Tài liệu Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh bắc giang

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ LOAN NGHIÊN CỨU TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC GIANG Chuyên ngành: ĐỊA LÝ HỌC Mã số: 60.31.95 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ Người hướng dẫn khoa học: TS. VŨ NHƢ VÂN THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào khác. Tôi cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Loan Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Với tất cả tình cảm của mình, tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong khoa Địa Lý - Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã dạy bảo tận tình trong quá trình tác giả học tập, nghiên cứu khoa học. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đối với thầy giáo hướng dẫn khoa học - TS. Vũ Như Vân, người đã tận tình chỉ bảo, động viên để tác giả hoàn thành bản luận văn này. Để thực hiện luận văn, tác giả còn nhận được sự giúp đỡ của các cơ quan: Cục thống kê tỉnh Bắc Giang, Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Bắc Giang, Sở Kế hoạch - Đầu tư tỉnh Bắc Giang, Sở Tài nguyên và Môi trường UBND tỉnh Bắc Giang, Ban quản lí các KCN tỉnh Bắc Giang... Tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới bạn bè và những người thân đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tác giả hoàn thành bản luận văn này. Thái Nguyên, tháng 08 năm 2011 Tác giả Nguyễn Thị Loan Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan ...................................................................................................... i Lời cảm ơn ....................................................................................................... ii Mục lục ........................................................................................................ iii Danh mục các từ viết tắt ................................................................................... vi Danh mục các bảng ......................................................................................... vii Danh mục các hình ......................................................................................... viii MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ....................................................................... 1 3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài ....................................................................... 3 3.1. Mục tiêu ............................................................................................. 3 3.2. Nhiệm vụ ............................................................................................ 3 4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu của đề tài ....................................... 4 5.1. Các quan điểm nghiên cứu ................................................................. 4 5.2. Các phương pháp nghiên cứu............................................................. 5 6. Những đóng góp chính của đề tài ................................................................. 5 7. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 6 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ .................................................... 7 1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ kinh tế ................................................... 7 1.1.1. Khái niệm, bản chất của tổ chức lãnh thổ kinh tế ........................... 7 1.1.2. Nguyên tắc và nội dung chủ yếu của tổ chức lãnh thổ kinh tế ....... 8 1.1.3. Các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế .......... 9 1.1.4. Khái quát về các lí thuyết tổ chức lãnh thổ kinh tế ........................... 12 1.1.4.1. Lí thuyết tăng trưởng nội sinh và ngoại sinh ............................. 12 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 1.1.4.2. Lí thuyết định vị công nghiệp của A.Weber ............................... 