hîp. §Ó thùc hiÖn môc tiªu ®æi míi gi¸o dôc cÇn ph¶i gi¶i quyÕt ®ång bé nhiÒu mÆt cã liªn quan ®Õn gi¸o dôc trong ®ã cã viÖc ®æi míi gi¸o dôc, ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y vµ häc. Quan ®iÓm d¹y häc hiÖn ®¹i ngµy nay mµ thÕ giíi ®ang quan t©m, ®ã lµ kh«ng chØ chó träng ®Õn néi dung kiÕn thøc, ®Õn kÕt qu¶ ®Çu ra cña HS mµ cßn ®Æc biÖt chó träng ®Õn chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh häc. NhiÒu nghiªn cøu khoa häc ®· nhÊn m¹nh: §Ó ho¹ch ®Þnh ®­îc chÊt l­îng häc tËp th× ®iÒu quan träng lµ x¸c ®Þnh ®­îc hµnh ®éng häc tËp cña HS trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc. Quan t©m ®Õn qu¸ tr×nh häc còng cã nghÜa lµ ®· gãp phÇn ®¶m b¶o hµnh vi ®Çu ra vµ kÕt qu¶ néi dung mong muèn. VËn dông nh÷ng quan ®iÓm cña d¹y häc hiÖn ®¹i, ¸p dông kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS, ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ d¹y häc nãi chung vµ d¹y häc vËt lý nãi riªng ra ®êi t¹o nªn sù chuyÓn biÕn trong d¹y häc, cã thÓ kÓ ®Õn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu nh­: “C«ng nghÖ d¹y häc víi vÊn ®Ò tæ chøc qu¸ tr×nh d¹y häc ë THPT” cña t¸c gi¶ NguyÔn Ngäc B¶o (1995). “M« h×nh d¹y häc tÝch cùc lÊy HS lµm trung t©m” cña nhiÒu t¸c gi¶ do NguyÔn K× chñ biªn (1996). §Ò tµi nghiªn cøu “§æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc ë tr­êng THPT” do c¸n bé gi¶ng d¹y §HSP tiÕn hµnh trong hai n¨m ®· ®­îc nghiÖm thu n¨m 1996. Tuy c¸c c«ng tr×nh nµy ®· chØ c¸c su h­íng d¹y häc cã kh¸c nhau, thÓ hiÖn b»ng c¸c thuËt ng÷ kh¸c nhau nh­ng ®Òu thèng nhÊt ë c¸c ®Æc tr­ng c¬ b¶n lµ nhÊn m¹nh vµo vai trß cña ng­êi häc trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc. 6 H­íng nghiªn cøu quan t©m ®Õn ho¹t ®éng cña HS trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n vËt lÝ còng ®· thÓ hiÖn trong mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu: “LÝ luËn d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng THPT” cña t¸c gi¶ Ph¹m H÷u Tßng (2001). “Tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc cho HS trong qu¸ tr×nh d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng THPT” cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn §øc Th©m, NguyÔn Ngäc H­ng(2001) “Ph­¬ng ph¸p d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng THPT”cña c¸c t¸c gi¶ NguyÔn §øc Th©m, NguyÔn Ngäc H­ng, Ph¹m Xu©n QuÕ (2002). §Æc biÖt c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t¸c gi¶ Ph¹m H÷u Tßng “D¹y häc vËt lÝ ë tr­êng THPT theo ®Þnh h­íng ph¸t triÓn ho¹t ®éng tÝch cùc, tù chñ, s¸ng t¹o vµ t­ duy khoa häc” (2004) ®· v¹ch râ c¬ së ®Þnh h­íng cho viÖc tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS trong häc tËp chiÕm lÜnh tri thøc cô thÓ. Nãi ®Õn d¹y häc th× cÇn nãi ®Õn c¸c gi¶i ph¸p cô thÓ ®èi víi c¸c kiÕn thøc khoa häc cô thÓ. NhiÒu ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc, c¸c luËn ¸n TiÕn sÜ, Th¹c sÜ nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc vËt lÝ ë tr­êng phæ th«ng cña c¸c gi¶ng viªn, häc viªn khoa vËt lÝ tr­êng §¹i Häc S­ Ph¹m Hµ Néi ®· ®­îc vËn dông vµ cho kÕt qu¶ kh¶ quan. Cã thÓ kÓ ®Õn luËn ¸n phã tiÕn sÜ “Nghiªn cøu tæ chøc t×nh huèng, ®Þnh h­íng hµnh ®éng x©y dùng kiÕn thøc cña HS trong viÖc d¹y häc kh¸i niÖm Lùc thuéc ch­¬ng “Lùc – Khèi l­îng” ë líp 7 THCS cña t¸c gi¶ §ç H­¬ng Trµ ®· thÓ hiÖn næi bËt ®­îc vai trß t¹o t×nh huèng häc tËp, vai trß cña GV trong viÖc tæ chøc, ®Þnh h­íng hµnh ®éng häc nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù chñ, s¸ng t¹o cña HS trong viÖc d¹y kh¸i niÖm Lùc. Qua t×m hiÓu thùc tÕ d¹y häc ë c¸c tr­êng phæ th«ng vÒ viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu d¹y häc th× trong qu¸ tr×nh so¹n gi¸o ¸n phÇn lín c¸c GV xem nhÑ viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu d¹y häc, chñ yÕu lµ viÕt ra ®Ó bµi so¹n cã ®Çy ®ñ c¸c b­íc chø hä kh«ng cho r»ng môc tiªu d¹y häc quyÕt ®Þnh ®Õn ho¹t ®éng d¹y vµ häc cña GV vµ HS. Môc tiªu lµ c¸i ®Ých cÇn ph¶i ®¹t tíi sau mçi bµi häc vËt lÝ: - Môc tiªu ph¶i ph¶n ¸nh ®­îc môc tiªu cña ch­¬ng tr×nh vËt lÝ ë c¸c cÊp häc, líp häc. 7 - Môc tiªu ph¶i phï hîp víi lÝ luËn d¹y häc hiÖn ®¹i - Môc tiªu ph¶i ®Þnh râ c¸c c«ng viÖc vµ møc ®é hoµn thµnh cña HS. Trong d¹y häc h­íng vµo HS, th«ng th­êng môc tiªu ph¶i chØ râ häc xong bµi HS ®¹t ®­îc c¸i g×. Môc tiªu lµ c¸i ®Ých cña bµi häc cÇn ®¹t tíi mét c¸ch cô thÓ. Mçi môc tiªu cô thÓ nªn diÔn ®¹t b»ng mét ®éng tõ ®Ó x¸c ®Þnh râ møc ®é HS ph¶i ®¹t b»ng hµnh ®éng. §Ó viÕt môc tiªu cô thÓ nªn dïng c¸c ®éng tõ nh­: Ph©n tÝch, so s¸nh, liªn hÖ, chøng minh, ®o ®¹c… Kh«ng dïng c¸c ®éng tõ chung chung kh«ng ®o ®¹c ®­îc nh­: n¾m ®­îc, hiÓu râ…. MÆt kh¸c khi d¹y häc phÇn nµy hÇu hÕt GV ch­a t¹o ®­îc c¸c t×nh huèng h÷u hiÖu lµm n¶y sinh vÊn ®Ò cho HS, ch­a cã nh÷ng c©u c©u hái ®Þnh h­íng t­ duy ®Ó ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ cña HS. DÉn ®Õn HS thô ®éng tiÕp kiÕn thøc, kh«ng cã c¬ héi ®Ó tham gia gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch tÝch cùc vµ chñ ®éng. Qua nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm t­ duy cña løa tuæi HS THCS chóng t«i thÊy ë løa tuæi nµy t­ duy trõu t­îng ph¸t triÓn thÓ hiÖn ë c¸ch lËp luËn vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch cã c¨n cø . V× vËy d¹y häc ph¶i båi d­ìng ,ph¸t triÓn t­ duy trõu t­îng ë trÎ. Giai ®o¹n nµy ®ang cÇn ph¶i rÌn luyÖn cho c¸c em kh¶ n¨ng suy nghÜ cã tÝnh phª ph¸n vµ ®éc lËp. Tõ thùc tÕ ®ã, trong ®Ò tµi cña m×nh chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu viÖc x¸c ®Þnh vµ thùc hiÖn môc tiªu d¹y häc kiÕn thøc “hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng” ch­¬ng tr×nh VËt Lý líp 9, THCS víi môc ®Ých b¸m s¸t khung ch­¬ng tr×nh t¹o ra m©u thuÉn nhËn thøc, t¹o ®éng c¬ høng thó t×m tßi c¸i míi, l«i cuèn HS vµo qu¸ häc tËp mét c¸ch tÝch cùc, tù chñ. Trong viÖc tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp, GV ph¶i ®­a ra ®­îc nh÷ng c©u hái ®Þnh h­íng t­ duy HS, khai th¸c vµ sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c ph­¬ng tiÖn d¹y häc nh­ thiÕt bÞ thÝ nghiÖm, phiÕu häc tËp, m« h×nh, tranh ¶nh… 8 Ch­¬ng I C¬ së lý luËn cña ®Ò tµi Trong ch­¬ng nµy chóng t«i tËp trung nghiªn cøu c¬ së lý luËn cña viÖc d¹y häc theo yªu cÇu ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ chiÕm lÜnh tri thøc, båi d­ìng t­ duy khoa häc kü thuËt vµ n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña HS, cïng víi kinh nghiÖm gi¶ng d¹y, båi d­ìng nghiªn cøu khoa häc cña m×nh Gi¸o s­ – TiÕn sÜ Ph¹m H÷u Tßng ®· ®­a ra nh÷ng luËn ®iÓm ph­¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o nghiªn cøu ®æi míi d¹y häc theo h­íng ph¸t triÓn ho¹t ®éng t×m tßi s¸ng t¹o gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ t­ duy khoa häc nh­ sau: 1.1. C¸c luËn ®iÓm ph­¬ng ph¸p luËn d¹y häc theo môc tiªu ®æi míi nh»m ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc, tù chñ s¸ng t¹o vµ t­ duy khoa häc cña HS. Môc tiªu d¹y häc c¸c m«n khoa häc ë nhµ tr­êng, ngoµi viÖc gióp cho HS cã ®­îc mét sè kiÕn thøc cô thÓ nµo ®ã cßn mét viÖc quan träng h¬n lµ rÌn cho HS tiÒm lùc ®Ó khi ra tr­êng hä cã thÓ tiÕp tôc tù häc, cã kh¶ n¨ng nghiªn cøu, t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña ho¹t ®éng thùc tiÔn kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Qu¸n triÖt c¸c quan ®iÓm c¬ b¶n trªn ®©y vÒ môc tiªu d¹y häc, cïng víi viÖc qu¸n triÖt quan ®iÓm ho¹t ®éng vÒ b¶n chÊt d¹y vµ häc trªn quan ®iÓm hiÖn ®¹i cña ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc, Gs-Ts Ph¹m H÷u Tßng ®· ®­a ra s¸u luËn ®iÓm c¬ b¶n vÒ vÊn ®Ò ho¹t ®éng d¹y häc lµm nÒn t¶ng cho viÖc nghiªn cøu: “ChiÕn l­îc d¹y häc ph¸t triÓn ho¹t ®éng tù chñ chiÕm lÜnh tri thøc båi d­ìng t­ duy khoa häc vµ n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. S¸u luËn ®iÓm ®­îc coi nh­ s¸u nguyªn t¾c chØ ®¹o ho¹t ®éng d¹y, cã néi dung nh­ sau: 1.1.1. Vai trß quan träng cña sù d¹y lµ thùc hiÖn ®­îc viÖc tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh h­íng h÷u hiÖu ho¹t ®éng häc. Nãi chung sù häc, lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng thÝch ®¸ng, lµm nÈy sinh vµ ph¸t triÓn ë ng­êi häc nh÷ng d¹ng thøc ho¹t ®éng x¸c ®Þnh, ph¸t triÓn ë ng­êi häc nh÷ng n¨ng lùc thÓ chÊt, tinh thÇn vµ nh©n c¸ch c¸ nh©n. Nãi riªng, sù häc cã chÊt l­îng mét tri thøc khoa häc míi nµo ®ã ph¶i lµ sù thÝch øng cña ng­êi häc víi nh÷ng t×nh huèng häc tËp thÝch 9 ®¸ng. ChÝnh qu¸ tr×nh thÝch øng nµy lµm ho¹t ®éng cña ng­êi häc x©y dùng nªn tri thøc míi víi tÝnh c¸ch lµ ph­¬ng tiÖn tèi ­u gi¶i quyÕt t×nh huèng míi. §ång thêi ®ã lµ qu¸ tr×nh gãp phÇn lµm ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc nhËn thøc, thùc tiÔn vµ nh©n c¸ch cña ng­êi häc. Bëi vËy, mét vai trß quan träng cña GV trong d¹y häc m«n khoa häc lµ tæ chøc ®­îc nh÷ng t×nh huèng häc tËp vµ thùc hiÖn ®­îc sù kiÓm tra, ®Þnh h­íng ho¹t ®éng h÷u hiÖu, cho phÐp gîi ra ë HS ho¹t ®éng häc tËp tù chñ, tÝch cùc, dÉn tíi sù chiÕm lÜnh ®­îc tri thøc khoa häc, theo c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc t­¬mg tù nh­ c¸c nhµ khoa häc kh¸c. XÐt trong hÖ t­¬ng t¸c d¹y häc: Ng­êi d¹y(GV), ng­êi häc(HS) vµ t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc(m«i tr­êng), GV tæ chøc, ®Þnh h­íng kiÓm tra hµnh ®éng häc cña HS theo mét chiÕn l­îc hîp lÝ sao cho HS tù chñ chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho m×nh vµ do ®ã ®ång thêi n¨ng lùc trÝ tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña hä tõng b­íc ph¸t triÓn. Cã thÓ m« t¶ sù t­¬ng t¸c nãi trªn trong hÖ d¹y häc b»ng s¬ ®å nh­ h×nh 1. §Þnh h­íng Gi¸o viªn HS Liªn hÖ ng­îc ThÝch øng Cung cÊp t­ liÖu T¹o t×nh huèng T­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc Tæ chøc H×nh 1: HÖ t­¬ng t¸c d¹y häc 10 Hµnh ®éng cña GV víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù tæ chøc t­ liÖu qua ®ã cung cÊp t­ liÖu vµ t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng häc cña HS. T¸c ®éng trùc tiÕp cña GV tíi HS lµ sù ®Þnh h­íng cña GV ®èi víi hµnh ®éng cña HS víi t­ liÖu, lµ sù ®Þnh h­íng cña GV víi sù t­¬ng t¸c trao ®æi gi÷a HS víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi cßn ®Þnh h­íng c¶ sù cung cÊp nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc tõ phÝa HS cho GV. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc vµ ®Þnh h­íng cña GV ®èi víi hµnh ®éng häc cña HS. Hµnh ®éng cña HS víi t­ liÖu ho¹t ®éng d¹y häc lµ sù thÝch øng cña HS víi t×nh huèng häc tËp ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc cho b¶n th©n m×nh vµ sù t­¬ng t¸c ®ã cña HS víi t­ liÖu ®em l¹i cho GV nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ng­îc, cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña GV ®èi víi HS. T­¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a HS víi nhau vµ gi÷a HS víi GV lµ sù trao ®æi, tranh luËn gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhê ®ã tõng c¸ nh©n HS tranh