Tài liệu Nghiên cứu về thực vật và thành phần hóa học củ một loài thuộc chi Stephania Lour. ở Ninh Thuận

BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI LƯƠNG THỊ LAN NGHIÊN CỨU VỀ THỰC VẬT VÀ THÀNH PHẦN HOÁ HỌC CỦA MỘT LOÀI THUỘC CHI STEPHANIA LOUR. Ở NINH THUẬN KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP DƯỢC SĨ HÀ NỘI – 2015 BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC DƯỢC HÀ NỘI LƯƠNG THỊ LAN NGHIÊN CỨU VỀ THỰC VẬT VÀ THÀNH PHẦN HOÁ HỌC CỦA MỘT LOÀI THUỘC CHI STEPHANIA LOUR. Ở NINH THUẬN KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP DƯỢC SĨ Người hướng dẫn : TS. Nguyễn Quốc Huy Nơi thực hiện: Bộ môn Thực vật HÀ NỘI – 2015 LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi xin dành lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới TS. Nguyễn Quốc Huy – người thầy tôi vô cùng kính trọng – người đã theo sát, tận tình hướng dẫn và chỉ dạy cho tôi những kiến thức chuyên môn và bài học cuộc sống quý báu; người khởi nguồn cho những đam mê khoa học và đam mê công việc trong tôi. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô, các anh chị kỹ thuật viên của bộ môn Thực vật, bộ môn Dược liệu, phòng thí nghiệm Trung tâm đại học Dược Hà Nội, những người đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khoá luận này. Tôi xin cảm ơn DS. Nguyễn Thị Thuỳ Linh, các bạn Phạm Thị Việt Hồng, Quách Thị Thuý Nga lớp M2K65, Tống Xuân Quang lớp A1K65, em Nguyễn Thị Mai Hạnh lớp M3K66 đã cùng trao đổi kinh nghiệm và hỗ trợ tinh thần cho tôi trong suốt thời gian cùng nghiên cứu khoa học. Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình bác Đỗ Ngọc Sâm tại Ba Vì, Hà Nội đã giúp tôi trồng trọt, thu hái và lưu mẫu. Tôi xin chân thành cảm ơn các anh chị khu vực Ninh Thuận, Bình Thuận đã tận tình giúp tôi thu hái, vận chuyển mẫu và cung cấp những thông tin cực kỳ quý báu về công dụng của loài cây này. Cuối cùng, xin được cảm ơn gia đình và bạn bè tôi đã luôn luôn bên cạnh động viên, cổ vũ, giúp tôi có được ngày hôm nay. Hà Nội, tháng 4 năm 2015 Sv. Lương Thị Lan MỤC LỤC Trang DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ĐẶT VẤN ĐỀ 1 Chương 1.TỔNG QUAN. 2 1.1. 2 Đặc điểm thực vật của chi Stephania Lour. 1.1.1. Vị trí phân loại chi Stephania Lour. 2 1.1.2. Đặc điểm chung của chi Stephania Lour. 2 1.1.3. Một số khoá phân loại chi Stephania Lour. 3 1.1.3.1. Khoá phân loại chi Stephania Lour. ở Thái Lan. 3 1.1.3.2. Khoá phân loại chi Stephania Lour. ở Việt Nam. 5 1.2. Phân bố chi Stephania Lour. 7 1.2.1. Trên thế giới 7 1.2.2. Tại Việt Nam 8 1.3. Thành phần hoá học. 1.3.1. Một số nghiên cứu về alcaloid trong chi Stephania Lour. trên thế 10 10 giới. 1.3.2. Một số nghiên cứu về alcaloid trong loàiStephaniapierrei ở Việt 11 Nam. 1.4. Công dụng. 12 1.4.1. Công dụng dược liệu bình vôi. 12 1.4.2. Công dụng một số alcaloid phân lập từ các loài thuộc chi bình vôi. 12 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. 