13 1.1.4.3. Lí thuyết phát triển các vành đai nông nghiệp trong phạm vi ảnh hưởng của thành phố ......................................................... 14 1.1.4.4. Lí thuyết về các điểm trung tâm của W.Christaller ................... 14 1.1.4.5. Lí thuyết cực phát triển .............................................................. 15 1.1.4.6. Lí thuyết về đia - kinh tế mới của Paul Krugman ...................... 16 1.2. Cơ sở thực tiễn về tổ chức lãnh thổ kinh tế…………………… ............ 16 1.2.1. Các hình thức chủ yếu tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng vào thực tiễn ở Việt Nam .................................................................... 16 1.2.1.1. Hành lang kinh tế ........................................................................... 16 1.2.1.2. Khu kinh tế ................................................................................. 18 1.2.1.3. Vùng kinh tế trọng điểm ............................................................ 20 1.2.2. Tổ chức lãnh thổ công nghiệp ........................................................... 20 1.2.3. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp........................................................... 22 1.2.4. Tổ chức lãnh thổ dịch vụ ................................................................. 23 1.2.5. Tổ chức lãnh thổ kinh tế cấp tỉnh/thành phố ..................................... 23 Tiểu kết chương 1........................................................................................... 26 Chƣơng 2. CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ HIỆN TRẠNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ BẮC GIANG .......................... 27 2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang .......... 27 2.1.1. Vị trí địa lí..................................................................................... 27 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................ 29 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội .............................................................. 34 2.1.4. Đánh giá chung ............................................................................. 41 2.2. Hiện trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang ................................ 43 2.2.1. Khái quát chung sự phát triển kinh tế Bắc Giang ......................... 43 2.2.2. Tổ chức lãnh thổ kinh tế Bắc Giang ............................................. 45 Tiểu kết chương 2.......................................................................................... 79 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v Chƣơng 3. ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ TỈNH BẮC GIANG ĐẾN NĂM 2020 ......... 80 3.1. Quan điểm và mục tiêu định hướng phát triển......................................... 80 3.1.1. Quan điểm phát triển kinh tế ......................................................... 80 3.1.2. Mục tiêu phát triển kinh tế ............................................................ 80 3.2. Một số giải pháp chủ yếu ......................................................................... 89 3.2.1. Thu hút vốn đầu tư và huy động vốn ............................................ 89 3.2.2. Nâng cao trình độ người lao động và nguồn nhân lực .................. 90 3.2.3. Thực hiện đổi mới cơ chế chính sách ........................................... 91 3.2.4. Tập trung xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật hạ tầng hiện đại ....... 91 3.2.5. Phát triển khoa học công nghệ, sử dụng hiệu quả tài nguyên và tích cực bảo vệ môi trường ...................................................... 92 3.2.6. Đẩy mạnh liên kết, hợp tác với các tỉnh, thành phố trong cả nước ...... 94 3.2.7. Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng CNH - HĐH, đa dạng hóa ............................................................. 96 3.2.8. Nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh ......................................... 97 3.3.9. Mô hình hành lang phát triển đột phá: Một trục + hai nhánh ......... 98 Tiểu kết chương 3.......................................................................................... 102 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................... 103 Kết luận ......................................................................................................... 103 Kiến nghị ....................................................................................................... 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CN : Công nghiệp NN : Nông nghiệp DV : Dịch vụ CNH - HĐH : Công nghiệp hóa, hiện đại hóa KT : Kinh tế TTCN : Tiểu thủ công nghiệp KCN : Khu công nghiệp CCN : Cụm công nghiệp KTXH : Kinh tế - xã hội TP : Thành phố DA : Dự án QL : Quốc lộ UBND : Ủy ban nhân dân KH&ĐT : Kế hoạch và đầu tư NXB : Nhà xuất bản EU : Liên minh Châu Âu PCI : Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các hành lang kinh tế quan trọng của Việt Nam .......................... 17 Bảng 1.2. Các Khu kinh tế của Việt Nam .................................................... 19 Bảng 1.3. Các khu nông nghiệp công nghệ cao ở Việt Nam, năm 2007 ...... 22 Bảng 2.1. Dự kiến khai thác khoáng sản ....................................................... 33 Bảng 2.2. Gia tăng dân số và tỷ lệ gia tăng tự nhiên 2005 - 2010 ................ 34 Bảng 2. 3. Vốn đầu tư thực hiện theo giá thực tế phân theo khu vực kinh tế ..... 40 Bảng 2.4. Giá trị sản xuất của ngành trồng trọt theo giá thực tế phân theo nhóm cây trồng giai đoạn 2000 - 2010 ................................. 47 Bảng 2.5. Đàn gia súc, gia cầm phân theo thành phố và các huyện năm 2010......... 48 Bảng 2.6. Tình hình hoạt động kinh tế hộ gia đình Bắc Giang 2003 - 2009 ....... 50 Bảng 2.7. Một số chỉ tiêu so sánh giữa hai tiểu vùng năm 2010 ................. 56 Bảng 2.8. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất các ngành công nghiệp phân theo giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010 ..................... 58 Bảng 2.9. Giá trị sản xuất và cơ cấu giá trị sản xuất của các ngành công nghiệp chính của Bắc Giang theo giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010 ...... 60 Bảng 2.10. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp theo giá cố định 1994 phân theo huyện giai đoạn 2000 - 2010....................... 61 Bảng 2.11. Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất của các ngành dịch vụ theo giá thực tế giai đoạn 2000 - 2010 ................................................. 67 Bảng 2.12. Cơ cấu bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng của Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 ................................................ 68 Bảng 2.13. Danh thu và cơ cấu doanh thu vận tải, bốc xếp phân theo thành phần kinh tế và theo ngành hoạt động ................................ 70 Bảng 2.14. Tổng hợp và so sánh một số chỉ tiêu tự nhiên, kinh tế, xã hội của các tiểu vùng .................................................................... 75 Bảng 3.1. Tổng hợp dự kiến nhu cầu vốn đầu tư cho phát triển công nghiệp thời kỳ 2011-2020 ............................................................. 95 Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả chỉ số PCI của Bắc Giang, 2007-2010 ............ 97 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Bắc Giang năm 2010 ............................ 28 Hình 2.2. Tăng trưởng kinh tế Bắc Giang qua các năm ............................... 43 Hình 2.3. GDP/người của Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 ....................... 44 Hinh 2.4. Cơ cấu GDP phân theo các ngành kinh tế 2000 - 2010 ................ 45 Hình 2.5. Quy mô và tốc độ tăng trưởng ngành nông-lâm-ngư nghiệp của Bắc Giang (theo giá cố định 1994) 2000 - 2010 .................... 46 Hình 2.6. Quy mô và tốc độ tăng trưởng ngành công nghiệp - xây dựng của Bắc Giang (theo giá thực tế) giai đoạn 2000 - 2010 ..... 57 Hình 2.7. Bản đồ kinh tế chung tỉnh Bắc Giang năm 2010 .......................... 65 Hình 3.1. Lược đồ lưu vực hệ thống sông Thái Bình ..................................... 92 Hình 3.2. Kết quả 9 chỉ số thành phần PCI của Bắc Giang, 2009-2010......... 93 Hình 3.3. Mô hình hành lang phát triển đột phá: 1 trục + 2 nhánh của tỉnh Bắc Giang đến năm 2020..................................................... 100 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tổ chức lãnh thổ kinh tế là một trong những khái niệm cơ bản của Địa lí học, là gạch nối giữa nhận thức lý luận và hành động thực tiễn của khoa học này. Tổ chức lãnh thổ kinh tế là một trong những kế hoạch và hành động nhằm phát huy tốt nhất các nguồn lực để phát triển kinh tế của mỗi quốc gia hay mỗi vùng lãnh thổ. Đây là vấn đề không mới đối với thế giới, nhưng đối với Việt Nam cũng còn nhiều vấn đề từ lí luận đến thực tiễn chưa được làm rõ và còn phải tiếp tục nghiên cứu. Trong những năm gần đây, tổ chức lãnh thổ kinh tế đã thu hút được sự quan tâm đặc biệt và được coi như một trong những công cụ quan trọng để phát triển vùng. Hay nói cách khác, muốn phát triển một cách có hiệu quả thì không thể không tiến hành tổ chức lãnh thổ kinh tế một cách hợp lí. Bắc Giang là một trong những tỉnh có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế, tuy nhiên hiện nay kinh tế phát triển chậm chưa tương xứng với tiềm năng, còn nghèo so với cả nước. Do vậy, việc tổ chức lãnh thổ kinh tế nhằm sử dụng một cách hợp lí các tiềm năng về tự nhiên, kinh tế và xã hội để đem lại hiệu quả kinh tế cao và nâng cao đời sống nhân dân, đảm bảo sự phát triển nhanh và bền vững là vấn đề hết sức quan trọng và cấp thiết. Với những lí do đó, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang”. 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài Tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội (KT-XH) là vấn đề không mới trên thế giới, nhiều nhà khoa học thuộc các ngành khoa học khác nhau đã dành nhiều công sức nghiên cứu vấn đề này, trong đó tiên phong là các nhà khoa học Địa lí. Từ việc nghiên cứu thực tiễn đã hình thành những lí thuyết khái quát có thể được coi là những lí luận cổ điển về tổ chức lãnh thổ kinh tế quý báu để học Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 tập và áp dụng, như W.Christaller với việc hình thành các trung tâm tạo vùng; Francoi-Perroux với vấn đề phát triển các cực tăng trưởng; VonThunen với tổ chức lãnh thổ nông nghiệp theo các vành đai xung quanh các đô thị… [7/13/14 /16/17/21]. Ở Việt Nam, tổ chức lãnh thổ kinh tế là đối tượng nghiên cứu quan trọng của khoa học Địa lí từ giữa thế kỉ XX. Đã có nhiều luận án, bài báo, giáo trình về tổ chức lãnh thổ kinh tế được công bố. Viện chiến lược phát triển thuộc Bộ KH&ĐT đã nghiên cứu và công bố các quy hoạch phát triển cho cả nước cũng như cho từng vùng lãnh thổ. Tuy vậy, những công trình đó phạm vi nghiên cứu có qui mô lớn, mặt khác các hình thức tổ chức sản xuất lãnh thổ cũng có nhiều thay đổi do tác động của nền kinh tế thị trường. [18/28/29]. Đối với tỉnh Bắc Giang cũng có một tác giả viết về địa lí KT-XH của tỉnh, trong đó có liên quan ít nhiều đến vấn đề tổ chức lãnh thổ của các ngành kinh tế của tỉnh. Ví dụ: GS.TS Lê Thông đã giới thiệu tương đối cụ thể về tự nhiên, kinh tế, xã hội... của Bắc Giang trong cuốn “Địa lí các tỉnh và thành phố Việt Nam” [16]. Năm 2000, trường Cao đẳng Sư phạm Ngô Gia Tự Bắc Giang đã “Nghiên cứu và biên soạn giáo trình Địa lý Bắc Giang” dùng trong giảng dạy và học tập. Mặc dù, đã khái quát được toàn bộ các đặc điểm dân cư và KTXH của tỉnh, tuy nhiên đề tài vẫn chưa làm rõ được những tiềm năng cho phát triển KT-XH của tỉnh và hướng phát triển KT-XH trong những năm tới. Năm 2002, Sở văn hóa thông tin Bắc Giang cùng với Trung tâm UNESCO thông tin tư liệu lịch sử và văn hóa Việt Nam đã biên soạn cuốn Địa chí Bắc Giang- Tập 1. Cuốn sách đã giới thiệu một cách khá cụ thể về địa lý và kinh tế tỉnh Bắc Giang. Trong “Báo cáo tổng hợp qui hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bắc Giang thời kì 2006-2020„của UBND tỉnh Bắc Giang hay các báo Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 cáo, thống kê khác của Tỉnh úy, UBND Bắc Giang, Sở NN&PTNT, Sở KH&ĐT Bắc Giang cũng nêu các vấn đề phát triển KT-XH của Bắc Giang, và các vấn đề liên quan tổ chức lãnh thổ của các ngành kinh tế của tỉnh. [1/2/ 5/8/9 /23/25] Luận văn thạc sĩ: “Địa lí nông nghiệp tỉnh Bắc Giang„ của Lê Thị Thu Thủy cũng đã đề cập đến vấn đề tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của Bắc Giang. Luận văn thạc sĩ “kinh tế Bắc Giang thời kì công nghiệp hóa-hiện đại hóa„ của Phan Đức Tráng đã giới thiệu về sự tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang với 2 vùng riêng biệt.... Tuy nhiên đối với Bắc Giang, từ trước đến nay chưa có tài liệu, báo cáo, công trình nào viết riêng, nghiên cứu sâu về cả vấn đề tổ chức lãnh thổ kinh tể của tỉnh. Vì thế đề tài “Nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang” của tác giả đã kế thừa một phần từ các công trình nghiên cứu trên, đồng thời bổ xung, tổng hợp nhiều số liệu, chiến lược, báo cáo, mục tiêu,... để có một cái nhìn tổng quát nhất về tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài 3.1. Mục tiêu Mục tiêu của đề tài nghiên cứu tổng hợp những vấn đề cơ bản về lí luận và thực tiễn của tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng chúng vào việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. Đề xuất các giải pháp nhằm khai thác và phát huy hiệu quả các nguồn lực, thúc đẩy kinh tế tỉnh Bắc Giang để phát triển nhanh và bền vững thời kì 2010 - 2020. 3.2. Nhiệm vụ - Tổng quan có chọn lọc những vấn đề lí luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng vào việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 - Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. - Đánh giá thực trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. - Đề xuất định hướng và kiến nghị những giải pháp chủ yếu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang đến năm 2020. 4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài * Về nội dung: Tập trung nghiên cứu tổ chức lãnh thổ KT Bắc Giang theo các ngành nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ, và các tiểu vùng KT của tỉnh. * Về lãnh thổ: Đề tài nghiên cứu trong phạm vi tỉnh Bắc Giang, gồm có 9 huyện và 1 thành phố (TP Bắc Giang), trong đó có 6 huyện trung du, miền núi và 1 huyện vùng cao, với 230 xã, phường, thị trấn. * Về thời gian: Đề tài sử dụng số liệu có trong Niên giám thống kê của Cục thống kê tỉnh Bắc Giang và các số liệu thu thập khác từ các cơ quan quản lí nhà nước trong thời gian từ năm 2000 đến 2010, định hướng đến 2020. 5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài 5.1. Các quan điểm nghiên cứu - Quan điểm lãnh thổ: Các sự vật, hiện tượng địa lí đều tồn tại và phát triển trên một không gian lãnh thổ nhất định. Vấn đề là phải tìm ra sự phân hoá của các sự vật, hiện tượng và quy luật phân bố của chúng trong không gian. Nghiên cứu đề tài cần dựa trên quan điểm này để phân tích sự khác biệt của các sự vật, hiện tượng và quá trình địa lí, đồng thời vạch ra những mục tiêu, phương hướng sử dụng phù hợp với điều kiện của lãnh thổ. - Quan điểm hệ thống: Quán triệt quan điểm này làm cho việc phân tích, đánh giá một lãnh thổ được khách quan, khoa học và qua đó hiểu được các mối quan hệ tác động qua lại giữa các yếu tố cấu thành nên hệ thống và giữa các hệ thống với nhau. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 - Quan điểm lịch sử, viễn cảnh: Sự phát triển của một lãnh thổ kinh tế là một quá trình xuyên suốt từ quá khứ đến hiện tại và tương lai. Qua đó có thể thấy được sự biến đổi, những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến biến đổi đó và xu hướng phát triển trong tương lai. - Quan điểm phát triển bền vững: Quán triệt quan điểm bền vững đòi hỏi phải đảm bảo cả về ba mặt: kinh tế (KT); xã hội và môi trường. Về mặt KT, đó là tốc độ tăng trưởng, hiệu quả và sự ổn định của nền KT. Dưới góc độ xã hội, phải chú trọng đến việc xóa đói giảm nghèo, xây dựng thể chế và bảo tồn di sản văn hóa dân tộc. 5.2. Các phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập và xử lí tài liệu: Việc thu thập tài liệu phải từ nhiều nguồn để có thể chọn lọc những tài liệu cần thiết đáp ứng được yêu cầu của công tác nghiên cứu. Việc thu thập tài liệu chủ yếu từ các Ban, Ngành, cơ quan chức năng trên địa bàn Bắc Giang và các nguồn tài liệu khác trên báo chí, giáo trình… - Phương pháp phân tích hệ thống: Thực trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang có thể thấy được qua phân tích các mối quan hệ không gian, thời gian của các ngành cũng như các lĩnh vực KT, các mối quan hệ giữa tự nhiên và KT-XH. - Phương pháp bản đồ, biểu đồ: Đây là những phương pháp đặc trưng của Địa lí, được sử dụng để làm rõ hiện trạng KT, sự phân bố, các mối liên hệ lãnh thổ trong không gian, những mối liên hệ KT và những dự kiến phát triển KT. - Phương pháp thực địa: Tiến hành khảo sát thực tế ở một số huyện, một số cơ sở sản xuất. Tham khảo những ý kiến của các nhà khoa học, các nhà quản lí có am hiểu về lĩnh vực tổ chức lãnh thổ kinh tế. 6. Những đóng góp chính của đề tài Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 - Trên cơ sở tổng quan có chọn lọc những vấn đề liên quan nhằm làm sáng tỏ thêm về cơ sở lí luận và thực tiễn của tổ chức lãnh thổ kinh tế và vận dụng chúng vào việc nghiên cứu tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. - Đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. Xác định rõ các thế mạnh và những hạn chế hay những lợi thế so sánh giữa tỉnh Bắc Giang với các địa phương khác. - Phân tích hiện trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang, từ đó đánh giá những thế mạnh và những hạn chế cần khắc phục. - Đề xuất những định hướng và giải pháp nhằm phát huy những thế mạnh, đem lại hiệu quả cao trong tổ chức lãnh thổ kinh tế tỉnh Bắc Giang. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, phần nội dung của luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1. Những vấn đề lí luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ kinh tế Chương 2. Các nhân tố ảnh hưởng và hiện trạng tổ chức lãnh thổ kinh tế Bắc Giang. Chương 3. Định hướng và giải pháp tổ chức lãnh thổ kinh tế Bắc Giang đến năm 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ 1.1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ KINH TẾ 1.1.1. Khái niệm, bản chất của tổ chức lãnh thổ kinh tế Thuật ngữ tổ chức lãnh thổ hay tổ chức không gian bắt nguồn từ cơ sở lí thuyết kinh tế của Adam Smith và Ricardo, từ các công trình nghiên cứu của G.Thunen, A.Weber, W.Christaller… sau đó được phát triển về lí luận và được ứng dụng vào thực tiễn từ giữa thế kỉ XIX. Thực tế cho thấy, trong lĩnh vực này, các nước trên thế giới sử dụng những thuật ngữ không giống nhau. Ở phương Tây, các nhà khoa học của các quốc gia phát triển lại tiếp cận vấn đề này với một cách gọi khác: “Tổ chức không gian kinh tế - xã hội”. Khái niệm này ra đời từ cuối thế kỉ XIX, nó được xem như nghệ thuật kiến thiết và sử dụng lãnh thổ một cách đúng đắn và có hiệu quả. Nhiệm vụ chủ yếu của tổ chức không gian là xác định được sức chứa của lãnh thổ; tìm kiếm mối quan hệ tỉ lệ hợp lí và liên hệ chặt chẽ trong phát triển KT-XH giữa các ngành và giữa các lãnh thổ nhỏ hay tiểu vùng trong một vùng, cũng như đảm bảo mối quan hệ giữa các vùng trong một quốc gia có tính tới mối quan hệ giữa các quốc gia với nhau. Nhờ có sự sắp xếp có trật tự giữa các đối tượng trong lãnh thổ mà tạo ra một giá trị lớn hơn, làm cho sự phát triển hài hòa và bền vững hơn. Ở Việt Nam, nhiều ý kiến cho rằng tổ chức lãnh thổ và tổ chức không gian KT-XH được xem là như nhau và thuật ngữ tổ chức lãnh thổ được sử dụng nhiều hơn cả. Từ những quan điểm nêu trên, có thể hiểu tổ chức lãnh thổ kinh tế là sự sắp xếp và phối hợp các đối tượng trong mối quan hệ liên ngành, liên vùng Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 nhằm sử dụng một cách hợp lí các tiềm năng tự nhiên, lao động, vị trí địa lí kinh tế, chính trị và cơ sở vật chất kĩ thuật đã và sẽ được tạo dựng để đem lại hiệu quả KT-XH cao và nâng cao mức sống dân cư, đảm bảo sự phát triển bền vững của một lãnh thổ. 1.1.2. Nguyên tắc và nội dung chủ yếu của tổ chức lãnh thổ kinh tế 1.1.2.1. Những nguyên tắc chủ yếu của tổ chức lãnh thổ kinh tế - Tổ chức lãnh thổ kinh tế phải tạo ra một trật tự hợp lí có tính tới khả năng của tài nguyên và yêu cầu của thị trường, đảm bảo lợi ích của cộng đồng và đạt hiệu quả KT-XH cao. Khi tổ chức lãnh thổ kinh tế phải xem xét tới các nguyên tắc phân bố sức sản xuất tạo ra một trật tự cho một hệ thống, đảm bảo phát huy tốt nhất các điều kiện của lãnh thổ để lựa chọn phương án phân bố từng ngành và lĩnh vực. Mặt khác tổ chức lãnh thổ kinh tế phải tính tới nhu cầu của thị trường để giảm thiểu chi phí, tối đa hiệu quả. - Tổ chức lãnh thổ kinh tế phải thỏa mãn yêu cầu về khả năng tài nguyên và yêu cầu của thị trường nhằm đem lại lợi ích KT-XH và môi trường cho con người. Thị trường có ý nghĩa quyết định đến sự lựa chọn địa điểm phân bố cơ sở sản xuất kinh doanh của các nhà đầu tư và quyết định đến hiệu quả và sự thành công của tổ chức lãnh thổ. - Tổ chức lãnh thổ kinh tế phải đảm bảo sự phát triển hài hòa và tương tác giữa các ngành, lĩnh vực và giữa các lãnh thổ. Tương tác là sự kết hợp và trao đổi lẫn nhau giữa các ngành, lĩnh vực, tiểu lãnh thổ này với ngành, lĩnh vực, tiểu lãnh thổ khác để tạo ra sức mạnh tổng hợp cho lãnh thổ; bổ sung giữa nơi thừa cho nơi thiếu về một mặt nào đó trong một lãnh thổ, làm cho nơi thừa không lãng phí, nơi thiếu thì có điều kiện để bù đắp cái mình thiếu. Đảm bảo được sự tương tác chính là điều kiện cần thiết để có được sự phát triển nhịp nhàng. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 - Tổ chức lãnh thổ kinh tế đảm bảo sự phù hợp với trình độ nguồn nhân lực và trình độ khoa học công nghệ. Trình độ của những người hoạch định chính sách, của những người quản lí lãnh thổ cũng như trình độ mọi mặt của địa phương phải được tính đến trong tổ chức lãnh thổ kinh tế. 1.1.2.2. Nội dung của tổ chức lãnh thổ kinh tế Ở nước ta, tiếp cận nội dung của tổ chức lãnh thổ kinh tế theo các bước và với những nội dung chủ yếu sau đây: Bước 1: Kiểm kê và đánh giá các yếu tố, điều kiện của lãnh thổ và các đối tượng phải tổ chức trong phạm vi lãnh thổ được nghiên cứu. Bước 2: Đánh giá hiện trạng lãnh thổ có so sánh với những lãnh thổ tương tự, phát hiện những bất hợp lí, những xu thế có tính quy luật đối với tổ chức lãnh thổ được nghiên cứu. Bước 3: Giả định các phương án tổ chức không gian và lựa chọn phương án hiệu quả nhất. Bước 4: Tìm khả năng đáp ứng tài chính, xác định các giai đoạn phát triển lãnh thổ và kiến nghị phương án quản lí lãnh thổ. Trong điều kiện kinh tế thị trường hiện nay, tổ chức lãnh thổ kinh tế có hai nội dung cơ bản (theo Viện Chiến lược phát triển - Bộ KH&ĐT): (1) Dự báo về mặt phát triển (dự báo phát triển đối với các ngành, lĩnh vực trên phạm vi lãnh thổ nghiên cứu); (2) Luận chứng các phương án tổ chức KT-XH theo lãnh thổ cấp tỉnh/thành phố [28/29]. 1.1.3. Các yếu tố chủ yếu ảnh hƣởng đến tổ chức lãnh thổ kinh tế Tổ chức lãnh thổ kinh tế chịu sự tác động đồng thời và tổng hợp các nhóm nhân tố bên trong và bên ngoài lãnh thổ dự kiến được tổ chức hay tổ chức lại. Sự tác động của các yếu tố đến tổ chức lãnh thổ kinh tế không giống nhau về không gian và thời gian. Có những yếu tố tác động mạnh đối với tổ chức lãnh thổ kinh tế trong thời gian này, nhưng lại giảm sút vai trò trong giai đoạn khác. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 1.1.3.1. Các yếu tố bên trong lãnh thổ - Vị trí địa lí, tài nguyên thiên nhiên: Đây là nhóm nhân tố có ảnh hưởng lớn đến tổ chức lãnh thổ kinh tế. Bởi vì, sự phát triển KT trên một không gian đòi hỏi phải có mối quan hệ chặt chẽ giữa sản xuất và điều kiện sản xuất, những điều kiện này được coi là đầu vào của tổ chức lãnh thổ kinh tế. Vị trí địa lí là nhân tố đặc biệt quan trọng, nhất là trong điều kiện kinh tế thị trường và xu thế hội nhập kinh tế quốc tế thì yếu tố vị trí địa lí càng được đánh giá cao khi lựa chọn địa bàn để phát triển các lãnh thổ trọng điểm, các cực tăng trưởng và phát triển của mỗi lãnh thổ. Các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên thường được coi là yếu tố tiền đề để tổ chức lãnh thổ kinh tế. Điều kiện tự nhiên, như khí hậu, thời tiết… ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của lãnh thổ và trực tiếp ảnh hưởng đến việc lựa chọn các hình thức tổ chức lãnh thổ kinh tế. - Dân cư và nguồn nhân lực Dân cư và mật độ dân cư có ảnh hưởng lớn đến tổ chức lãnh thổ kinh tế. Những nơi có mật độ dân cư đông đúc sẽ có nguồn lao động dồi dào và ngược lại, những nơi dân cư thưa thớt nguồn lao động sẽ bị hạn chế. Dân cư với các phẩm chất, truyền thống sản xuất và tiêu dùng, truyền thống văn hóa ảnh hưởng tới cơ cấu sản xuất và cơ cấu tiêu dùng của lãnh thổ. Khả năng sản xuất hàng hóa và ý thức mong muốn làm giàu chính đáng của dân cư sẽ là điều kiện thôi thúc sự hình thành và phát triển nền sản xuất quy mô lớn và hiện đại. Như vậy, chất lượng nguồn nhân lực quyết định phương hướng phát triển cơ cấu KT nói chung và cơ cấu ngành nghề nói riêng, cũng như quyết định đến hình thức và nội dung của tổ chức lãnh thổ kinh tế. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 - Khoa học - công nghệ Tiến bộ khoa học - công nghệ có vai trò quan trọng giảm thiểu mức độ phụ thuộc của phát triển lãnh thổ đối với tài nguyên không phải của lãnh thổ. Do tiến bộ khoa học - công nghệ có thể tiết kiệm được các yếu tố đầu vào nâng cao giá trị của các sản phẩm đầu ra. Tiến bộ khoa học - công nghệ không chỉ làm tăng tổng sản lượng kinh tế, làm sâu sắc thêm phân công lao động xã hội, đa dạng ngành nghề và nâng cao năng suất lao động, mà còn tạo ra những tiền đề cho thay đổi cơ cấu KT. - Kết cấu hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật Mạng lưới đường giao thông, hệ thống thông tin, mạng lưới cung cấp điện, nước; các trung tâm KT, các vùng sản xuất; các cơ sở thương mại, ngân hàng…ảnh hưởng rõ rệt đến việc hình thành cơ cấu KT lãnh thổ. Do vậy, muốn chuyển đổi cơ cấu KT lãnh thổ hiệu quả và bền vững thì phải tạo ra những tiến bộ về chất đối với cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật. - Trình độ phát triển của nền kinh tế Trình độ phát triển KT thể hiện qua nhiều yếu tố, như: quy mô nền KT; cơ cấu KT; trình độ của lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất; khả năng áp dụng khoa học kĩ thuật trong sản xuất, trong quản lí và trong kinh doanh…Đây là những yếu tố ảnh hưởng quyết định đến sự phát triển của một lãnh thổ, bởi vì trình độ phát triển của nền KT là nhân tố chứng tỏ khả năng về phương tiện vật chất cho tổ chức lãnh thổ và cũng có điều kiện tạo ra nhu cầu mới lớn hơn, cao hơn. Mặt khác, nó là cơ sở, tiền đề và là điều kiện để tái tổ chức lãnh thổ kinh tế. - Môi trường chính sách Chính sách kinh tế và cơ chế quản lí của Nhà nước có thể tạo ra sự tiến bộ hay không tiến bộ của một lãnh thổ. Hay nói cách khác, chính sách kinh tế và cơ chế quản lí của Nhà nước có thể tạo ra sự thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của một lãnh thổ. Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn