Tài liệu Nghiên cứu tính đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng cham chu làm cở đề xuất giải pháp bảo tồn

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG VĂN DIỄN NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG KHU HỆ THÚ TẠI KHU RỪNG ĐẶC DỤNG CHAM CHU LÀM CỞ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP BẢO TỒN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo Chuyên ngành Khoa Khoá học : Chính quy : Quản lý tài nguyên rừng : Lâm nghiệp : 2011 - 2015 Thái Nguyên, năm 2015 ii ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM HOÀNG VĂN DIỄN NGHIÊN CỨU TÍNH ĐA DẠNG KHU HỆ THÚ TẠI KHU RỪNG ĐẶC DỤNG CHAM CHU LÀM CỞ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP BẢO TỒN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo Chuyên ngành Lớp Khoa Khoá học Giảng viên hướng dẫn : Chính quy : Quản lý tài nguyên rừng : K43 - QLTNR - N01 : Lâm nghiệp : 2011 - 2015 : ThS. Lê Văn Phúc Thái Nguyên, năm 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu là quá trình điều tra trên thực địa hoàn toàn trung thực, khách quan chưa công bố trên các tài liệu. Nếu có gì sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Thái nguyên, ngày 15 tháng 06 năm 2015 Xác nhận của giáo viên hướng dẫn Người viết cam đoan ThS. Lê Văn Phúc Hoàng Văn Diễn XÁC NHẬN CỦA GIÁO VIÊN CHẤM PHẢN BIỆN Giáo viên chấm phản biện xác nhận sinh viên đã sửa chữa sai sót sau khi hội đồng chấm yêu cầu! (Ký và ghi rõ họ tên) Giáo viên chấm phản biện PGS.TS. Trần Quốc Hưng ii LỜI CẢM ƠN Để đánh giá kết quả học tập và rèn luyện của bản thân trong toàn khóa học, thực hiện phương châm “học đi đôi với hành, lý thuyết gắn liền với thực tiễn”. Thực tập tốt nghiệp là khâu cực kỳ quan trọng đối với mỗi sinh viên, giúp cho mỗi sinh viên có điều kiện củng cố lại những kiến thức đã học tập trong nhà trường để ứng dụng vào thực tế nhằm chuẩn bị hành trang cho công việc sau này. Xuất phát từ nguyện vọng của bản thân, được sự đồng ý của Ban giám hiệu trường ĐH Nông Lâm Thái Nguyên và sự nhất trí của ban chủ nhiệm Khoa Lâm nghiệp và Hạt kiểm lâm rừng đặc dụng Cham Chu tôi đã tiến hành thực hiện đề tài: “Nghiên cứu tính đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu làm cở đề xuất giải pháp bảo tồn”. Sau thời gian thực tập đến nay tôi đã hoàn thành khóa luận tốt nghiệp. Có được kết quả như ngày hôm nay ngoài sự cố gắng nỗ lực của bản thân tôi còn được sự giúp đỡ tận tình của các thầy giáo, cô giáo trong khoa và đặc biệt là sự hướng dẫn tận tình của thầy giáo ThS. Lê Văn Phúc. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy giáo, cô giáo trong khoa và sự chỉ bảo tận tình của thầy giáo hướng dẫn. Đồng thời tôi cũng chân thành cảm ơn các cán bộ công chức, viên chức trong Hạt kiểm lâm rừng đặc dụng Cham Chu và bà con nhân dân trong 2 xã: Yên Thuận, Phù Lưu đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi thực hiện đề tài này. Mặc dù bản thân đã có nhiều cố gắng, nhưng thời gian và năng lực của bản thân còn nhiều hạn chế nên đề tài khó tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn để đề tài của tôi được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn Thái Nguyên, tháng 05 năm 2015 Sinh viên Hoàng Văn Diễn iii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Diện tích rừng và các loài đất đai tại khu RĐD Cham Chu .....................13 Bảng 2.2: Diện tích các loài thảm thực vật tại khu RĐD Cham Chu .......................14 Bảng 2.3: Thành phần thực vật tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ...........................15 Bảng 2.4: Thành phần động vật tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ..........................16 Bảng 3.1: Các tuyến đường khảo sát tại khu rừng đặc dung Cham Chu .................26 Bảng 4.1: Danh lục các loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ..........................29 Bảng 4.2: Tính đa dạng thú theo các bậc phân loại tại khu RĐD Cham Chu...........33 Bảng 4.3: Số lượng loài thú ở một số Khu BTTN, VQG khu vực miền Bắc ...........34 Bảng 4.4: Phân bố thú theo sinh cảnh tại khu rừng đặc dụng Cham Chu.................37 Bảng 4.5: Những loài thú quý hiếm tại khu rừng đặc dụng Cham Chu....................45 iv DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 3.1: Phỏng vấn cán bộ Kiểm lâm .....................................................................24 Hình 3.2: Phỏng vấn người dân/thợ săn .......................................................................24 Hình 3.3: Điều tra theo tuyến ....................................................................................25 Hình 3.4: Dấu vết đào bới của Chồn vàng ......................................................................25 Hình 3.5: Nanh Lợn rừng ..........................................................................................27 Hình 3.6: Sừng Sơn dương ........................................................................................27 Hình 4.1: Biểu đồ tỷ lệ phần % số họ và số loài của các bộ ghi nhận tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ..................................................................................................34 Hình 4.2: Biểu đồ so sánh số lượng loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu với các Khu BTTN và VQG ở khu vực miền Bắc ..........................................................35 Hình 4.3: Sinh cảnh rừng núi đất ..............................................................................40 Hình 4.4: Sinh cảnh rừng núi đá vôi .........................................................................41 Hình 4.5: Sinh cảnh thủy vực ....................................................................................42 Hình 4.6: Sinh cảnh làng bản nương rẫy...................................................................43 v DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt 1 BTTN 2 CI 3 ĐDSH 4 FFI 5 IUCN 6 UBND 7 RĐD 7 TRAFIC 8 VQG Từ Tiếng Việt Từ Tiếng Anh Bảo tồn thiên nhiên Tổ chức bảo tồn quốc tế Đa dạng sinh học Conservation International biodiversity, biological diversity Tổ chức Bảo tồn động thực Organizations Conservation vật hoang dã Quốc tế Liên minh bảo tồn thiên nhiên Quốc tế International Wildlife International Union for Conservation of Nature and Natural Resources Ủy ban nhân dân Rừng đặc dụng Mạng lưới giám sát hoạt Network Activity Monitor động buôn bán động, thực vật Trafficking plant and hoang dã toàn cầu Wildlife Worldwide Vườn quốc gia vi MỤC LỤC Trang PHẦN 1: MỞ ĐẦU....................................................................................................1 1.1. Đặt vấn đề ............................................................................................................1 1.2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................2 1.3. Mục tiêu nghiên cứu.............................................................................................3 1.4. Ý nghĩa của đề tài .................................................................................................3 1.4.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu ................................................................3 1.4.2. Ý nghĩa thực tiễn ...............................................................................................3 PHẦN 2: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................................4 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu ................................................................4 2.2. Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước ..........................................................5 2.2.1. Tình hình nghiên cứu thú trên thế giới ..............................................................5 2.2.2. Tình hình nghiên cứu thú trong nước................................................................5 2.3. Tổng quan điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu ..................11 2.3.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................11 2.3.2. Điều kiện dân sinh, kinh tế - xã hội ................................................................16 PHẦN 3: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...22 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................22 3.2. Địa điểm và thời gian tiến hành. ........................................................................22 3.4. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................22 3.4.1. Ngoại nghiệp ...................................................................................................22 PHẦN 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN.....................................29 4.1. Tính đa dạng về thành phần loài của khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ............................................................................................................................29 4.1.1. Tính đa dạng về thành phần loài thú ...............................................................29 4.1.2. Tính đa dạng của khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu theo các bậc phân loại ....................................................................................................................33 vii 4.1.3. So sánh thành phần loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu với một số khu BTTN và VQG ở miền Bắc.......................................................................................34 4.2. Đặc điểm phân bố sinh cảnh của các loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu........37 4.2.1. Sinh cảnh rừng núi đất ....................................................................................40 4.2.2. Sinh cảnh rừng núi đá vôi ...............................................................................40 4.2.4. Sinh cảnh làng bản nương rẫy .........................................................................43 4.3. Nghiên cứu tính đa dạng về giá trị các loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ............................................................................................................................44 4.3.1. Giá trị về mặt sinh thái ....................................................................................44 4.3.2. Giá trị về mặt kinh tế .......................................................................................44 4.3.3. Giá trị về khoa học và bảo tồn nguồn gen.......................................................45 4.3.4. Đa dạng nguồn gen quý hiếm .........................................................................45 4.4. Thực trạng công tác quản lý nguồn tài nguyên thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ............................................................................................................................48 4.4.1. Săn bắn trái phép động vật hoang dã ..............................................................48 4.4.2. Khai thác gỗ ....................................................................................................49 4.4.3. Khai thác củi và lâm sản ngoài gỗ ..................................................................49 4.4.4. Phá rừng làm nương rẫy ..................................................................................50 4.4.5. Tình hình quản lý của rừng đặc dụng..............................................................51 4.4.6. Những thuận lợi và khó khăn trong công tác quản lý tài nguyên rừng tại khu rừng đặc dụng Cham Chu .........................................................................................52 4.5. Đề xuất một số giải pháp cho công tác bảo tồn khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu ..................................................................................................................53 PHẦN 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ....................................................................56 5.1. Kết luận ..............................................................................................................56 5.2. Tồn tại ................................................................................................................57 5.3. Đề nghị ...............................................................................................................57 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................58 1 Phần 1 MỞ ĐẦU 1.1. Đặt vấn đề Động vật rừng là một trong năm thành phần cấu tạo nên hệ sinh thái rừng (Khí hậu, Đất, Thực vật, Động vật và Vi sinh vật). Do vậy động vật rừng là một trong những thành phần cấu trúc để thực hiện các chức năng vận chuyển vật chất, năng lượng. Động vật rừng còn là nguồn gốc tất cả các loài động vật chăn nuôi hiện nay, nó chứa đựng nguồn gen quý giá mà chúng ta có thể tuyển chọn, lai tạo chúng thành loài vật nuôi có tính kháng bệnh cao, năng suất cao, lại thích nghi với điều kiện khí hậu của từng địa phương. Thú (Mammalia) là lớp động vật có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng của hệ sinh thái rừng, có giá trị kinh tế cao và là đối tượng rất nhạy cảm đối với sự tác động của con người cũng như những biến đổi của môi trường nên chúng thường được ưu tiên quản lý bảo tồn hơn so với các nhóm loài động vật khác. Việt Nam nằm trong khu vực Đông Nam Á, được các tổ chức quốc tế công nhận là một trong 16 quốc gia trên thế giới có tính đa dạng sinh học cao trong đó có khu hệ thú (Mammalia) với 312 loài và phân loài đã được ghi nhận [11]. Tuy nhiên do chiến tranh cùng với sự yếu kém trong công tác quản lý bảo vệ rừng, do nhận thức của con người chưa đầy đủ và việc khai thác sử dụng nguồn tài nguyên rừng không hợp lý nên rừng Việt Nam đã bị tàn phá nghiêm trọng, diện tích rừng tự nhiên bị thu hẹp đã làm mất dần nơi cư trú của các loài động vật quý hiếm, nhiều loài đang trong nguy cơ bị tiêu diệt. Nguồn lợi động vật rừng nói chung và thú nói riêng đã và đang bị săn bắn bừa bãi. Mặc dù công tác điều tra khảo sát về thú ở Việt Nam được tiến hành thường xuyên nhưng đến nay vẫn tiếp tục phát hiện nhiều loại thú mới như: Voọc mũi hếch, Sao La, Mang trường sơn…, đặc biệt là các loại thú nhỏ như: Thú ăn sâu bọ, thú Gặm nhấm, Dơi..., chứng tỏ thú rừng Việt Nam vẫn là một nhóm đối tượng vẫn cần được quan tâm nghiên cứu. Khu bảo tồn thiên nhiên Cham Chu được thành lập từ năm 2001, theo quyết định số 1536/QĐ-UBND ngày 21/09/2001 của UBND tỉnh Tuyên Quang. Ngày 2 21/07/2008 UBND tỉnh Tuyên Quang ra Quyết định số số 408/QĐ-UBND thành lập Hạt kiểm lâm rừng đặc dụng Cham Chu trực thuộc Chi cục Kiểm lâm, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Tuyên Quang, với tổng diện tích 58.187 ha, nhằm bảo tồn mẫu chuẩn hệ sinh thái rừng nhiệt đới ẩm núi thấp có giá trị đa dạng sinh học cao và đặc trưng cho vùng Đông Bắc, Việt Nam. Khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu đã được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Mặc dù vậy, các nghiên cứu chủ yếu tập trung vào thông kê các thành phần thú lớn và các loài thú quý hiếm, việc điều tra khảo sát về thú nhỏ ở khu RĐD Cham Chu vẫn còn rất ít. Các công trình nghiên cứu về thú chủ yếu thống kê thành phần loài sơ bộ chứ chưa đi sâu nghiên cứu các đặc điểm hình thái phân loài, phân bố và sinh học sinh thái của chúng. Đặc biệt, là các loài thú nhỏ như: Thú ăn sâu bọ, thú Gặm nhấm, Dơi... hầu như chưa được nghiên cứu, cũng như chưa nghiên cứu sâu về tình trạng quần thể của các loài có tầm quan trọng bảo tồn cao nhằm đưa ra biện pháp bảo tồn cụ thể còn rất hạn chế. Nguồn lợi thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu đang suy giảm trong khi thiếu những dẫn liệu nghiên cứu có tính hệ thống để đánh giá một cách đúng đắn về nguồn tài nguyên quý giá này nhằm tìm ra nguyên nhân và giải pháp bảo tồn hiệu quả. Xuất phát từ những lý do trên, tôi lựa chọn và thực hiện đề tài: “Nghiên cứu tính đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu làm cơ sở đề xuất giải pháp bảo tồn” để góp phần đánh giá một cách đầy đủ về khu hệ thú tại khu RĐD Cham Chu, để bổ sung các dẫn liệu về thú của tỉnh Tuyên Quang cũng như tạo cơ sở cho đề xuất các giải pháp bảo tồn các loài động vật hoang dã trong đó có thú ở khu vực này. 1.2. Mục đích nghiên cứu Nhằm xác định hiện trạng tài nguyên thú và tình hình quản lý tài nguyên thú rừng tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. Cung cấp những thông tin về tình hình khai thác sử dụng tài nguyên thú ở khu vực nghiên cứu đồng thời đề ra các giải pháp nhằm bảo tồn tài nguyên rừng nói chung và khu hệ thú nói riêng và xây dựng kế hoạch quản lý bảo tồn tài nguyên thú rừng tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. 3 1.3. Mục tiêu nghiên cứu - Xác định được tính đa dạng về thành phần loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. Thống kê các loài thú quý hiếm có giá trị bảo tồn nguồn gen. - Phân tích được đặc điểm phân bố sinh cảnh và những yếu tố tác động của con người đến đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. - Phân tích được đặc điểm hiện trạng khu hệ thú, các giá trị bảo tồn nguồn gen, đồng thới đánh giá tình hình khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên thú rừng làm cơ sở đề xuất các biện pháp bảo tồn. 1.4. Ý nghĩa của đề tài 1.4.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu Góp phần củng cố phương pháp nghiên cứu khoa học cho sinh viên, giúp sinh viên vận dụng những kiến thức đã học trong trường vào công tác nghiên cứu khoa học ngoài thực tế để bảo tồn và phát triển tính đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. 1.4.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của đề tài này sẽ cung cấp thêm một số thông tin, hiện trạng tài nguyên động vật, thực vật nói chung và tài nguyên thú rừng nói riêng, cũng như sự tác động của con người lên môi trường sống của chúng, góp phần cung cấp dữ liệu khoa học, làm cơ sở khoa học cho khu rừng đặc dụng bảo tồn xây dựng các chương trình giáo dục nâng cao nhận thức về công tác bảo tồn cho nhân dân. Đồng thời làm cơ sở xây dựng các phương án quản lý bảo tồn và phát triển các loài thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu, Tuyên Quang. 4 Phần 2 TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở khoa học của vấn đề nghiên cứu Thú rừng có vai trò đặc biệt quan trọng trong các hệ sinh thái tự nhiên và đối với con người. Tuy nhiên, do hoạt động khai thác quá mức cùng với các nguyên nhân khác như mất rừng, ô nhiễm môi trường,… mà tài nguyên thú rừng đang bị suy giảm nghiêm trọng. Tổ chức IUCN đã xây dựng danh lục đỏ các loài nguy cấp quý hiếm trên thế giới và nhiều nước trong đó có Việt Nam cũng đã công bố sách đỏ quốc gia. Việc bảo tồn bền vừng nguồn tài nguyên sinh vật nói chung và tài nguyên thú rừng nói riêng đang trở nên cấp thiết đối với nhân loại. Chính vì thế mà việc nghiên cứu các khu hệ thú đã được các nhà khoa học trong và ngoài nước hết sức quan tâm. Nhiều công trình được công bố đã cung cấp những tư liệu quý giá về tài nguyên thú rừng Việt Nam góp phần hoàn thiện danh mục thú quốc gia. Động vật rừng nước ta không những phong phú về số lượng và thành phần loài mà còn có giá trị nhiều mặt như: Giá trị sinh thái, giá trị kinh tế, nghiên cứu khoa học và bảo tồn nguồn gen. Trong thực tiễn, động vật rừng nói chung và thú rừng nói riêng không chỉ có tầm quan trọng đặc biệt trong nền kinh tế quốc dân mà trong cả đời sống hàng ngày của nhân dân, nó là nguồn gen di truyền vô cùng quý giá mà thiên nhiên phải mất hàng triệu năm hình thành và tích lũy được. Nếu chúng ta biết quản lý, giám sát để sử dụng một cách bền vững dựa trên cơ sở khoa học, pháp luật thì đây là kho tàng cung cấp các sản phẩm lương thực, thực phẩm, hàng tiêu dùng, hàng xuất khẩu, đồng thời đó cũng là cơ sở đảm bảo cho sự phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, du lịch bền vững, là di sản của nền văn hóa bản địa và là nền tảng của y dược truyền thống phương Đông. Có thể khạng định không một loài thú nào tồn tại trong thiên nhiên mà không có ý nghĩa. Với ý nghĩa và giá trị như vậy nhóm động vật này đã được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước quan tâm. Trong những năm gần đây tài nguyên thú rừng đang bị suy giảm nghiêm trọng nguyên nhân chủ yếu là do con người chưa nhận thức hết ý nghĩa, vai trò và 5 tầm quan trọng của nó. Để sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên này thì việc nghiên cứu về hiện trạng khu hệ thú, cách quản lý, bảo vệ và phát triển là việc làm cần thiết để từ đó xây dựng phương án quản lý, sử dụng có hiệu quả. 2.2. Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước 2.2.1. Tình hình nghiên cứu thú trên thế giới Động vật rừng nói chung và thú rừng nói riêng từ trước tới nay vẫn luôn được các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu, không ngừng phát hiện ra các loài mới. Sau gần 2 năm thám hiểm khắp rừng già Amazone ở Nam Mỹ để phát hiện ra các loài thú quý hiếm. Vào cuối 05/2005, nhà động vật học người Hà Lan Marc van Roosmalin đã ghi nhận được 1 loài Khỉ nhỏ thuộc giống Marmouset trong khu rừng cách thành phố Manas của Brazil 300km [23]. Các nhà khoa học thuộc trường đại học quốc gia Colombia gần Peru và các nhà khoa học đã đặt tên cho loài Khỉ mới này là Titi Caqueta. Loài khỉ mới này, thuộc họ Titi, chỉ có kích thước nhỏ như con mèo và có lông màu nâu xám. Chúng có điểm khác biệt với các loài Khỉ Titi khác là chúng không có đốm trắng trên trán. Loài khỉ mới được phát hiện này chỉ còn khoảng 250 cá thể đang sống trong các khu rừng nhiệt đới Amzone. Nạn chặt phá rừng để lấy đất canh tác nông nghiệp và lấy gỗ củi đã khiến môi trường sống của các loài khỉ Titi Caqueta ngày càng bị thu hẹp [24]. Gần đây các nhà động vật học vừa xác định được một sinh vật giống như Chuột chù, được gọi là Sengi mặt xám, sống ở Tanzania. Đây là phát hiện về một loài thú mới. Sengi là nhóm những con thú ăn côn trùng nhỏ, có lông, sống trong các cánh rừng. Sengi hay còn được gọi là Chuột chù voi. Các nhà khoa học đã ghi nhận được 15 loài thuộc nhóm này [25]. Theo Tổ chức bảo tồn quốc tế (CI), trong thập kỷ qua có 63 loài động vật linh trưởng mới được phát hiện trên thế giới, trong đó có 42 loài Vượn cáo mới, loài này chỉ được tìm thấy tại bán đảo Madagascar [26]. Theo các nhà khoa học người Australia đã nghiên cứu về loài Thú mỏ vịt có tên khoa học là: Ornithorhynchus anatinus là một loài động vật có vú bán thủy sinh đặc hữu miền đông Australia, bao gồm cả Tasmania. Cùng với bốn loài thú lông 6 nhím, nó là một trong năm loài thú đơn huyệt còn tồn tại, những loài động vật có vú duy nhất đẻ trứng thay cho đẻ con. Những đặc điểm khác biệt của loài này là đẻ trứng, mỏ vịt, đuôi hải ly, chân hải cẩu. Đây là một trong số ít động vật có vú có nọc độc, con đực có một cái cựa ở chân sau chứa một chất độc có khả năng gây đau nghiêm trọng cho con người. Các đặc điểm độc đáo của thú mỏ vịt làm cho nó trở thành một chủ đề quan trọng trong việc nghiên cứu sinh học tiến hóa và một biểu tượng của Australia [27]. Một loài thú mới “gây ấn tượng tuyệt vời” đã được khám phá ở những khu rừng cây của Peru. Loài gặm nhấm mới phát hiện tương tự loài sóc và có "quan hệ" gần gũi với những con chuột có nhiều gai. Loài vật mới, được đặt tên Isothrix barbarabrownae, được các nhà nghiên cứu đồng ruộng ở Công viên Quốc gia Manu và Bảo tồn Vòng sinh vật dọc sườn núi phía đông của dãy núi Andes ở nam Peru phát hiện. Đây là loài gặm nhấm leo cây hoạt động về đêm với bộ lông mao dài rậm rạp trên đỉnh đầu, cái đầu lớn cục mịch, và một cái đuôi phủ lông dày [28]. Một sinh vật lông lá màu đỏ bí ẩn mới được bắt gặp trong một đoạn phim quay trong khu rừng rậm Borneo, thuộc Indonesia, có thể là một loài động vật ăn thịt mới. Con thú to hơn con mèo nhà một chút, có bộ lông đỏ sẫm và một cái đuôi dài. Nó được "chụp" hai lần trong một camera của các nhà nghiên cứu thuộc tổ chức WWF đang làm việc tại Công viên quốc gia Kayan Mentarang, nằm trên đảo Borneo thuộc Indonesia [29]. Hình dáng chung của nó, với chiếc mõm dài, tai nhỏ và đôi chân sau to khoẻ, cho thấy nó là con vật ăn thịt. Nó cũng có vài điểm tương đồng với chồn hay cầy hương và có thể thuộc về nhóm này, hoặc thuộc về một nhóm hoàn toàn mới. "Rất khó để xác định đây là một loài hoàn toàn mới, hay chỉ là biến thể của một loài đã được biết tới", Nick Isaac, nhà nghiên cứu tại Hiệp hội động vật học ở London, Anh, nhận định [29]. 2.2.2. Tình hình nghiên cứu thú trong nước Giai đoạn trước thế kỷ XVIII việc nghiên cứu thú hoang dã ở Việt Nam còn rất ít, phần lớn những nghiên cứu về thú được ghi nhận rải rác trong một số nghiên cứu địa lý tự nhiên, địa lý kinh tế. Chẳng hạn trong sách “Văn đoài loại ngữ” và “Phủ 7 biên tập lục” của Lê Quý Đôn (1724 - 1784); trong “Đại Nam nhất thống chí” Triều Nguyễn (1856 - 1882) cũng có ghi chép mô tả một số loài thú ở địa phương. Giai đoạn này các nghiên cứu sưu tầm thường chú trọng đến những loài động vật quý có giá trị sử dụng như: (Ngà voi, sừng tê giác, nhung hươu, xạ hương , mật gấu…). Vào những năm đầu của thế kỷ XIX việc nghiên cứu động vật hoang dã trong đó có các loài thú được tiến hành thu thập các mẫu thú bởi các nhà khoa học nước ngoài. Năm 1828 George Pinlayson (người Anh) đã đến khảo sát về thú ở Lào, Campuchia và Việt Nam đã mô tả một số loài thú. Các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả lần lượt công bố như: M E. Dustales, 1874, 1893, 1898; R.Germain, 1887 và J.H. Gurney, 1889. Đến những năm giữa thế kỷ XIX các công trình nghiên cứu về thú bắt đầu từ miền Nam của nhiều tác giả như Milne - Edwards (1876 - 1874), Morice (1875), tiến dần ra phía Bắc như Bullet (1896 - 1898). Thời kỳ này bắt đầu hình thành các đoàn khảo sát có quy mô lớn như đoàn Pavie (1879 - 1895) hoạt động ở Lào, Thái Lan và Việt Nam. Nhưng tiêu bản thú của đoàn được Pousargues (1904) phân tích và công bố. Cũng trong thời gian này Đoàn khoa học thường chú ở Bắc Bộ do Boutan dẫn đầu (1900 - 1906) thu thập các tiêu bản thú gửi về Paris do Ménégaux (1905 - 1906) phân tích; Đoàn Delacour (1925 - 1933) khảo sát trên diện rộng và thu nhiều mẫu vật trên toàn quốc, các tiêu bản thú được Thomas (1925, 1927, 1929) và Ogood (1932) phân tích và công bố danh sách các loài trong đó có Tê giác (Rhinoceros sondaicus), Nai (Cervus unicolor), Hoẵng (Mantiacus muntjak), Lợn rừng (Sus scrofa), Vượn, Khỉ, các loài Ăn thịt và thú Gặm nhấm (Rodentia). Đây là thời kỳ thu thập mẫu và lập danh lục các loài thú ở Việt Nam và Đông Dương với các danh sách lần lượt được công bố: Năm 1876 Morice trong công trình nghiên cứu của mình ông đã thống kê khu hệ thú Nam Bộ. Năm 1904, De Pousargues công bố 38 loài thú bao gồm các loài Dơi, Guốc Chẵn, các loài thú Ăn thịt nhỏ và các loài Gặm nhấm. Đặc biệt năm 1932 Osgoos [20] đã công bố danh lục gồm 127 loài và phân loài thú ở Việt Nam đây là công trình mang tính khoa học nhất về khu hệ thú ở Việt Nam trong thời kỳ bấy giờ. 8 Sau năm 1954, miền Bắc hoàn toàn giải phóng, do yêu cầu phục hồi và phát triển kinh tế, công tác nghiên cứu điều tra động vật nói chung và thú rừng nói riêng bắt đầu hoạt động trở lại và hoàn toàn do cán bộ Việt Nam đảm nhận. Vào năm 1955 đến 1960 việc nghiên cứu nguồn lợi thú rừng còn lẻ tẻ, có tính chất riêng rẽ từng cơ quan như Khoa Sinh vật Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, nghiên cứu phục vụ cho giảng dạy và học tập của sinh viên. Đến những năm 70 của thế kỷ XX Lê Hiền Hào có công trình “Thú kinh tế miền Bắc”, trong đó đề cập nhiều loài, mỗi loài được mô tả đặc điểm hình thái, sinh học ý nghĩa kinh tế học của loài [3]. Năm 1975, đất nước hoàn toàn giải phóng, Nam Bắc thống nhất một nhà. Đây là thời kỳ thuận lợi nhất trong việc nghiên cứu động vật hoang dã nói chung và khu hệ thú nói riêng được tiến hành trong phạm vi cả nước. Các công trình được công bố sau thời kỳ này rất phong phú và đa dạng được đăng tải trong tạp chí Sinh học, Nông nghiệp, Lâm nghiệp, Hoạt động khoa học, Bảo vệ môi trường cũng như trong các tạp chí nước ngoài. Có các công trình đại diện như: Năm 1980, Cao Văn Sung, Đặng Huy Huỳnh, Bùi Kính đã công bố “Động vật Gặm nhấm Việt Nam”, trong đó nêu lên 64 loài thuộc 23 giống, 7 họ [15]. Năm 1981 Đặng Huy Huỳnh, Phạm Trọng Ảnh, Bùi Kính, Cao Văn Sung công bố “Kết quả điều tra nguồn lợi thú miền Bắc Việt Nam (1962 - 1976)” [4], đã thống kê được 109 loài và phân loài thú. Các tác giả cũng đã lập danh sách các loài thú có ý nghĩa kinh tế gồm: Thú cho thịt, da (10 loài), thú cho da, lông (21 loài), thú có ích cho nông nghiệp (7 loài) và thú có hại cho nông nghiệp (5 loài). Năm 1985 Đào Văn Tiến [13] đã tổng hợp kết quả điều tra động vật trên 12 tỉnh (cũ) miền Bắc từ (1957 - 1971) viết thành cuốn “Khảo sát thú ở miền Bắc Việt Nam”. Trong công trình này tác giả đã thống kê được 129 loài và phân loài thú thuộc 32 họ, 11 bộ có ở các tỉnh miền Bắc Việt Nam, trong đó có 8 loài mới cho khoa học và 10 loài gặp lần đầu tiên ở miền Bắc. 9 Cũng trong những năm đầu của thập kỷ 90 các nhà khoa học Việt Nam và nước ngoài đã đi sâu nghiên cứu về đa dạng sinh học nói chung trong đó đã quan tâm đúng mức đến khu hệ thú; thu thập nhiều dẫn liệu về sinh thái, sinh học, các nguyên nhân làm suy giảm nguồn lợi thú hoang dã ở Việt Nam và đã công bố nhiều công trình khoa học như: Năm 1994, Đặng Huy Huỳnh, Đào Văn Tiến, Cao Văn Sung, Phạm Trọng Ảnh, Hoàng Minh Khiên đã công bố danh lục các loài thú (Mammalia) Việt Nam gồm 223 loài (chưa có các loài thú biển thuộc bộ Sirenia và bộ Cá voi) thuộc 12 bộ, 37 họ [5]. Trong những năm 1993 - 1997 việc điều tra đa dạng sinh học trong đó có thú được tiến hành trên các khu vực mới như: Vũ Quang, Pù Mát (Nghệ Tĩnh) và Hiên Tây - Quảng Nam đã phát hiện một số loài thú mới như: Sao la (Pseudoryx nghetinhensis) [17], Mang trường sơn (Caninmuntiacus truongsonensis) [19]. Năm 1997, Sokolov V.E, Phạm Trọng Ảnh, Rosnov [21] cũng đã công bố loài Cầy giông Tây Nguyên (Viverra tainguyenenensis). Đây là những tư liệu rất mới đánh giá và minh chứng tính đa dạng khu hệ thú Việt Nam. Năm 2000, Lê Vũ Khôi xuất bản cuốn “Danh lục các loài thú ở Việt Nam” gồm 14 bộ, 40 họ với 298 loài và phân loài (Bổ sung cho các công trình trước đây 2 bộ, 3 họ) [7]. Mỗi loài tác giả nêu tên khoa học, tên tiếng Việt, tiếng các dân tộc, tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nga. Bên cạnh đó, các nhà khoa học cũng chú trọng nghiên cứu các nhóm thú riêng biệt. Về Dơi, các công trình của cao Văn Sung và cộng sự (2000) bước đầu điều tra Dơi ở miền Nam Việt Nam thống kê được 34 loài Dơi thuộc 17 giống, 6 họ và mô tả các đặc điểm hình thái, sinh học, sinh thái của 30 loài sưu tâm được [16]. Năm 2005, Lê Vũ Khôi trong báo cáo thực hiện 2 năm (2004 - 2005) đề tài nghiên cứu cơ bản “Nghiên cứu tính đa dạng của khu hệ thú ăn sâu bọ (Insectivora), Dơi (Chiroptera), Gặm nhấm (Rodentia) ở Việt Nam” đã thông kê được 107 loài Dơi (Chiroptera), thuộc 30 giống, 7 họ, 2 phân bộ trong đó có 9 loài có tên trong Sách đỏ Việt Nam (2000), 15 loài trong Danh lục đỏ IUCN (2004). Tác giả cũng nghiên cứu sự phân bố địa lý của các loài [9]. 10 Năm 2005, Lê Vũ Khôi, Nguyễn Minh Tâm nghiên cứu thành phần phân loại học và đặc điểm động vật địa lý học của khu hệ Gặm nhấm (Rodentia) ở Việt Nam đã thống kê được 66 loài thuộc 27 giống, 7 họ [10]. Các tác giả cũng đã xác định một số đặc trưng riêng biệt cho từng khu động vật địa lý học gồm khu Đông Bắc, khu Tây Bắc, khu Bắc Trung Bộ, khu Nam Trung Bộ và khu Nam Bộ, khu vực từ đèo Ngang đến đèo Hải Vân - Bạch Mã được xem là khu phân bố trùng nhau của nhiều loài Gặm nhấm có vùng phân bố chủ yếu ở phía Bắc hoặc phía Nam. Công trình cũng khẳng định khu hệ Gặm nhấm Việt Nam mang tính chất hỗn hợp rõ ràng gồm các yếu tố nhiệt đới phương Nam với yếu tố phương Bắc và yếu tố cận nhiệt đới. Năm 2006, Nguyễn Trường Sơn, Vũ Đình Thống trong cuốn “Nhận dạng một số loài Dơi ở Việt Nam” đã mô tả 64 loài Dơi thuộc 6 họ; mỗi loài tác giả nêu tên khoa học, tình trạng bảo tồn, đặc điểm nhận dạng, số đo, nơi sống, thức ăn, mùa sinh sản, phân bố và giá trị sử dụng [14]. Năm 2010, Hạt kiểm lâm rừng đặc dụng Cham Chu cùng các chuyên gia, tư vấn về động thực vật rừng của Viện sinh thái và Tài nguyên sinh vật và trường Đại học Nông Lâm - Thái Nguyên đã triển khai các hoạt động điều tra nhanh hiện trạng đa dạng sinh học nhằm xác định lại hiện trạng phân bố của các loài quan trọng, trên cơ sở đó đề xuất được những hoạt động cần thiết để quản lý, bảo tồn các loài có nguy cơ tuyệt chủng cao. Kết quả nghiên cứu bước đầu đã xác định một số loài đặc hữu, quý hiếm như: Voọc Mũi hếch (Rhinopithecus avunculus), Voọc đen má trắng (Trachypithecus francoisii) tại khu rừng đặc dụng Cham Chu. Đây là 2 loài động vật quý hiếm đã được đưa vào sách đỏ Việt Nam và thế giới [22]. Như vậy, trong những năm gần đây việc nghiên cứu khu hệ thú được các nhà khoa học rất quan tâm nghiên cứu, nhưng những nghiên cứu về tính đa dạng khu hệ thú tại khu rừng đặc dụng Cham Chu còn nhiều hạn chế. Do vậy cần phải có sự đầu tư hơn nữa cho các công trình nghiên cứu về khu hệ động thực vật nói chung và khu hệ thú nói riêng nhằm xác định hệ trạng cũng như đặc điểm phân bố, đặc điểm sinh thái của các loài thú, từ đó làm cơ sở xây dựng phương án và đề xuất giải pháp bảo tồn đạt hiệu quả hơn. 11 2.3. Tổng quan điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu 2.3.1. Điều kiện tự nhiên 2.3.1.1. Vị trí địa lý Khu rừng đặc dụng Cham Chu nằm trên địa bàn 5 xã: Yên Thuận và Phù Lưu (huyện Hàm Yên); Trung Hà, Hà Lang và Hòa Phú (huyện Chiêm Hóa), tỉnh Tuyên Quang. Tọa độ địa lý: từ 22004’16’’ đến 2202’30’’ vĩ độ Bắc; 104053’27’’ đến 105014’16” độ kinh Đông. Tổng diện tích tự nhiên là 58.187 ha. - Phía Bắc giáp huyện Bắc Quang, tỉnh Hà Giang. - Phía Đông giáp xã Minh Quang, Tân Mỹ, Phúc Thịnh và Tân Thịnh huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. - Phía Nam giáp xã Bình Xa huyện Hàm Yên, xã Yên Nguyên huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang. - Phía Tây giáp xã Yên Lâm và Yên Phú huyện Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang. 2.3.1.2. Địa hình, địa chất và thổ nhưỡng * Đại hình Toàn bộ diện tích của khu rừng đặc dụng Cham Chu nằm trong khu vực núi Cham Chu. Có ba đỉnh cao nằm ở trung tâm gồm: Cham Chu (1.587m), Pù Loan (1.154m) và Khau Vuông (1.218m). Có ba kiểu địa hình: - Địa hình miền núi: Được hình thành do sự phát triển của các dãy núi theo dạng tỏa tia ra xung quanh núi Cham Chu; phía Đông Bắc là dãy Khau Coóng; phía Tây là núi Tốc Lũ và Lăng Đán; phía Tây Bắc là núi Khuổi My, núi Cánh Tiên và Quân Tinh. - Địa hình đồng bằng: Là 2 giải đất hẹp nằm dọc hai bên núi Cham Chu, phân bố ở hai xã Trung Hà và Hà Lang (phía đông), và hai xã Yên Thuận và Phù Lưu (phía Tây). - Địa hình ngập nước: Cũng được coi là khá quan trọng, tuy diện tích không lớn nhưng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành vi khí hậu và kiểu sinh thái ngập nước, là nguồn cung cấp nước, hình thành hệ sinh thái tự nhiên giàu tính đa dạng sinh học của khu vực; địa hình này tồn tại ở các dạng: Ao, hồ, sông, suối và các thủy vực.