thñ hç trî x· héi tõ phÝa GV vµ tËp thÓ HS trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc 1.1.2. Sù cÇn thiÕt tæ chøc t×nh huèng vÊn ®Ò trong d¹y häc. Tri thøc khoa häc x©y dùng khi nhµ khoa häc cã ®éng c¬ gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò, t×m lêi gi¶i ®¸p cho mét c©u hái ®Æt ra mµ viÖc t×m lêi gi¶i ®¸p cho c©u hái ®ã chÝnh lµ ph¶i t×m tßi mét c¸i míi, chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ viÖc t¸i hiÖn, lÆp l¹i c¸c kiÕn thøc vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng quen thuéc s½n cã. Bëi vËy trong d¹y häc m«n khoa häc, GV cÇn tæ chøc ®­îc nh÷ng t×nh huèng vÊn ®Ò. §ã lµ viÖc tæ chøc nh÷ng t×nh huèng trong ®ã xuÊt hiÖn vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt mµ HS tù thÊy m×nh cã kh¶ n¨ng tham gia gi¶i quyÕt vµ do ®ã sÏ suy nghÜ ®­a ra gi¶i ph¸p riªng cña m×nh, tù t×m tßi c¸ch gi¶i quyÕt thÝch hîp. ChÝnh trong ®iÒu kiÖn ®ã, víi sù gióp ®ì ®Þnh h­íng cña GV, HS sÏ x©y dùng ®­îc cho m×nh nh÷ng tri thøc khoa häc s©u s¾c, v÷ng ch¾c vµ vËn dông ®­îc, ®ång thêi qua qu¸ tr×nh ®ã n¨ng lùc trÝ tuÖ cña HS sÏ ph¸t triÓn.VÝ dô: §èi víi kiÕn thøc hiÖn t­îng khóc x¹ ¸nh s¸ng – VËt Lý 9 mµ ®Ò tµi ®Ò cËp, GVcã thÓ tæ chøc t×nh huèng cã vÊn ®Ò nh­ sau: §Æt m¾t ë vÞ trÝ nh­ h×nh vÏ: M¾t kh«ng nh×n thÊy vËt trong cèc. 11 §æ n­íc vµo cèc: M¾t l¹i thÊy vËt. Hay dïng èng ng¾m, ng¾m thÊy vËt trong cèc kh«ng cã n­íc. §æ n­íc vµo cèc, m¾t kh«ng thÊy vËt n÷a (gi÷ nguyªn ph­¬ng ng¾m). T×nh huèng nµy, HS hoµn toµn cã kh¶ n¨ng tham gia gi¶i quyÕt vµ tõ ®ã h×nh thµnh kiÕn thøc khoa häc s©u s¾c, v÷ng ch¾c, ®ång thêi qua ®ã n¨ng lùc trÝ tuÖ ph¸t triÓn. 1.1.3. Sù cÇn thiÕt, thiÕt lËp ®­îc s¬ ®å biÓu ®¹t logic cña tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc ®èi víi tri thøc cÇn d¹y. NhËn thøc vÒ thùc tÕ kh¸ch quan (nhËn thøc mét t×nh huèng VËt lÝ) lµ biÓu ®¹t nã b»ng mét m« h×nh hîp thøc (mét m« h×nh cã hiÖu lùc). Qu¸ tr×nh nhËn thøc khoa häc thùc tÕ kh¸ch quan, xÐt cho cïng lµ mét qu¸ tr×nh vËn ®éng, v« tËn cña viÖc x©y dùng m« h×nh, hîp thøc ho¸ m« h×nh vµ hoµn thiÖn m« h×nh. TiÕn tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, x©y dùng tri thøc VËt lÝ ®ã lµ tiÕn tr×nh “Tõ ®Ò xuÊt vÊn ®Ò nghiªn cøu ®Õn suy ®o¸n gi¶i ph¸p, kh¶o s¸t lý thuyÕt/ thùc nghiÖm, råi xem xÐt ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng chÊp nhËn ®­îc cña c¸c kÕt qu¶ t×m ®­îc, trªn c¬ së vËn dông chóng ®Ó gi¶i thÝch/tiªn ®o¸n c¸c sù kiÖn vµ xem xÐt sù phï hîp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm” (chø kh«ng ph¶i chØ lµ theo con ®­êng kinh nghiÖm c¶m tÝnh, trùc quan ghi nhËn quy n¹p chñ nghÜa). ViÖc vËn dông tri thøc míi vµo thùc tiÔn ®ång thêi còng lµ viÖc tiÕp tôc kiÓm tra ®Ó bæ sung ph¸t triÓn tri thøc khoa häc. Bëi vËy trong d¹y häc, ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc cña HS cÇn ®­îc ®Þnh h­íng phï hîp víi tiÕn tr×nh x©y dùng tri thøc nh­ thÕ. ViÖc nµy ®ßi hái sù ph©n tÝch s©u s¾c cÊu tróc néi dung tri thøc cÇn d¹y vµ x¸c lËp ®­îc s¬ ®å: “Tõ t×nh huèng xuÊt ph¸t thÕ nµo, n¶y sinh vÊn ®Ò g×? T×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ ®i tíi kÕt qu¶ thÕ nµo?” mét c¸ch phï hîp víi tr×nh ®é HS vµ xÐt trong suèt qu¸ tr×nh x©y dùng, kiÓm tra, vËn dông tri thøc míi. Theo ®ã x¸c ®Þnh ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt vµ nh÷ng c©u hái ®Þnh h­íng h÷u hiÖu cho hµnh ®éng t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, mét c¸ch phï hîp víi ph­¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc 12 1.1.4. Sù cÇn thiÕt sö dông nh÷ng quan niÖm vèn cã cña HS trong viÖc tæ chøc t×nh huèng vµ ®Þnh h­íng hµnh ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña HS trong qu¸ tr×nh x©y dùng kiÕn thøc míi. Tri thøc míi ®­îc x©y dùng dùa trªn c¸c tri thøc ®· cã vµ ®ång thêi cßn ph¶i ®èi chäi l¹i víi c¸c quan niÖm ®· cã nh­ng l¹i lµ trë lùc ®èi víi sù th×nh thµnh tri thøc míi. Tri thøc míi, víi ý nghÜa ®óng ®¾n cña nã, chØ cã thÓ ®­îc x¸c lËp, hoµ nhËp vµo vèn hiÓu biÕt riªng cña HS khi mµ nã ®­îc x©y dùng trªn c¬ së tri thøc ®· cã cña HS, ®ång thêi lµm biÕn ®æi vµ kh¾c phôc ®­îc c¸c quan niÖm cò, c¸ch hiÓu cò sai l¹c, tr¸i ng­îc víi nã. Bëi vËy trong d¹y häc cÇn nghiªn cøu c¸c quan niÖm hoÆc c¸ch hiÓu sai lÇm vèn cã cña HS cã liªn quan víi c¸c tri thøc cÇn x©y dùng. Chóng lµ chç dùa, ®ång thêi lµ trë lùc tÊt yÕu cÇn kh¾c phôc ®èi víi qu¸ tr×nh x©y dùng tri thøc míi cña HS. CÇn sö dông nh÷ng quan niÖm vèn cã ®ã cña HS vµo viÖc x©y dùng t×nh huèng vÊn ®Ò vµ ®Þnh h­íng ho¹t ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch h÷u hiÖu. Sao cho t¹o ®­îc ®iÒu kiÖn cho nh÷ng quan niÖm ®ã ®­îc HS vËn dông, ®­îc thö th¸ch trong qu¸ tr×nh kiÓm tra hîp thøc ho¸, khiÕn cho HS tù nhËn thÊy chç sai lÇm (kh«ng hîp thøc) thÊy cÇn thay ®æi quan niÖm, kh¾c phôc sai lÇm ®Ó x©y dùng tri thøc míi phï hîp. 1.1.5. Sù cÇn thiÕt ph¸t huy t¸c dông cña sù trao ®æi vµ tranh luËn cña HS trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc. Sù x©y dùng tri thøc khoa häc lµ qu¸ tr×nh mang tÝnh x· héi. NhËn thøc cña mçi c¸ nh©n, thµnh viªn x· héi, tiÕn triÓn trong sù t­¬ng t¸c x· héi vµ xung ®ét x· héi- nhËn thøc. Trong nghiªn cøu khoa häc, kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhµ khoa häc cã sù ®ãng gãp cña céng ®ång c¸c nhµ khoa häc. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña mçi c¸ nh©n nhµ khoa häc cã sù hç trî cña ng­êi kh¸c. KÕt qu¶ ®ã ®­îc tr×nh bµy, th«ng b¸o vµ tr¶i qua tranh luËn, ph¶n b¸c, b¶o vÖ trong céng ®ång c¸c nhµ khoa häc. Nhê ®ã kÕt qu¶ nghiªn cøu ®­îc chØnh lý, bæ xung hoµn thiÖn vµ ®­îc céng ®ång khoa häc chÊp nhËn. Khi ®ã míi cã ®­îc nh÷ng tri thøc khoa häc cã ®Çy ®ñ gi¸ trÞ. 13 Sù häc tËp, x©y dùng tri thøc cña HS sÏ ®­îc t¹o thuËn lîi vµ cã hiÖu qu¶ h¬n nhê sù trao ®æi vµ tranh luËn víi nh÷ng ng­êi ngang hµng. Trong ®iÒu kiÖn ®ã sÏ ph¸t huy ®­îc ¶nh h­ëng cña sù m«i giíi, hç trî cña nh÷ng ng­êi trong céng ®ång ®èi víi mçi c¸ nh©n qua vïng ph¸t triÓn gÇn nhÊt cña c¸ nh©n. 1.1.6. Sù cÇn thiÕt tæ chøc tiÕn tr×nh d¹y häc pháng theo tiÕn tr×nh nghiªn cøu x©y dùng, b¶o vÖ tri thøc khoa häc. §Ó ph¸t huy tæng hîp c¸c nh©n tè t¸c ®éng: Vai trß cña HS trong sù tù chñ hµnh ®éng x©y dùng kiÕn thøc, vai trß cña GV trong sù tæ chøc t×nh huèng häc tËp vµ ®Þnh h­íng hµnh ®éng t×m tßi x©y dùng tri thøc cña HS, vai trß cña t­¬ng t¸c x· héi (cña tËp thÓ HS) ®èi víi qu¸ tr×nh nhËn thøc cña mçi c¸ nh©n HS vµ ®ång thêi cho HS tËp quen víi qu¸ tr×nh x©y dùng vµ b¶o vÖ c¸i míi trong nghiªn cøu khoa häc, th× cÇn tæ chøc tiÕn tr×nh d¹y häc pháng theo tiÕn tr×nh x©y dùng, b¶o vÖ tri thøc míi trong nghiªn cøu khoa häc. Cã thÓ diÔn ®¹t kh¸i qu¸t c¸c luËn ®iÓm ph­¬ng ph¸p luËn quan träng cña d¹y häc khoa häc b»ng c¸c kÕt luËn sau ®©y: A. Con ng­êi häc, h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch n¨ng lùc cu¶ m×nh trong ho¹t ®éng, häc qua lµm, qua kh¾c phôc sai lÇm. Häc qua giao tiÕp, tr×nh bµy ý kiÕn, t­ t­ëng, quan ®iÓm cña m×nh víi ng­êi kh¸c; ®èi chiÕu ý kiÕn t­ t­ëng, quan ®iÓm cña m×nh víi ý kiÕn, t­ t­ëng, quan ®iÓm cña ng­êi kh¸c vµ víi thùc nghiÖm, thùc tiÔn. V× vËy, cÇn hiÓu b¶n chÊt cña d¹y häc lµ t¹o ®iÒu kiÖn gióp cho sù häc nh­ thÕ ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n. D¹y häc cÇn thùc hiÖn tèt chøc n¨ng quan träng lµ tæ chøc, kiÓm tra, ®Þnh h­íng h÷u hiÖu ho¹t ®éng häc phï hîp víi môc tiªu d¹y häc. B. CÇn ®¶m b¶o sù c©n ®èi gi÷a d¹y tri thøc vµ d¹y kÜ n¨ng tiÕp cËn tri thøc C. CÇn tæ chøc ®­îc t×nh huèng häc tËp h÷u hiÖu,khªu gîi ®­îc cho ng­êi häc suy nghÜ tõ vèn kinh nghiÖm, hiÓu biÕt cña m×nh, ®ång thêi biÕt thu l­îm, sö dông th«ng tin tõ nh÷ng nguån kh¸c nhau ®Ó tù ®­a ra ý kiÕn, gi¶i ph¸p cña m×nh cho vÊn ®Ò ®Æt ra D. Nªn khuyÕn khÝch trùc gi¸c s¸ng t¹o cña ng­êi häc. T¹o ®iÒu kiÖn tËp t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò phï hîp víi c¸ch tiÕp cËn khoa häc: §Ò xuÊt vÊn 14 ®Ò; §Ò xuÊt gi¶i ph¸p; thùc hiÖn gi¶i ph¸p, diÔn ®¹t kÕt luËn; kiÓm tra, ®¸nh gi¸, vËn dông kÕt qu¶. E. CÇn tæ chøc ®­îc sù lµm viÖc hîp t¸c, trao ®æi ý kiÕn; khªu gîi ®­îc sù tranh luËn, ph¶n b¸c, b¶o vÖ ý kiÕn trong tËp thÓ ng­êi häc. F. CÇn lËp ®­îc s¬ ®å m« pháng, tiÕn tr×nh khoa häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò,x©y dùng tri thøc cÇn d¹y phï hîp víi tr×nh ®é HS.Theo ®ã, suy nghÜ thiÕt kÕ môc tiªu d¹y cô thÓ vµ tiÕn tr×nh ho¹t ®éng d¹y häc thÝch hîp. Tõ c¸c luËn ®iÓm ph­¬ng ph¸p luËn nªu trªn cã thÓ rót ra kÕt luËn kh¸i qu¸t chØ ®¹o viÖc nghiªn cøu thiÕt kÕ tiÕn tr×nh d¹y häc c¸c tri thøc cô thÓ nh­ sau: §Ó n©ng cao chÊt l­îng, hiÖu qu¶ d¹y häc ®¶m b¶o cho HS chiÕm lÜnh ®­îc tri thøc, kÜ n¨ng ®ång thêi båi d­ìng ®­îc t­ duy khoa häc, t­ duy s¸ng t¹o, ph¸t triÓn ®­îc ë HS hµnh ®éng tù chñ t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc khoa häc vµ tõ ®ã chuÈn bÞ tèt cho HS cã thÓ thÝch øng ®­îc víi thùc tiÔn th× ®ßi hái viÖc thiÕt kÕ ho¹t ®éng d¹y häc ph¶i ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch khoa häc theo quy tr×nh gåm c¸c b­íc sau:  ThiÕt lËp s¬ ®å biÓu ®¹t logic cña tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc ®èi víi tri thøc cÇn d¹y. Tõ sù hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ kiÕn thøc cÇn d¹y, GV thiÕt lËp s¬ ®å biÓu ®¹t logic cña tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc, ®¸p øng ®­îc ®ßi hái ph­¬ng ph¸p luËn cña tiÕn tr×nh khoa häc x©y dùng tri thøc, ®ång thêi l¹i phï hîp víi tr×nh ®é nhËn thøc cña HS. §ã lµ c¬ së quan träng lµ tiÒn ®Ò cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ tæ chøc vµ ®Þnh h­íng kh¸i qu¸t hµnh ®éng tù chñ t×m tßi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña HS trong qu¸ tr×nh d¹y häc.  Tæ chøc t×nh huèng häc tËp (t×nh huèng vÊn ®Ò) Tæ chøc t×nh huèng häc tËp cã vÊn ®Ò thÓ hiÖn ë chç GV so¹n th¶o ®­îc nh÷ng nhiÖm vô tiÒm Èn vÊn ®Ò t­¬ng øng víi tri thøc cÇn d¹y ®Ó giao cho HS. Sao cho nhiÖm vô ®ã ®­îc HS h¨ng h¸i ®¶m nhËn theo suy nghÜ, gi¶i ph¸p cña m×nh. TÊt yÕu HS sÏ gÆp khã kh¨n, ý thøc ®­îc vÊn ®Ò vµ khã kh¨n lµ võa søc nªn HS cã thÓ tù chñ, tÝch cùc suy nghÜ t×m tßi ®Ó v­ît qua khã kh¨n, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, t¹o ®éng c¬ thóc ®Èy ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc cña HS. 15  X¸c ®Þnh viÖc ®Þnh h­íng kh¸i qu¸t ch­¬ng tr×nh ho¸ hµnh ®éng nhËn thøc tù chñ tÝch cùc cña HS vµ viÖc tæ chøc hîp lý ho¹t ®éng cña c¸ nh©n vµ tËp thÓ HS. Trªn c¬ së t×nh huèng häc tËp ®· ph¸c th¶o, GV dù kiÕn kh¶ n¨ng ®¸p øng cã thÓ cã vµ nh÷ng khã kh¨n lóng tóng cã thÓ x¶y ra ë HS ®Ó dù liÖu tiÕn tr×nh ®Þnh h­íng hµnh ®éng cña HS, b»ng c¸ch chuÈn bÞ nh÷ng c©u hái ®Ò xuÊt vÊn ®Ò bæ sung, nh÷ng gîi ý, nh÷ng ý kiÕn yªu cÇu HS xem xÐt, th¶o luËn vµ chuÈn bÞ viÖc GV sÏ kh¸i qu¸t ho¸ tæng kÕt, chÝnh x¸c ho¸, bæ sung, thÓ chÕ ho¸ kiÕn thøc ë nh÷ng chç cÇn thiÕt. GV h×nh dung viÖc ®Þnh h­íng kh¸i qu¸t ch­¬ng tr×nh ho¸ hµnh ®éng, nhËn thøc tù chñ cña HS xuÊt ph¸t tõ t×nh huèng cã vÊn ®Ò ®· dù th¶o vµ pháng theo s¬ ®å logic cña tiÕn tr×nh x©y dùng tri thøc ®· thiÕt lËp. §ång thêi h×nh dung viÖc tæ chøc hîp lý ho¹t ®éng cña c¸ nh©n vµ cña tËp thÓ HS pháng theo tiÕn tr×nh hîp t¸c nghiªn cøu x©y dùng vµ b¶o vÖ tri thøc míi trong céng ®ång khoa häc, ®Ó cã thÓ khai th¸c, ph¸t huy ®­îc ®Çy ®ñ c¸c nh©n tè t¸c ®éng cã lîi cho sù ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc khoa häc cña HS. VËn dông nh÷ng luËn ®iÓm trªn th× viÖc thiÕt kÕ tiÕn tr×nh d¹y häc tri thøc cô thÓ ®ßi hái: Ph¶i thiÕt lËp ®­îc s¬ ®å logic tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc ®èi víi tri thøc cÇn d¹y, tæ chøc ®­îc t×nh huèng cã vÊn ®Ò vµ ch­¬ng tr×nh ho¸ sù ®Þnh h­íng HS ®èi víi hµnh ®éng t×m tßi lùa chän kiÓm tra x©y dùng tri thøc cÇn häc. 1.2. VÊn ®Ò thiÕt lËp s¬ ®å tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc ®èi víi tri thøc cÇn d¹y 1.2.1. TiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc x©y dùng mét kiÕn thøc vËt lÝ cô thÓ. §Ó gióp HS n¾m v÷ng c¸c kiÕn thøc, kü n¨ng c¬ b¶n vÒ vËt lÝ, ®ång thêi ®¶m b¶o sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o cña HS th× trong qu¸ tr×nh d¹y häc c¸c kiÕn thøc cô thÓ, GV cÇn tæ chøc ®Þnh h­íng c¸c hµnh ®éng häc cña HS sao cho phï hîp víi nh÷ng ®ßi hái cña tiÕn tr×nh khoa häc x©y dùng tri thøc. 16 TiÕn tr×nh ho¹t ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò khi x©y dùng, vËn dông mét tri thøc vËt lÝ cô thÓ nµo ®ã ®­îc biÓu ®¹t b»ng s¬ ®å sau: “§Ò xuÊt vÊn ®Ò - suy ®o¸n gi¶i ph¸p kh¶o s¸t lý thuyÕt/hoÆc thùc nghiÖm - kiÓm tra, vËn dông kÕt qu¶”.  §Ò xuÊt vÊn ®Ò: Tõ c¸i ®· biÕt vµ nhiÖm vô cÇn gi¶i quyÕt n¶y sinh nhu cÇu vÒ mét c¸i cßn ch­a biÕt, vÒ mét c¸ch gi¶i quyÕt kh«ng cã s½n, nh­ng hy väng cã thÓ t×m tßi, x©y dùng ®­îc. DiÔn ®¹t nhu cÇu ®ã b»ng mét c©u hái.  Suy ®o¸n gi¶i ph¸p: §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®Æt ra, suy ®o¸n ®iÓm xuÊt ph¸t cho phÐp ®i t×m lêi gi¶i: Chän hoÆc ®Ò xuÊt m« h×nh cã thÓ vËn hµnh ®­îc ®Ó ®i tíi c¸i cÇn t×m, hoÆc pháng ®o¸n c¸c biÕn cè thùc nghiÖm cã thÓ x¶y ra nhê ®ã cã thÓ kh¶o s¸t thùc nghiÖm ®Ó x©y dùng c¸i cÇn t×m.  Kh¶o s¸t lý thuyÕt/hoÆc thùc nghiÖm: VËn hµnh m« h×nh rót ra kÕt luËn logic c¸i cÇn t×m hoÆc thiÕt kÕ ph­¬ng ¸n thùc nghiÖm, tiÕn hµnh thùc nghiÖm, thu l­îm d÷ liÖu cÇn thiÕt vµ xem xÐt, rót ra kÕt luËn vÒ c¸i cÇn t×m.  KiÓm tra, vËn dông kÕt qu¶ : Xem xÐt kh¶ n¨ng chÊp nhËn ®­îc cña c¸c kÕt qu¶ t×m ®­îc trªn c¬ së vËn dông chóng ®Ó gi¶i thÝch hoÆc tiªn ®o¸n c¸c sù kiÖn vµ xem xÐt sù phï hîp cña lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm. Xem xÐt sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c kÕt luËn cã ®­îc nhê sù suy luËn lý thuyÕt víi kÕt luËn cã ®­îc tõ c¸c d÷ liÖu thùc nghiÖm ®Ó quy n¹p chÊp nhËn kÕt qu¶ t×m ®­îc, khi cã sù phï hîp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm, hoÆc ®Ó xÐt l¹i, bæ sung söa ®æi víi thùc nghiÖm hoÆc ®èi víi sù x©y dùng vµ vËn hµnh m« h×nh xuÊt ph¸t khi ch­a cã sù phï hîp gi÷a lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm nh»m tiÕp tôc t×m tßi x©y dùng c¸i cÇn t×m 1.2.2. S¬ ®å biÓu ®¹t logic cña tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc x©y dùng mét kiÕn thøc vËt lý cô thÓ. §Ó cã c¬ së khoa häc cho viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu, thiÕt kÕ ho¹t ®éng d¹y häc cho mét tri thøc cô thÓ nµo ®ã phï hîp víi tr×nh ®é cña HS th× ng­êi GV ph¶i ph©n tÝch cÊu tróc néi dung vµ tiÕn tr×nh khoa häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, x©y dùng tri thøc, gi¶i ®¸p ®­îc c¸c c©u hái: KiÕn thøc cÇn x©y dùng lµ ®iÒu g× ®­îc diÔn ®¹t nh­ thÕ nµo? Nã lµ c©u tr¶ lêi rót ra ®­îc tõ viÖc gi¶i bµi to¸n cô thÓ nµo? XuÊt ph¸t tõ c©u hái nµo? Chøng tá tÝnh hîp thøc khoa häc cña c©u tr¶ lêi nh­ thÕ nµo? 17 D¹ng kh¸i qu¸t cña s¬ ®å m« pháng tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc ,x©y dùng mét kiÕn thøc míi nh­ h×nh sau (H×nh 2). NÕu m« pháng ®­îc tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc nh­ vËy ®èi víi mét kiÕn thøc míi cÇn d¹y th× sÏ cã c¬ së khoa häc cho viÖc suy nghÜ c¸ch tæ chøc, ®Þnh h­íng ho¹t ®éng häc ®Ò xuÊt, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña HS trong qu¸ tr×nh d¹y häc kiÕn thøc ®ã. T×nh huèng (®iÒu kiÖn) xuÊt ph¸t VÊn ®Ò (§ßi hái t×m kiÕm x©y dùng kiÕn thøc) ®Þnh h­íng gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò. Bµi to¸n Gi¶i quyÕt bµi to¸n Nhê suy luËn Nhê thÝ nghiÖm vµ quan s¸t Nhê pháng ®o¸n gi¶ thuyÕt. KÕt luËn, nhËn ®Þnh H×nh 2A: D¹ng kh¸i qu¸t cña s¬ ®å m« pháng tiÕn tr×nh khoa häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, ®Ò xuÊt mét kiÕn thøc cô thÓ. 18 T×nh huèng (®iÒu kiÖn) xuÊt ph¸t t×nh VÊn ®Ò (§ßi hái kiÓm nghiÖm- øng dông kÕt luËn/ kiÕn thøc ®· nªu) ®Þnh h­íng gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò. Bµi to¸n Gi¶i bµi to¸n Gi¶i bµi to¸n b»ng suy luËn lý thuyÕt nhê vËn dông kÕt luËn/ kiÕn thøc ®· nªu Nhê thÝ nghiÖm vµ quan s¸t KÕt luËn KÕt luËn (Thu ®­îc nhê suy luËn lý thuyÕt) (Thu ®­îc nhê thÝ nghiÖm vµ quan s¸t) . KÕt luËn vÒ kiÕn thøc míi H×nh 2B: D¹ng kh¸i qu¸t cña s¬ ®å m« pháng tiÕn tr×nh khoa häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, kiÓm nghiÖm hoÆc øng dông mét kiÕn thøc cô thÓ. 19 1.3. Tæ chøc tiÕn tr×nh d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. §Ó lµm râ nh÷ng ®iÒu trªn ®©y Gi¸o s­ – TiÕn sÜ Ph¹m H÷u Tßng ®· ®­a ra thÕ nµo lµ vÊn ®Ò? T×nh huèng cã vÊn ®Ò vµ c¸c kiÓu t×nh huèng cã vÊn ®Ò nh­ sau: 1.3.1. Kh¸i niÖm vÊn ®Ò, t×nh huèng cã vÊn ®Ò vµ c¸c kiÓu t×nh huèng cã vÊn ®Ò: a. Kh¸i niÖm vÊn ®Ò: Kh¸i niÖm “VÊn ®Ò” dïng ®Ó chØ mét khã kh¨n, mét nhiÖm vô nhËn thøc mµ ng­êi häc kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®­îc chØ b»ng kinh nghiÖm s½n cã, theo khu«n mÉu s½n, nghÜa lµ kh«ng thÓ dïng t­ duy t¸i hiÖn ®¬n thuÇn ®Ó gi¶i quyÕt mµ ph¶i t×m tßi s¸ng t¹o ®Ó gi¶i quyÕt vµ khi gi¶i quyÕt ®­îc th× ng­êi häc ®· thu nhËn ®­îc kiÕn thøc, kü n¨ng míi. VÊn ®Ò chøa ®ùng c©u hái, nh­ng ®ã lµ c©u hái vÒ mét c¸i ch­a biÕt, c©u hái mµ c©u tr¶ lêi lµ mét c¸i míi ph¶i t×m tßi, s¸ng t¹o míi x©y dùng ®­îc, chø kh«ng ph¶i lµ c©u hái chØ ®¬n thuÇn yªu cÇu nhí l¹i nh÷ng kiÕn thøc ®· cã. b. Kh¸i niÖm t×nh huèng cã vÊn ®Ò. “T×nh huèng vÊn ®Ò” lµ t×nh huèng mµ khi HS tham gia th× gÆp khã kh¨n, HS ý thøc ®­îc vÊn ®Ò, mong muèn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã vµ c¶m thÊy víi kh¶ n¨ng cña m×nh th× hy väng cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc, do ®ã b¾t tay vµo viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã. NghÜa lµ t×nh huèng nµy kÝch thÝch ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc cña HS: §Ò xuÊt vÊn ®Ò vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®· ®Ò xuÊt. T×nh huèng cã vÊn ®Ò cã nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n sau: - Chøa ®ùng vÊn ®Ò mµ viÖc ®i t×m lêi gi¶i ®¸p chÝnh lµ ®i t×m kiÕn thøc, kü n¨ng míi. - T¹o sù chó ý ban ®Çu, kÝch thÝch høng thó khëi ®éng tiÕn tr×nh nhËn thøc cña HS. HS c¶m thÊy cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. - VÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®­îc ph¸t biÓu râ rµng, GV giao nhiÖm vô cho HS vµ HS hµo høng tù gi¸c nhËn nhiÖm vô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®­îc giao. 20