14 2.1. Nguyên vật liệu, thiết bị. 14 2.1.1. Nguyên liệu. 14 2.1.2. Thiết bị. 14 2.2. Nội dung nghiên cứu. 14 2.2.1. Nghiên cứu về thực vật. 14 2.2.2. Nghiên cứu về hoá học. 14 2.3. Phương pháp nghiên cứu. 15 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu về thực vật. 15 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu về hoá học. 15 2.3.2.1. Định tính các nhóm chất bằng các phản ứng hoá học. 15 2.3.2.2. 15 Định tính các alcaloid bằng SKLM. 2.3.2.3. Chiết phân đoạn và định hướng phân lập. 15 Chương 3. THỰC NGHIỆM, KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN. 18 3.1. Thực nghiệm và kết quả. 18 3.1.1. Kết quả về thực vật. 18 3.1.1.1. Mô tả đặc điểm thực vật, giám định tên khoa học. 18 3.1.1.2. Đặc điểm vi phẫu. 19 3.1.1.3. Đặc điểm bột dược liệu. 22 3.1.2. Kết quả về thành phần hoá học. 23 3.1.2.1. Định tính các nhóm chất trong dược liệu củ bằng phản ứng hoá 23 học. 3.1.2.2. Định tính các alcaloid trong dược liệu củ bằng sắc ký lớp mỏng 29 3.1.2.3. Chiết phân đoạn alcaloid và định hướng phân lập các alcaloid 31 trong củ. 3.2. Bàn luận. 38 3.2.1. Về thực vật. 38 3.2.2. Về hoá học. 40 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT 41 TÀI LIỆU THAM KHẢO 42 PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1 PHỤ LỤC 2 PHỤ LỤC 3 DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT AcOH Acid acetic BuOH Buthanol CHCl3Chloroform EtOAc H2O Ethyl acetat Nước MeOH Methanol NH4OH Amoniac Rf Retention factor (hệ số lưu) S. Stephania SKLM Sắc ký lớp mỏng STT Số thứ tự TLTK Tài liệu tham khảo DANH MỤC CÁC BẢNG Tên bảng Bảng 1.1.Phân bố các loài thuộc chi Stephania Lour. ở Việt Nam Bảng 1.2. Các nhóm chất chính trong chi Stephania Lour. Bảng 1.3. Một số alcaloid được phân lập từ các loài thuộc chi Stephania Trang 8–9 10 -11 11 Lour. Bảng 1.4. Các alcaloid được phân lập từ loài Stephania pierrei Diels. 11 Bảng 3.1. Bảng kết quả định tính các nhóm chất trong dược liệu củ. 28- 29 Bảng 3.2.Giá trị Rf và màu sắc các vết khi quan sát dưới bước sóng 366nm của dịch C1 Bảng 3.3.Giá trị Rf và màu sắc các vết khi quan sát dưới bước 32 33 sóng 366nm của dịch C2 Bảng 3.4.Giá trị Rf và màu sắc các vết khi quan sát dưới bước sóng 34 366nm của dịch C3 Bảng 3.5.Giá trị Rf và màu sắc các vết khi quan sát dưới bước sóng 35 366nm của dịch C4 Bảng 3.6.Giá trị Rf và màu sắc các vết khi quan sát dưới bước sóng 36 366nm của dịch C5 Bảng 3.7. Bảng so sánh các đặc điểm mô tả với đăc điểm trong khóa phân 38-39 loại của Nguyễn Chiều Bảng 3.8. Bảng so sánh các đặc điểm mô tả với đăc điểm trong khóa phân loại của Thái Lan 39-40 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Tên hình Trang Hình 2.1. Sơ đồ chiết phân đoạn dược liệu củ. 16 Hình 3.1. Cây và hoa đực. 19 Hình 3.2. Hoa cái và quả. 19 Hình 3.3. Vi phẫu thân. 20 Hình 3.4. Vi phẫu cuống lá. 21 Hình 3.5. Vi phẫu gân và phiến lá. 22 Hình 3.6. Đặc điểm bột dược liệu. 23 Hình 3.7.Sắc ký lớp mỏng các alcaloid trong củ. 30 Hình 3.8. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C1 khai triển bằng hệ H4 khi 32 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.9. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C2 khai triển bằng hệ H2 khi 33 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.10. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C3 khai triển bằng hệ H2 khi 34 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.11. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch chiết C4 khai triển bằng hệ H2 35 khi quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.12. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C5 khai triển bằng hệ H2 khi 36 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.13. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C6 khai triển bằng hệ H1 khi 37 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). Hình 3.14. Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng dịch C7 khai triển bằng hệ H1 khi 37 quan sát dưới ánh sáng tử ngoại có bước sóng 366nm (1), 254nm (2) và sau khi phun thuốc thử Dragendorff dưới ánh sáng thường (3). 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Ngày nay với xu hướng chung, con người hướng đến việc sử dụng các sản phẩm từ thiên nhiên nhiều. Nước ta có lợi thế lớn về nguồn dược liệu, và kinh nghiệm sử dụng thuốc từ dân gian từ 54 dân tộc anh em với 4000 loài thực vật có thể làm thuốc trong các nền Y học dân gian, 800 loài thường được dùng trong Y Học cổ truyền chính thống và 300 loài dùng trong công nghiệp Dược [44]. Thực tế hiện nay phát triển sản xuất thuốc tân dược còn nhiều khó khăn cho nênviệc sản xuất các sản phẩmtừ cây cỏ đang là định hướng quan trọng cho các công ty Dược nước ta. Chi bình vôi (Stephania Lour.), thuộc họ Tiết dê (Menispermaceae), là một chi lớn với khoảng hơn 100 loài trên thế giới [36], Việt Nam có khoảng18 loài [19]. Ở Việt Nam các loài bình vôi là nguồn nguyên liệu chính để chiết xuất, phân lập rotundin cho công nghiệp dược sản xuất thuốc an thần, hiện nay nhiều hoạt chất khác đang được quan tâm nghiên cứu để có thể ứng dụng trong ngành Dược như: cepharanthin [31], [35],oxostephanin [18]. Một số loài bình vôi đã được nghiên cứu thường tập trung ở phía bắc và miền trung như: Stephania glabra (Roxb.) Miers (ở Ninh Bình, Hà Nội [36]), Stephania brachyandra Diels (ở Lào Cai [20]), Stephania dielsiana Y. C Wu (ở Hà Nội [18]), Stephania sinica Diels (ở Quảng Bình [14]). Các loài bình vôi phân bố ở Nam Trung bộ và các tỉnh phía Nam chưa được nghiên cứu nhiều nhất là về thực vật. Gần đây, chúng tôi đã thu hái một loài bình vôiở tỉnh Ninh Thuận, loài này có nhiều đặc điểm thực vật khác biệt với các loài đã nghiên cứu ở Việt Nam. Để góp phần chuẩn hóa dược liệu, bảo tồn, định hướng phát triển và sử dụng loài bình vôi này, đề tài “Nghiên cứu về thực vật và thành phần hoá học của một loài thuộc chi Stephania Lour. ở Ninh Thuận” đã được thực hiện với những mục tiêu sau: 1. Mô tả đặc điểm thực vật và giám định tên khoa học cho loài nghiên cứu. 2. Định tính các nhóm chất chung trong dược liệu củ. 3. Định tính alcaloid trong dược liệu củ bằng SKLM. 4. Chiết phân đoạn và định hướng phân lập các alcaloid trong các phân đoạn. 2 Chương 1: TỔNG QUAN 1.1. ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT CỦA CHISTEPHANIALOUR. 1.1.1. Vị trí phân loại chi Stephania Lour. Theo các tài liệu [2], [3], [8], [13], [21], [22], chi Stephania Lour. được xếp vào họ Tiết dê (Menispermaceae), bộ Hoàng liên (Ranunculales), phân lớp Hoàng liên (Ranunculidae), lớp Ngọc lan (Magnoliopsida), ngành Ngọc lan (Magnoliophyta). 1.1.2. Đặc điểm chung của chi Stephania Lour. Chi Stephania Lour. được mô tả như sau: Dây leo sống lâu năm hoặc hằng năm, hầu hết mảnh khảnh. Thân non thường nhẵn, xanh nhạt, xanh bóng hoặc xanh thẫm. Thân già thường có rãnh dọc, mụn cóc sần sùi màu nâu xám, nâu đen hoặc màu nâu đất [28]. Thân gỗ hay thân cỏ [40]. Rễ dạng sợi phình to thành rễ củ. Rễ củ thường có dạng hình cầu, hình trứng, hình trụ hay có hình dạng bất định. Màu sắc vỏ củ có nhiều thay đổi tùy vào loài, tuổi cây và điều kiện môi trường sống (nhẵn, xù xì, màu nâu sáng nhạt, xám tro hay đen…). Thịt củ nạc, lẫn vằn xơ, màu trắng ngà, vàng tươi, vàng nhạt, đỏ nâu hoặc đỏ tươi [28]. Lá mọc cách. Cuống lá thường mảnh, dài 2(-5) – 15(-20), hai đầu phình lên [28], có khi gấp khúc ở gốc [40], [36]. Cuống lá đính vào phiến lá thường ở những vị trí cách xa mép dưới của gốc lá ở những khoảng cách nhất định tùy từng loài (1/15 – 1/3) chiều dài phiến lá. Phiến lá mỏng hoặc dày, nhẵn bóng hoặc rải rác có lông, hình kiên, hình lọng, hình tam giác tròn hoặc gần tròn, hình trứng hay hình tam giác, mép lá nguyên hoặc chia thùy, gân lá dạng chân vịt gồm 8 – 13 gân lá xuất phát từ đỉnh cuống lá. Màu sắc phiến lá tùy thuộc vào từng loài [28], [42]. Hoa đơn tính khác gốc. Cụm hoa thường mọc từ kẽ lá hay trên thân cây già không lá [42], thường có dạng tán đơn, tán kép, xim tán kép, hình đầu đến tán ngù [28], có cuống, đơn độc hay xếp theo kiểu chùm ít nhất ở các nhánh của tán cấp 1 (2), các nhánh cuối cùng đôi khi không đều, hoặc đôi khi các xim tụ họp thành đầu hình đĩa [36]. Hoa đực thường có cấu tạo đối xứng tỏa tròn; đài 6 – 8, rời, xếp thành 3 2 vòng, bằng nhau hay không bằng nhau, hoặc chỉ 2 – 3 ở loài S. capitata [40], đài ít nhiều hình trái xoan ngược; cánh hoa rời nhau, 3 hay 4, hình trứng ngược, mép bên nhiều khi gập vào trong (hình vỏ sò) (S. brachyandra), màu vàng hay trắng xanh. Nhị 2 – 6, thường 4, chỉ nhị dính nhau tạo thành ống hình trụ, bao phấn dính nhau thành hình đĩa. Hoa cái đối xứng hay bất đối xứng, đài thường 1, cánh hoa 2 (ít khi đài, cánh hoa 3 – 4), hình dạng giống như hoa đực. Bầu hình trứng, lá noãn 2 (nhưng chỉ có 1 phát triển thành hạt, 1 lá noãn bị thoái hóa); vòi rất ngắn hoặc không có; núm nhụy từ 4 – 6 (7) chia thùy ngắn hoặc rách, choãi ra hình dùi [36], [42]. Quả hạch, hình gần tròn, hình trứng, hình trứng ngược, trứng bầu, 2 bên dẹt. Quả trưởng thành cuống quả lệch về một phía gần với dấu vết còn lại của núm nhụy. Quả chín màu vàng đậm hay đỏ tươi nhẵn bóng. Hạt (= vỏ quả trong) hình móng ngựa, trứng dẹp hoặc hơi tròn, lưng mang một dải hình móng ngựa gồm 2 hoặc 4 dãy dọc các bướu (gai) hay những gờ ngang (vân). Giá noãn có lỗ thủng hoặc không (S. subpeltata). Đặc điểm hình thái của hạt đặc trưng cho từng loài [28]. Cây mầm có lá mầm ít nhiều bằng rễ mầm, bao quanh bởi nội nhũ [36]. 1.1.3. Một số khóa phân loại chi Stephania Lour. 1.1.3.1. Khóa phân loại chi Stephania Lour. ở Thái Lan Thực vật chí Thái Lan [40] đã phân loại 15 loài thuộc chi Stephania: 1a. Cuống đính vào khoảng dưới 2mm tính từ gốc phiến lá. Lá gần hình tam giác. (1) S. subpelata 1b. Cuống đính vào khoảng trên 4mm tính từ gốc phiến lá, ở hầu hết các lá. Lá hình tam giác trứng đến tròn hoặc dẹt. 2a. Cây cỏ đứng, cao tới 30cm từ củ. Lá gần hình tròn, đường kính khoảng 6cm, không có cánh hoa. (2) S. pierrei 2b. Cây leo. Có cánh hoa. 3a. Lá có lông hay những lông nhỏ ở mặt dưới. 4a. Lá có dày đặc lông măng ở phía dưới. 4 (3) S. tomentella 4b. Lá không có lông măng ở phía dưới. 5a. Lá mép quăn, lông nhỏ lên phía dưới. Cụm hoa tán kép, với các tán phân biệt rõ ràng. Hoa đực không cuống hoặc cuống rất ngắn. Không có củ. (4) S.japonica var. discolor 5b. Lá có những lông nhỏ lên phía dưới. Hoa tụ tập thành đầu, xim không rõ các tán. Hoa có cuống rõ. Cây có củ to. (5) S. suberosa 3b. Lá nhẵn hay có ít lông nhỏ phía dưới. 6a. Hoa tập trung thành đầu dạng đĩa. Lá nhọn ở đuôi. (6) S. capitata 6b. Hoa dạng xim tán. 7a. Toàn cây có nhựa màu đỏ. Lá hơi thùy, gần như có màng. Hoa đực đài không đều, trong rộng có móng nhỏ. (7) S. venosa 7b. Toàn thân có nhựa không màu. 8a. Đài của hoa đực có tuyến nhỏ nhô lên bên ngoài về phía đỉnh, hình trứng có móng, dài 2 – 3 mm. (8) S.glandulifera 8b. Đài của hoa đực nhẵn, hoặc bẹn ngoài có tuyến hơi nhô lên. 9a. Cụm hoa đực dạng xim dài khoảng 0,5 cm. kích thước lá là 3 – 6 × 4 – 6 cm, ngọn lá tù. (9) S. brevipes 9b. Cụm hoa đực dạng xim dài hơn 1,5cm, nếu ngắn hơn thì ngọn lá nhọn. 10a. Lá hình tam giác tròn, thường thon lại tới ngọn lá thì nhọn. 5 11a. Vỏ quả trong dài từ 7 – 9mm, sống lưng có các hàng gai nhỏ nhọn như mũi kim tiêm. (10) S.reticulate 11b. Vỏ quả trong khoảng 6mm, phía lưng mang những gờ ngang bất thường. (11) S. elegan 10b. Lá rộng, ngọn lá tù, hoặc ngọn lá thu hẹp đầu nhọn. 12a. Hai mặt lá có các gân phụ hình mắt lưới. (12) S. crebra 12b. Hai mặt lá gân phụ khôngrõ 13a. Lá gần tròn đến cầu dẹt, dài 5 – 13 cm, gân phụ không rõ ở mặt dưới. (13) S. oblate 13b. Lá rộng hình trứng đến trứng tam giác, dài 9 – 22 (25) cm. 14a. Cụm hoa nhô lên rõ. Đài của hoa đực không đều nhau, 3 cánh đài trong rộng ra ở đỉnh. (14) S. papillosa 14b. Cụm hoa không nhô lên rõ. Đài hoa đực gần bằng nhau, hình trứng hẹp. (15) S. glabra 1.1.3.2. Khóa phân loại chi Stephania Lour. ở Việt Nam Nguyễn Chiều xây dựng khóa phân loại 11 loài bình vôi ở nước ta [10] dựa vào các cơ quan theo thứ tự ưu tiên: hình dạng rễ củ, lá; sau đó mới đến hoa, cụm hoa, vỏ quả trong, hạt, tuyến trong cánh hoa, cuống cụm hoa, màu của dịch chiết trong cây… như sau: 1a. Cây không có rễ củ, rễ chính dạng sợi. 6 2a. Lưng lá có lông. Cụm hoa đực và cái đều là xim tán kép. Lá hình trứng dài, rộng gần bằng nhau. Trên lưng vỏ quả trong có 4 hàng gai đầu dẹp và rộng. Giá noãn có lỗ. (1) S. hernadifolia 2b. Lưng lá không lông. Cụm hoa đực và cái xim tán kép, cụm cái dày đặcthành dạng đầu. Cụm hoa có lông rất nhỏ, sớm rụng. Lá hình tam giác dạng trứng. Trên lưng vỏ quả trong có vân dạng vách ngang. Giá noãn có lỗ ở giữa. (2) S. longa 1b. Cây có rễ củ hoặc rễ chính nạc rõ ràng. 3a. Rễ củ hình thoi hoặc hình gậy. Cụm hoa xim tán kép. Vỏ quả trong gần tròn, vân hạt dạng móc. Giá noãn có lỗ lệch một bên. (3) S. excentrica 3b. Rễ củ gần như hình cầu, bất quy tắc. 4a. Đỉnh cuống cụm hoa không phình to, không có đế dạng đĩa. Hoa có cuống. 5a. Cây ra hoa sau khi ra lá. 6a. Cụm hoa tán đơn. Hoa đực 5 đài, không cánh hoa, chân có chấm tím. Lá nhỏ dạng tam giác tròn. (4) S. pierrei 6b. Cụm hoa khác trên (6) 7a. Cụm hoa đực và cái đều do các xim tán nhỏ xếp thành ngù. Hoa đực 6 lá đài, 3 cánh hoa. Hoa cái lá đài 2 cánh hoa. Vỏ quả trong có vân dạng móc dài. Giá noãn có lỗ. (5) S.kwangsiensis 7b. Cụm hoa đực và cái đều là xim tán kép. 8a. Mặt trong gốc cánh hoa có 2 tuyến nhỏ. Cụm hoa gốc cái dạng đầu. Vân trên lưng vỏ quả trong dạng vách. Giá noãn không có lỗ. (6) S. sinica 7 8b. Mặt trong gốc cánh hoa không có tuyến. 9a. Cành, cuống lá, lá non, cum hoa có màu tím, dứt dứt có dịch tím hồng chảy ra. Cánh hoa màu vàng cam. Cụm hoa đực xim tán kép. Cụm hoa cái dạng đầu. Trên lưng vỏ quả trong có 4 hàng gai cong dạng móc. Giá noãn có lỗ. (7) S. dielsiana 9b. Cành, cuống lá, lá con và cụm hoa không tím. 10a. Cành cuống lá có dịch màu vàng nhạt hay trắng đục. Khi khô gân lá có màu vàng. Vỏ quả trong có vân dạng móc câu. Giá noãn có lỗ. (8) S.hainanensis 10b. Cành non, cuống lá không có dịch vàng nhạt hay trắng đục. Cành nhỏ khi khô có màu nâu. Mép cánh hoa cong vào phía trong. Đầu gai trên lưng vỏ quả trong phồng to thành dạng đầu hay dạng mũ đinh. Giá noãn có lỗ. (9) S.brachyandra 5b. Cây ra hoa trước khi ra lá. Cuống cụm hoa dài hơn cuống lá. Cuống tán nhỏ dài. (10) S.cambodica 4b. Đỉnh cuống cụm hoa phòng to hoặc có đế dạng mũ. Cụm hoa đực và cái đều dạng đầu. Hoa có cuống cực ngắn hoặc không cuống. Vân trên lưng vỏ quả trong dạng vách. Giá noãn không có lỗ. (11) S.cepharantha 1.2. PHÂN BỐ CHISTEPHANIA LOUR. 1.2.1. Trên thế giới Chi Stephania Lour. phân bố ở vùng nhiệt đới, á nhiệt đới ở các nước châu Á là chủ yếu, có các nước: Campuchia, Việt Nam, Indonesia, Myanma, Malaysia, 8 Thái Lan, Philippin, Ấn Độ, Banglades, Sri Lanka, quần đảo Slomon, Trung Quốc, Đài Loan, Papua New Guinea, Nhật Bản. Ngoài ra còn Nigeria, Ethiopia (châu Phi), Australia (châu Úc) [36]. 1.2.2. Tại Việt Nam Các loài bình vôi ở nước ta có diện phân bố rất rộng trên cả ba miền Bắc, Trung, Nam. Thường tập trung ở vùng núi đá vôi như Tuyên Quang, Cao Bằng, Thái Nguyên, Phú Thọ, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Thanh Hoá, Lâm Đồng, Bà Rịa Vũng Tàu. Riêng loài Stephania pierreiDiels tập trung chủ yếu ở các tỉnh ven biển Bình Định, Phú Yên, Ninh Thuận [27]. Phân bố của các loài Stephania Lour. ở Việt Nam được trình bày ở Bảng 1.1. Bảng 1.1.Phân bố các loài thuộc chi Stephania Lour. ở Việt Nam Stt Tên loài 1 S. brachyandra Diels. Phân bố Lai Châu, Lào Cai TLTK [7], [11], [19] 2 S. cambodica Gagnep. Đắc Lắc, Lâm Đồng [7], [11], [19] 3 4 S. cepharantha Quảng Ninh (Cẩm Phả, Hòn Gai), [7], Hayata. Hòa Bình (Kỳ Sơn) S. dielsiana Y.C.Wu Lào Cai, Yên Bái, Bắc Cạn, Thái [7], [11], [19], [34] [9], Nguyên, Sơn La, Hòa Bình, Phú [19], [34], Thọ, Bắc Giang, Bắc Ninh 5 S. excentrica H.S.Lo [23] [11], [19], [34] 6 S. glabra (Roxb.) Hà Nội, Hòa Bình, Hà Giang, [19], [25], Tuyên Quang, Nam Định, Hà Nam, [27] Ninh Bình, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thanh Hóa, Côn Đảo. 7 S. hainanensis H.S.Lo. Vùng núi [11], [19], [34] 9 Stt 8 Tên loài S. Phân bố TLTK hernandifolia Lào Cai, Hà Nội, Ninh Bình, Đà [7], (Willd.) Walp [11], Nẵng, Quảng Nam, Ninh Thuận, [19] Lâm Đồng, Đồng Nai 9 S. japonica (Thunb.) Hà Nội, Nam Định, Nghệ An, [7], Miers 10 Đồng Nai S. japonica (Thunb.) Vùng đồng bằng và núi thấp Miers var. [11], [19], [27] [11], [19] discolor (Bl) Forman. 11 S. kwangsiensis Quảng Ninh, Hà Nam, Ninh Bình, [7], H.S.Lo 12 Hà Nội, Lạng Sơn S. kuinanensis H.S.Lo Lạng Sơn [11], [19] [19], [37] et M.Yang 13 S. longa Lour. Vùng đất thấp từ Cao Bằng, Lạng [7], Sơn tới Thừa Thiên Huế 14 S. pierrei Diels. [11], [19], [27] Ninh Bình, Bình Định, Phú Yên, [7], [11], Khánh Hòa, Bình Thuận, Ninh [16], [34] Thuận, Bà Rịa – Vũng Tàu 15 S. sinica Diels. Lạng Sơn, Quảng Ninh, Hà Nội, [7], [11], Hòa Bình, Hà Nam, Ninh Bình tới [34] Bà Rịa – Vũng Tàu 16 S. tetrandra S.Moore Lào Cai, Yên Bái, Hà Bắc, Hà [7], [19], Giang, Hà Tây, Quảng Ninh [27] Các tỉnh phía Nam [11], [19] 17 S. verosa (Bl.) Spreng 18 S. viridiflavens H.S.Lo Sơn La [12], [15], et M.Yang [19] 1.3. THÀNH PHẦN HÓA HỌC 10 Các loài thuộc chi Stephania được nghiên cứu nhiều không chỉ về thực vật mà còn về hóa học. Nhiều hợp chất đã được phân lập có các tác dụng dược lý quan trọng. Trong đó alcaloid là thành phần chính được quan tâm nghiên cứu nhiều nhất. 1.3.1. Một số nghiên cứu về alcaloid trong chi Stephania Lour. Trên thế giới:Các alcaloid đã được phân lập từ các loài trong chi bình vôi trên thế giới có thể xếp vào 9 nhóm [19], được trình bày trong Bảng 1.2. Bảng 1.2.Các nhóm chất chính trong chi StephaniaLour. Stt 1 Nhóm chất Benzylisoquinolin Số lượng alcaloid Gồm 6 chất được phân lập từ 6 loài khác nhau, trong đó có chất Papaverin (C20H21NO4). 2 Bis benzyl isoquinolin Gồm 47 chất được phân lập từ 14 loài, trong đó có chất Cepharanthin (C37H38N2O6). 3 Aporphin Gồm 75 chất được phân lập từ 33 loài, trong đó có chất Roemetin (C18H17NO2). 4 Proaporphin Gồm 8 chất được phân lập từ 9 loài, trong đó có chất Stepharin (C18H19NO3). 5 Protoberberin Gồm 24 chất được phân lập từ 22 loài, trong đó có L – tetrahydropalmatin (C21H25NO4) và Palmatin (C20H25N+O4). 6 Morphinan Gồm 21 chất được phân lập từ 17 loài, trong đó có chất Sinoacutin (C19H21NO4). 7 Hasubanan Gồm 49 chất được phân lập từ 11 loài, trong đó có chất Cepharamin (C19H23NO4). 8 Eribidin Có 1 chất là Protostephanin (C21H27NO4). 9 Stephaoxocan Gồm 2 chất, trong đó Stephaoxocanin (C18H21NO4). có chất 11 Ở Việt Nam: Ngay từ những năm 1940, các alcaloid trong chi bình vôi đã được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Một số các alcaloid được phân lập từ chi bình vôi được trình bày trong bảng 1.3 Bảng 1.3. Một số alcaloid được phân lập từ các loài thuộc chi Stephania Lour. STT Tên chất 1 Cycleania 5 Loài TLTK S. sp3, S. viridiflavens [36], [15] Oxostephanin S.dielsiana Y.C.Wu [18] 2 Palmatin S. sp3, S. brachyandra 3 Roemetin S. glabra Mies., S. kuinanensis H.S.Lo et [36], [33] [36], [20] M. Yang, bình vôi Việt Nam 4 Rotundin S. viridiflavens, S.glabra, S. kuinanensis [15], [17], H.S.Lo et M.Yang, S.sp3, S.brachyandra [36], [32], Diels, S.sinica Diels, S.dielsiana [14], [18], [28] Y.C.Wu 6 Stepholidin Bình vôi ở Mộc Châu – Sơn La [1] 1.3.2. Một số nghiên cứu về alcaloid trong loàiStephaniapierrei Diels. Thế giới: Các nhà khoa học trên thế giới đã phân lập được rất nhiều alcaloid từ loài Stephania pierrei Diels ( bảng 1.4). Bảng 1.4. Các alcaloid được phân lập từ loài Stephania pierrei Diels STT Tên alcaloid TLTK 1 Cycleanin, Staluraridin, Xylopin, Reticulin 2 Roemerolin, Phanostenin, Nor – dicentrin, [38] Magnoflorin, [41] Isolaurelin, Isocorydin, Dicentrin, Asimilobin 2 – O – β – D – glucosid, Anonain. Việt Nam: