Tài liệu Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa tỉnh phú thọ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHAN THỊ HỒNG GIANG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH Hà Nội, 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHAN THỊ HỒNG GIANG NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ Chuyên ngành: Du lịch (Chương trình đào tạo thí điểm) LUẬN VĂN THẠC SĨ DU LỊCH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN PHẠM HÙNG Hà Nội, 2015 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................5 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................5 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ......................................................................................6 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................8 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .................................................................8 6. Bố cục luận văn .....................................................................................................10 7. Đóng góp của luận văn ..........................................................................................11 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ .....................................................................................................12 1.1. Cơ sở lý luận về du lịch văn hóa ........................................................................12 1.1.1. Du lịch văn hóa ...............................................................................................12 1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa .............................................................................13 1.1.3. Sản phẩm du lịch văn hóa ...............................................................................13 1.1.4. Cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch văn hóa ...................................................15 1.1.5. Nhân lực trong du lịch văn hóa.......................................................................16 1.1.6. Điểm đến du lịch văn hóa................................................................................16 1.1.7. Thị trường của du lịch văn hóa .......................................................................17 1.1.8. Tổ chức, quản lý du lịch văn hóa ....................................................................18 1.1.9. Xúc tiến, tuyên truyền, quảng bá du lịch văn hóa ...........................................19 1.1.10. Bảo tồn di sản văn hóa trong du lịch ............................................................20 1.2. Cơ sở thực tiễn ...................................................................................................20 1.2.1 Điều kiện phát triển du lịch văn hóa tỉnh Phú Thọ ..........................................20 1.2.2. Kinh nghiệm phát triển du lịch văn hóa trong và ngoài nước ........................39 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ ...................................................................................................................................43 2.1. Thi trường du lịch văn hóa .................................................................................43 2.1.1. Mục đích tham quan và tìm hiểu của du khách...............................................43 2.1.2. Phân kỳ du khách đến .....................................................................................44 2.1.3. Nhu cầu lưu trú của du khách .........................................................................45 1 2.1.4. Lượng khách du lịch – khách du lịch văn hóa ................................................46 2.1.5. Đặc điểm và xu hướng của du khách ..............................................................47 2.2. Cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch văn hóa.......................................................47 2.2.1. Cơ sở kinh doanh lữ hành ...............................................................................47 2.2.2. Cơ sở kinh doanh lưu trú ................................................................................48 2.2.3. Cơ sở kinh doanh ăn uống ..............................................................................49 2.2.4. Phương tiện vận chuyển khách du lịch ...........................................................50 2.2.5. Các cơ sở vui chơi, giải trí ..............................................................................50 2.2.6. Các dịch vụ bổ sung ........................................................................................51 2.3. Sản phẩm du lịch văn hóa ..................................................................................51 2.3.1. Du lịch tham quan các di tích lịch sử, văn hóa...............................................51 2.3.2. Du lịch phong tục ............................................................................................54 2.3.3. Du lịch lễ hội ...................................................................................................56 2.3.4. Du lịch làng nghề ............................................................................................59 2.3.5. Du lịch nghỉ dưỡng, chữa bệnh .......................................................................61 2.3.6. Du lịch ẩm thực ...............................................................................................62 2.4. Các điểm tuyến du lịch văn hóa tiêu biểu ..........................................................67 2.4.1. Các điểm du lịch văn hóa tiêu biểu .................................................................67 2.4.2. Các tuyến du lịch văn hóa tiêu biểu ................................................................72 2.5. Nhân lực du lịch văn hóa ...................................................................................74 2.5.1. Nhân lực du lịch thường xuyên .......................................................................74 2.5.2. Nhân lực du lịch thời vụ ..................................................................................76 2.6. Tuyên truyền, quảng bá du lịch văn hóa ............................................................77 2.6.1. Các cấp chính quyền và quản lý nhà nước .....................................................77 2.6.2. Các đơn vị kinh doanh du lịch ........................................................................78 2.6.3. Cư dân bản địa ................................................................................................78 2.7. Tổ chức, quản lý du lịch văn hóa .......................................................................78 2.7.1. Cơ quan quản lý nhà nước ..............................................................................78 2.7.2. Chính quyền địa phương .................................................................................80 2.7.3. Các doanh nghiệp du lịch ...............................................................................81 2.8. Bảo tồn văn hóa trong du lịch ............................................................................81 2.8.1. Tác động của du lịch đối với các di sản văn hóa ............................................81 2 2.8.2. Những hoạt động bảo tồn văn hóa trong du lịch ............................................82 2.9. Hoạt động du lịch cộng đồng .............................................................................87 2.9.1. Tình hình hoạt động chung .............................................................................87 2.9.2. Nhận xét, đánh giá ..........................................................................................89 Tiểu kết chương 2......................................................................................................89 Chƣơng 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP GÓP PHẦN PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ ...........................................................................................91 3.1. Những căn cứ đề xuất giải pháp .........................................................................91 3.1.1. Chủ trương chính sách nhà nước ....................................................................91 3.1.2. Định hướng, chiến lược phát triển của tỉnh ....................................................91 3.1.3. Điều kiện thuận lợi để phát triển du lịch văn hóa của tỉnh ............................93 3.1.4. Những hạn chế của du lịch văn hóa Phú Thọ .................................................94 3.2. Những giải pháp góp phần phát triển du lịch văn hóa .......................................94 3.2.1. Giải pháp phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật.. .................................................94 3.2.2. Giải pháp phát triển nhân lực trong du lịch văn hóa .....................................96 3.2.3. Giải pháp phát triển sản phẩm du lịch văn hóa đặc thù .................................97 3.2.4. Xây dựng các tuyến điểm du lịch văn hóa tiêu biểu........................................99 3.2.5. Giải pháp phát triển thị trường khách du lịch văn hóa ................................102 3.2.6. Giải pháp tổ chức, quản lý hoạt động du lịch văn hóa .................................104 3.2.7. Giải pháp xúc tiến, quảng bá sản phẩm du lịch văn hóa ..............................106 3.2.8. Giải pháp bảo tồn di sản văn hóa và tài nguyên du lịch văn hóa .................107 3.2.9. Giải pháp phát triển du lịch cộng đồng ........................................................108 Tiểu kết chương 3 .....................................................................................................110 KẾT LUẬN ............................................................................................................111 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 3 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ICOMOS International Council On Monuments and Sites Hội đồng Quốc tế về Di tích và Di chỉ DLVH Du lịch văn hóa NĐ-CP Nghị định – Chính phủ TP Thành phố TX Thị xã TDMNBB Trung du miền núi Bắc bộ KH - UBND Kế hoạch - Ủy ban nhân dân NQ/TW Nghị quyết /Trung ươnng QĐ-SVHTTDL Quyết định – Sở Văn hóa Thể thao Du lịch QĐ-UBND Quyết định - Ủy ban Nhân dân QH Quốc hội QL Quốc lộ VHTT&DL Văn hóa, Thể thao và du lịch GDP Gross Domestic Product - Tổng sản phẩm quốc nội UBND Ủy ban Nhân dân UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa thế giới UNWTO (World Tourism Organization) -Tổ chức Du lịch thế giới GTNT Giao thông vận tải KT – XH Kinh tế - xã hội NCPT Nghiên cứu phát triển OECD Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế 4 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Phú Thọ nằm trong khu vực giao lưu giữa vùng núi Đông Bắc, đồng bằng sông Hồng và vùng núi Tây Bắc, vị trí địa lý mang ý nghĩa trung tâm của tiểu vùng Tây – Đông – Bắc. Không chỉ có vị trí địa - văn hóa mang tính trung tâm giao thoa, trung chuyển giữa đồng bằng với miền núi, miền xuôi với miền ngược mà Phú Thọ còn có một vị trí giao thông đặc biệt, đó là nằm ở cửa ngõ của Đông Bắc và Tây Bắc, nối liền trung tâm liên vùng Hà Nội với vùng miền núi trung du phía Bắc, thông thương với vùng biên giới phía Bắc và nối liền hành lang kinh tế Hải Phòng Côn Minh. Chính những yếu tố trên đã đem lại lợi thế trong việc phát triển du lịch ở Phú Thọ Bên cạnh đó, Phú Thọ là vùng đất cổ giàu truyền thống lịch sử và văn hiến nơi phát tích của dân tộc Việt Nam gắn liền với sự ra đời, hình thành và phát triển của Nhà nước Văn Lang, nhà nước độc lập có chủ quyền đầu tiên của dân tộc Việt Nam. Đây là vùng đất chứa đựng những giá trị tài nguyên đặc biệt về mặt du lịch như truyền thống lịch sử được ghi nhận ở sâu rộng các tầng lớp nhân dân, dân tộc Việt Nam mọi thế hệ; những tín ngưỡng, phong tục, tập quán, lễ hội truyền thống được lưu truyền từ ngàn đời; những chứng tích văn hóa - văn hiến, lịch sử từ truyền thuyết cho tới khoa học… Nhất là sức hút về mặt tâm linh của hai chữ “cội nguồn” xuất phát từ truyền thống đạo lí tốt đẹp uống nước nhớ nguồn và tín ngưỡng Thờ cúng tổ tiên tốt đẹp của cư dân vùng văn hóa lúa nước. Đặc biệt, năm 2011 hát Xoan được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ của nhân loại, năm 2012, hồ sơ “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể đại diện nhân loại. Tất cả đã khiến cho vùng đất Tổ của các vua Hùng trở thành một địa danh đặc biệt nhất cả nước, mang lại cho Phú Thọ một lợi thế duy tôn riêng có trên bản đồ du lịch Việt Nam. Với các lợi thế trên, Phú Thọ có thể phát triển rất nhiều loại hình du lịch đặc biệt là du lịch văn hóa. Tuy nhiên, sự phát triển của du lịch nói chung và du lịch văn hóa nói riêng lại chưa tương xứng với tiềm năng, tài nguyên du lịch vốn có. Việc 5 khai thác tài nguyên du lịch để đưa vào phục vụ du lịch vẫn còn dừng lại ở việc khai thác thô, chưa được nghiên cứu, quy hoạch và đầu tư đúng mức. Các sản phẩm du lịch văn hóa chưa được định hình một cách rõ ràng. Chính vì vậy tôi chọn việc “Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa ở Phú Thọ” làm đề tài tốt nghiệp. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Du lịch văn hóa trở thành xu hướng phát triển của du lịch của thế giới. Trên thế giớ đã có rất nhiều học giả nghiên cứu về loại hình du lịch này như “Du lịch văn hóa ở châu Âu” (Culture tourism in Europe - 1996) và “Du lịch văn hóa: Toàn cầu và địa phương” (Cultural tourism: Global and local perspectives – 2007) của tác giác Richard. Greg (1996), hay tác giả Bob MC Mercher và Hilary du cros đã viết “Du lịch văn hóa: Mối quan hệ giữa du lịch và quản lý di sản văn hóa” (NXB Routledge – 2002). Trong kỷ yếu hội thảo năm 2009 về “ Tác động của du lịch văn hóa” của OECD nêu bật vai trò của du lịch văn hóa, có thể phát triển ở mọi vùng lãnh thổ trên thế giới. Trong Cultural Tourism (du lịch văn hóa), tác giả Milena Ivanovic đã xếp du lịch khám phá, tham quan, nghiên cứu di sản trong loại hình lớn là du lịch văn hóa Tác giả Dallen J.Timothy and Gyan P.Nyaupane trong Cultural heritage and tourism in the developing world : a regional perspective(Di sản văn hóa và du lịch trong sự phát triển của thế giới) đã chỉ ra mối liên hệ mật thiết giữa di sản văn hóa và du lịch trong tương quan mối liên hệ bao trùm là sự phát triển của thế giới Borowiecki, KJ và C. Castiglione trong điều tra thực nghiệm trên các thành phố của Ý (2014 – Kinh tế du lịch) đã chứng minh rằng các điểm tham quan văn hóa và các sự kiện đặc biệt có sức mạnh giống như nam châm đối với du lịch. Trong cuốn “Du lịch văn hóa ở Croatia (Cultural Tourism in Croatia ), tác giả đã đưa ra kết quả cụ thể mà du lịch Croatia đạt được sau khi áp dụng chiến lược phát triển kinh tế, từ đó chỉ ra du lịch văn hóa là một hướng đi đúng đắn và thực sự bền vững cho sự phát triển kinh tế của đất nước này. Tại Việt Nam, du lịch văn hóa cũng là một trọng tâm phát triển, có khá nhiều những ấn phẩm, nghiên cứu liên quan như “Du lịch văn hóa – lợi thế phát triển” của Ths. Nguyễn Thị Lý (Trường CĐ VHNT&DL Sài Gòn), một số luận văn nghiên 6 cứu về du lịch văn hóa riêng biệt các tỉnh như luận văn “Nghiên cứu du lịch văn hóa Thái Bình” của tác giả Bích Thủy, “Nghiên cứu du lịch văn hóa tỉnh Điện Biên” của tác giả Đặng Thanh Nhường (2003) Ở Phú Thọ, trong những năm gần đây có khá nhiều các nghiên cứu, các đề tài cá nhân hay đề tài trọng điểm về du lịch Phú Thọ, tài nguyên du lịch đặc biệt là tài nguyên du lịch văn hóa, sản phẩm du lịch văn hóa. Có những nghiên cứu riêng biệt về các lễ hội ở Phú Thọ tiêu biểu như cuốn “Về miền lễ hội cội nguồn” của tác giả Phạm Bá Khiêm, các nghiên cứu về văn hóa, văn nghệ dân gian, ẩm thực qua “Tổng tập văn nghệ dân gian đất tổ” của Sở VHTT&DL Phú Thọ (3 tập), “Địa chí Vĩnh Phú – văn hoá dân gian vùng Đất Tổ” sở văn hoá thông tin Phú Thọ xuất bản năm 1986, Các hồ sơ lí lịch di tích đang lưu giữ tại bảo tàng Phú Thọ và Khu di tích lịch sử đền Hùng, Phú Thọ. PGS.TS Lê Anh Tuấn, ThS. Nguyễn Thị Hồng Tâm đã có bài viết Nâng cao vai trò của cộng đồng trong phát triển sản phẩm du lịch di sản. Tuy nhiên, nội dung chỉ giới hạn trong việc phân tích thực trạng, khuyến cáo trách nhiệm của cộng đồng và người làm du lịch đối với việc tôn trọng và bảo vệ các di sản thế giới Những công trình nghiên cứu trên, không những giúp cho những nguời quan tâm đến du lịch văn hóa có đựoc sự hình dung đầy đủ về các tài nguyên của du lịch văn hóa PHú Thọ mà còn có gía trị rất hữu ích cho việc khảo cứu khi tôi viết về đề tài này. Để thực hiện mục đích nghiên cứu về vấn đề du lịch văn hóa tỉnh Phú Thọ, tôi đã kế thừa kết quả nghiên cứu của nhiều người đi trước, đó là những tư liệu vô cùng quý báu giúp cho quá trình triển khai nghiên cứu đề tài được thuận lợi. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu + Lí luận: Trên cơ sở khái quát hóa và hệ thống hóa các quan điểm, ý kiến cũng như các tài liệu nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước, đề tài hướng tới việc xây dựng được một hệ thống cơ sở lí luận tương đối vững chắc cho phạm vi nghiên cứu của đề tài. Trong đó, quan trọng nhất là việc xác định và khẳng định góc độ tiếp cận của du lịch di sản là một loại hình du lịch văn hóa. + Thực tiễn: Từ nền tảng lí luận và những nghiên cứu, tìm hiểu và xử lí thông 7 tin, số liệu về hiện trạng, đề tài đi sâu phân tích khả năng cũng như định hướng phát triển của loại hình du lịch văn hóa trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Từ đó đưa ra những kiến nghị, đề xuất về mặt giải pháp nhằm phát huy giá trị nguồn tài nguyên du lịch văn hóa trên địa bàn tỉnh, góp phần phát triển loại hình và sản phẩm du lịch văn hóa ở địa phương. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện những mục tiêu nghiên cứu nêu trên, đề tài tập trung giải quyết một số nhiệm vụ chính sau: - Tìm hiểu, phân tích, đánh giá các nguồn lực cơ bản, chủ yếu làm nòng cốt để phát triển du lịch văn hóa của tỉnh Phú Thọ. - Đánh giá tình hình khai thác tài nguyên du lịch văn hóa và hiện trạng phát triển du lịch của tỉnh Phú Thọ. - Nghiên cứu đề xuất các định hướng và giải pháp nhằm khai thác hiệu quả tài nguyên du lịch văn hóa của địa phương. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu những lĩnh vực chủ yếu của du lịch văn hóa Phú Thọ: Cơ sở vật chất kỹ thuật, sản phẩm du lịch văn hóa, di tích lịch sử, thị trường, nguồn nhân lực, tổ chức, quản lý, tuyên truyền, quảng bá, công tác bảo tồn các di sản và tác động của du lịch đối với các di sản văn hóa ở tỉnh Phú Thọ. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Không gian: đề tài giới hạn trong phạm vi tỉnh Phú Thọ với mối quan hệ chặt chẽ giữa địa giới hành chính tỉnh và các nhân tố tự nhiên, kinh tế, xã hội. Thời gian: Từ năm 2005 đến năm 2013. 5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu * Quan điểm hệ thống Quan điểm hệ thống là một trong những quan điểm được sử dụng rộng rãi trong du lịch do tính chất tổng thể của đối tượng nghiên cứu. Theo quan điểm này, khi nghiên cứu một vấn đề cụ thể nào đó phải đặt nó trong vị trí tương quan với 8 nhiều vấn đề, các yếu tố trong hệ thống cao hơn và trong cấp phân vị thấp hơn. Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, nhóm nghiên cứu đã quán triệt quan điểm này để đặt đối tượng nghiên cứu là loại hình du lịch di sản trong tương quan các loại hình du lịch văn hóa, đồng thời đặt các di sản với vai trò là tài nguyên loại hình trong hệ thống các giá trị văn hóa vùng đất Tổ. * Quan điểm tổng hợp Đối tượng nghiên cứu của đề tài phân bố trên phạm vi không gian lãnh thổ nhất định và có đặc trưng riêng, việc áp dụng quan điểm tổng hợp lãnh thổ cho phép xem xét các yếu tố, sự kiện trong mối quan hệ tương tác, phát triển ra các quy luật phát triển, các nhân tố tác động đến sự phát triển của du lịch trong phạm vi lãnh thổ nghiên cứu cũng như mối quan hệ chặt chẽ với các lãnh thổ khác. Quan điểm tổng hợp là quan điểm truyền thống của địa lý học được vận dụng trong đề tài dưới 2 góc độ khác nhau: - Nghiên cứu toàn bộ các điều kiện, tài nguyên du lịch (tự nhiên, nhân văn), các yếu tố kinh tế - xã hội, sự phân bố và biến động của chúng. - Nghiên cứu sự kết hợp có quy luật của các hợp phần, trên cơ sở phân tích tổng hợp các hợp phần của hệ thống lãnh thổ du lịch, phát hiện và xác định những đặc điểm có tính đặc thù của tài nguyên di sản văn hóa. * Quan điểm phát triển bền vững Du lịch là một trong những ngành có định hướng tài nguyên rõ rệt. Tài nguyên du lịch có ảnh hưởng trực tiếp đến tổ chức lãnh thổ của ngành du lịch, đến cấu trúc và chuyên môn hóa của vùng du lịch và hiệu quả kinh tế của hoạt động du lịch dịch vụ. Sức hấp dẫn của vùng du lịch phụ thuộc nhiều vào tài nguyên du lịch. Thực tế việc kinh doanh của ngành du lịch đã dẫn đến sự ô nhiễm môi trường tự nhiên cũng như tác động và biến đổi môi trường văn hóa, xã hội, làm ảnh hưởng đến chất lượng tài nguyên du lịch. Do đó phát triển du lịch cần phải chú ý sự phát triển bền vững khi sử dụng các loại tài nguyên du lịch, phải đảm bảo để nguồn tài nguyên đó có giá trị lâu dài cho các thế hệ mai sau, đặc biệt là nguồn tài nguyên du lịch văn hóa quan trọng là hệ thống các di sản văn hóa. Ngoài 3 quan điểm chủ đạo trên, đề tài còn sử dụng một số quan điểm khác như 9 quan điểm kinh tế, quan điểm lịch sử, quan điểm sinh thái, quan điểm dự báo... 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu như sau: * Phương pháp phân tích và tổng hợp tư liệu: được dùng để xử lí các nguồn tư liệu, thư tịch, sách báo, tạp chí nghiên cứu khoa học đã thu thập được nhằm làm rõ đặc điểm, đánh giá tiềm năng du lịch của hệ thống di sản văn hóa trên vùng đất Tổ. * Phương pháp điền dã, thực địa: Việc tiếp cận trực tiế p với đối tượng nghiên cứu cho phép thu nhận trực tiếp những thông tin cập nhật, cụ thể mà các tài liệu thành văn cũng như bản đồ không có ưu thế hơn. Với phương pháp này, giúp chúng ta có thể chủ động quan sát, điều tra, ghi chép, chụp ảnh, phỏng vấn nhân dân địa phương và những người làm việc hay cơ quan có liên quan đến hoạt động du lịch. Các kết quả điều tra thực địa là cơ sở quan trọng để thẩm định lại số liệu nhận định trong quá trình nghiên cứu. * Phương pháp liên ngành: giúp liên kết sự đa dạng của những hiện tượng văn hóa vốn được các ngành khoa học khác nhau nghiên cứu một cách biệt lập, tổng hợp kết quả nghiên cứu của các ngành khoa học khác nhau nhằm giải thích một cách toàn diện bản chất của văn hóa nghiên cứu có hiệu quả các biểu hiện đa dạng, đa chiều kích của văn hóa. Phương pháp này giúp cho việc tích hợp kiến thức từ các ngành khoa học khác nhau để xử lý một cách toàn diện và đồng bộ các đối tượng nghiên cứu của đề tài là hệ thống di sản văn hóa trong phát triển du lịch. * Phương pháp nghiên cứu lịch sử: Phương pháp này được sử dụng để nghiên cứu về sự hình thành và tiếp biến của những giá trị di sản văn hóa truyền thống còn lưu giữ cho tới ngày nay, đồng thời thấy được giá trị du lịch của hệ thống di sản đó. Ngoài các phương pháp nghiên cứu chủ yếu nêu trên, đề tài còn sử dụng một số phương pháp khác như: Phương pháp phỏng vấn, phương pháp dự báo xu thế v.v.. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo thì nội dung chính của luận văn có 3 chương, bao gồm: 10 Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu du lịch văn hóa tỉnh Phú Thọ Chương 2: Thực trạng hoạt động du lịch văn hóa của tỉnh Phú Thọ Chương 3: Một số giải pháp góp phần phát triển du lịch văn hóa tỉnh Phú Thọ 7. Đóng góp của luận văn - Tổng quan về cơ sở lý luận về nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa. - Hệ thống, đánh giá giá trị nguồn tài nguyên du lịch văn hóa tỉnh Phú Thọ. - Nghiên cứu, khảo sát thực tế và phân tích thực trạng hoạt động du lịch văn hóa ở tỉnh Phú Thọ. - Đưa ra được điểm mạnh, điểm yếu của Phú Thọ khi phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa. - Đề xuất một số giải pháp phát triển du lịch văn hóa ở Phú Thọ bao gồm: các giải pháp về quản lý, đầu tư cơ sở vật chất, nguồn nhân lực, sản phẩm, xúc tiến, bảo tồn tài nguyên, thị trường ... 11 Chƣơng 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU DU LỊCH VĂN HÓA TỈNH PHÚ THỌ 1.1. Cơ sở lý luận về du lịch văn hóa 1.1.1. Du lịch văn hóa Du lịch văn hóa là một loại hình du lịch. Hiện nay trên thế giới và ngay cả ở Việt Nam có rất nhiều định nghĩa về loại hình du lịch này: “Du lịch văn hóa bao gồm hoạt động của những người với động cơ chủ yếu là nghiên cứu, khám phá về văn hóa như các chương trình nghiên cứu, tìm hiểu về nghệ thuật biểu diễn, về các lễ hội và các sự kiện về văn hóa khác nhau, thăm các di tích đền đài, du lịch nghiên cứu thiên nhiên, văn hóa hoặc nghệ thuật dân gian và hành hương”. (UNWTO) “Du lịch văn hóa là loại hình du lịch mà mục tiêu là khám phá những di tích và di chỉ. Nó mang lại những ảnh hưởng tích cực bằng việc đóng góp vào việc duy tu, bảo tồn. Loại hình này trên thực tế đã minh chứng cho những nổ lực bảo tồn và tôn tạo, đáp ứng nhu cầu của cộng đồng vì những lợi ích văn hóa – kinh tế – xã hội” (ICOMOS). Theo Luật du lịch Việt Nam thì “Du lịch văn hóa là hình thức du lịch dựa vào bản sắc văn hóa dân tộc với sự tham gia của cộng đồng nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống”. Hay theo GS. Trần Quốc Vượng: “Du lịch văn hóa là loại hình chủ yếu hướng vào việc quy hoạch, lập trình, thiết kế các tour lữ hành tham quan các công trình kiến trúc cổ kim” Như vậy, du lịch văn hóa là phương thức truyền tải các giá trị văn hóa của một địa phương, một quốc gia bằng du lịch. Đây là loại hình du lịch khai thác các giá trị văn hóa và sử dụng, phát triển các giá trị đó như là một tài nguyên du lịch. Du lịch văn hóa mang sứ mệnh tôn vinh và bảo vệ các giá trị tốt đẹp của con người bên cạnh đó du lịch văn hóa còn góp phân đánh thức, làm sống dậy các giá trị văn hóa của dân tộc, nhân loại. 12 1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa Du lịch văn hóa sử dụng văn hóa như là nguồn lực. Có hai loại tài nguyên thuộc về văn hóa được sử dụng trong loại hình du lịch này là: tài nguyên nhân văn và tài nguyên xã hội1 - Tài nguyên du lịch nhân văn: Là những của cải, vật chất và của cải tinh thần do con người sáng tạo ra, có khả năng thu hút con người tiến hành hoạt động du lịch văn hóa. - Tài nguyên du lịch xã hội: Là những nét riêng biệt về phong tục, tập quán, quan niệm và phương thức sản xuất, sinh hoạt trong đời sống dân cư ở mỗi dân tộc Tài nguyên du lịch nhân văn và tài nguyên du lịch xã hội được khai thác nhằm phục vụ cho du lịch văn hóa được gọi chung là tài nguyên du lịch văn hóa. Tài nguyên du lịch văn hóa mang một số tính chất chung như: Tính đa dạng, tính không dịch chuyển, tính hấp dẫn, tính độc đáo và đặc biệt là tính dễ tổn thất Tài nguyên văn hóa được chia ra 2 loại cơ bản là tài nguyên văn hóa vật thể và tài nguyên văn hóa phi vật thể Tuy nhiên không phải tài nguyên văn hóa nào cũng là tài nguyên du lịch văn hóa. Tài nguyên du lịch văn hóa là toàn bộ tài nguyên văn hóa có khả năng kết hợp với các loại dịch vụ du lịch tương ứng để tạo thành sản phẩm du lịch2 1.1.3. Sản phẩm du lịch văn hóa Hiện nay có rất nhiều học giả, nhà nghiên cứu đưa ra khái niệm về sản phẩm du lịch văn hóa. Sản phẩm du lịch văn hóa mang đầy đủ đặc điểm của một sản phẩm du lịch và một sản phẩm văn hóa. Theo cuốn Markettinh du lich ̣ của Pha ̣m Huy Khang : “sản phẩ m du lich ̣ là tâ ̣p hơ ̣p của nhiề u hoă ̣c thành phầ n khác nhau bao gồ m những vâ ̣t chấ t hữu hình và vô hin ̣ là những dich ̣ vu ̣ và kinh nghiê ̣m” . ̀ h, hầ u hế t các sản phẩ m du lich Theo điề u 4, Luâ ̣t du lich ̣ Viê ̣t Nam năm2005: “Sản phẩ m du lich ̣ là tâ ̣p hơ ̣p các dịch vụ cần thiết để thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch trong chuyến đi du h”. lịc Như vậy có thể tiếp cận khái niệm sản phẩm du lịch ở những quan điểm sau: 1 Trần Thúy Anh (CB) (2011), Giáo trình Du lịch văn hóa, NXB Giáo dục Việt Nam, tr.15 Nguyễn Phạm Hùng (2013), Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa vùng đồng bằng sông Hồng. Những vấn đế lý luận. Đề tài khoa học trọng điểm nhóm A, Đại học Quốc gia Hà Nội. 2 13 - Sản phẩm du lịch là các dịch vụ, hàng hóa cung cấp cho khách du lịch được tạo nên bởi sự kết hợp của việc khai thác các yếu tố tự nhiên, xã hội với việc sử dụng các nguồn lực: cơ sở vật chất kĩ thuật và lao động tại một cơ sở, một vùng hay một quốc gia nào đó. Sản phẩm du lịch được hợp thành bởi những bộ phận sau: + Dịch vụ vận chuyển. + Dịch vụ lưu trú, ăn uống. + Dịch vụ tham quan giải trí. + Hàng hóa tiêu dùng và đồ lưu niệm. + Các dịch vụ khác phục vụ khách du lịch. - Sản phẩm du lịch là một phức hợp cấu thành từ ba yếu tố căn bản: Tài nguyên du lịch, các dịch vụ du lịch và hệ thống cơ sở vật chất - kĩ thuật. Sản phẩm du lịch có hai loại cơ bản: - Sản phẩm du lịch hữu hình dưới dạng vật thể: Ví dụ: Đồ lưu niệm, các món ăn, đồ uống mà khách du lịch sử dụng trong nhà hàng và các loại hàng hóa khác. Sản phẩm dạng này chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ nhưng tương đối quan trọng trong sản phẩm du lịch nói chung. Vì sản phẩm du lịch ở dạng này phản ánh được mức độ phát triển của điểm du lịch, chất lượng phục vụ cũng như chất lượng sản phẩm có để lại dấu ấn đối với du khách. - Sản phẩm du lịch vô hình dưới dạng phi vật thể và chỉ có thể biết được thông qua cảm nhận của khách du lịch. Bên cạnh đó xuất phát từ định nghĩa văn hóa của GS dân tộc học Từ Chi “Tất cả những gì không phải thiên nhiên đều là văn hóa” thì sản phẩm văn hóa là sản phẩm của con người, do con người và vì con người. Bất kì một sản phẩm nào do con người sáng tạo, sản xuất ra đều được coi là sản phẩm văn hóa. Như vậy khi sản phẩm văn hóa tham gia vào quá trình kinh doanh du lịch thì trở thành sản phẩm du lịch văn hóa và một lẽ tất nhiên sản phẩm du lịch văn hóa này do con người sáng tạo và chi phối theo nhiều hướng. Sản phẩm du lịch văn hóa xét về mặt bản chất thì là dịch vụ. Tuy nhiên nếu chỉ là dịch vụ thì chưa đủ, yếu tố quyết định đến sản phẩm du lịch văn hóa là tài nguyên du lịch văn hóa. Tài nguyên du lịch nào sẽ quyết định loại hình du lịch đấy, 14 dịch vụ du lịch đấy. Sản phẩm du lịch văn hóa phải là sự kết hợp giữa tài nguyên du lịch văn hóa và các dịch vụ du lịch văn hóa thích hợp phục vụ nhu cầu thưởng thức, khám phá, trải nghiệm của du khách về những điều khác biệt, mới lạ của các nền văn hóa khác nhau1. 1.1.4. Cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch văn hóa Cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch là một thành phần quan trong trong việc khai thác có hiệu quả tài nguyên du lich và thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch. Vậy cơ sở vất chất kỹ thuật du lịch là toàn bộ những phương tiện vật chất tham gia vào việc tạo ra và thực hiện các dịch vụ du lịch nhằm đáp ứng mọi nhu cầu của du khách Hiểu theo nghĩa rộng, cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch không chỉ là cơ sở vật chất của riêng ngành du lịch (nhà hàng, khách sạn, hệ thống điện, nước, vệ sinh phục vụ tại điểm du lịch) mà còn bao gôm cả cơ sở vật chất của các ngành kinh tế khác có liên quan (mạng lưới giao thông, hệ thống thông tin liên lạc, hệ thống điện, nước của vùng ...) Hiểu theo nghĩa hẹp, thì cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch gồm tất cả phương tiện vật chất với công suất, các bố trí cơ cấu đồng bộ trong khu vực du lịch nhằm tạo ra các dịch vụ để tổ chức, thực hiện các dịch vụ du lịch. Cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch cũng phụ thuộc nhiều vào tài nguyên du lịch (loại hình, sức chưa ...). Tuy nhiên sự phụ thuộc đó không phải là sự phụ thuộc một chiều mà là mối quan hệ tương tác lẫn nhau. Như vật cơ sở vật chất kỹ thuật của du lịch văn hóa cũng phụ thuộc nhiều vào tài nguyên du lịch văn hóa. Chính vì thế mà nó bao gồm toàn bộ cơ sở vật chất kỹ thuật của điểm du lịch văn hóa phục vụ trực tiếp cho khách đến tham quan, tìm hiểu điểm du lịch văn hóa như: Lưu trú, các nhà hàng, hệ thống giao thông, thông tin liên lạc, khu giải trí, điện nước, bến bãi ... Chính cơ sở vật chất của du lịch văn hóa là một trong các yếu tố góp phần quyết định chất lượng dịch vụ, góp phần giúp cho du lịch văn hóa phát triển 1 Nguyễn Phạm Hùng (2013), Nghiên cứu phát triển du lịch văn hóa vùng đồng bằng sông Hồng. Những vấn đế lý luận. Đề tài khoa học trọng điểm nhóm A, Đại học Quốc gia Hà Nội. 15 1.1.5. Nhân lực trong du lịch văn hóa Nhân lực du lịch bao gồm những người trực tiếp hoặc gián tiếp tạo ra những sản phẩm du lịch phục vụ nhu cầu của con người và nhu cầu phát triển xã hội. Nguồn nhân lực du lịch được hiểu là nguồn lao động tham gia vào các hoạt động của ngành Du lịch. Nguồn lực lao động ở đấy là tổng thể của thể lực và trí lực. Nguồn nhân lực trong lĩnh vực du lịch có thể phân thành 3 nhóm sau: - Nhóm nhân lực có chức năng quản lý nhà nước về du lịch: bao gồm những người làm việc trong các cơ quan quản lý nhà nước về du lịch từ Trung ương xuống đến địa phương như Tổng cục Du lịch, Sở Du lịch hoặc Sở Thương mại, Du lịch ở các tỉnh, thành phố, phòng quản lý du lịch ở các quận, huyện. Bộ phận lao động này có vai trò rất quan trọng trong việc xây dựng chiến lược phát triển du lịch của guốc gia và của từng địa phương, tham mưu cho các cấp Đảng và chính quyền trong việc đề ra đường lối và chính sách phát triển du lịch bền vững và có hiệu quả. - Nhóm nhân lực có chức năng sự nghiệp ngành du lịch: bao gồm những người làm việc ở các cơ sở giáo dục, đào tạo như cán bộ giảng dạy, nghiên cứu ở các trường đại học, cao đẳng, trung học và cán bộ nghiên cứu ở cá viện khoa học về du lịch. - Nhóm nhân lực có chức năng kinh doanh du lịch. Trong nhóm nhân lực chức năng kinh doanh du lịch có thể phân thành 4 bộ phận: bộ phận nhân lực có chức năng quản lý chung của doanh nghiệp du lịch, bộ phận nhân lực có chức năng quản lý theo các nghiệp vụ kinh tế trong doanh nghiệp du lịch, bộ phận nhân lực có chức năng đảm bảo điều kiện kinh doanh của doanh nghiệp du lịch, bộ phận nhân lực trực tiếp cung cấp dịch vụ cho khách trong doanh nghiệp du lịch Như vậy nhân lực trong du lịch văn hóa là toàn bộ những người trực tiếp hoặc gián tiếp làm việc có liên quan đến du lịch văn hóa. Bao gồm đội ngũ quản lý nhà nước về du lịch văn hóa, đào tạo nhân lực du lịch và kinh doanh du lịch văn hóa. 1.1.6. Điểm đến du lịch văn hóa Điểm đến du lịch là một khái niệm khá rộng. Điểm đến du lịch có thể là một điểm du lịch nhưng cũng có thể là một thành phố, thị xã, khu vực thậm chí là quốc 16 gia hay lục địa. Điểm đến du lịch có thể chứa một hoặc nhiều điểm thăm quan hấp dẫn “Điểm đến du lịch là một không gian vật chất mà du khách ở lại ít nhất một đêm. Nó bao gồm các sản phẩm du lịch như các dịch vụ hỗ trợ, các điểm đến và tuyến điểm du lịch trong thời gian một ngày. Nó có các giới hạn vật chất và quản lý giới hạn hình ảnh, sự quản lý xác định tính cạnh tranh trong thị trường. Các điểm đến du lịch địa phương thường bao gồm nhiều bên hữu quan như một cộng đồng tổ chức và có thể kết nối lại với nhau để tạo thành một điểm đến du lịch lớn hơn” (UNWTO – 2004) Các yếu tố cấu thành điểm đến du lịch: - Điểm hấp dẫn du lịch: Theo điều 4 của Luật Du lịch Việt Nam (2005) thì “Điểm du lịch là nơi có tài nguyên du lịch hấp dẫn, phục vụ nhu cầu tham quan của khách du lịch”. - Giao thông đi lại: sự phát triển và duy trì giao thông có hiệu quả nối liền với các thị trường nguồn khách là điều kiện căn bản cho sự thành công của các điểm đến du lịch - Các tiện nghi, ăn nghỉ, dịch vụ hỗ trợ và các hoạt động bổ sung Vậy điểm đến du lịch văn hóa có thể hiểu là những điểm có tài nguyên du lịch văn hóa nổi trội, có khả năng hấp dẫn du khách; hoạt động kinh doanh du lịch văn hóa có hiệu quả và đảm bảo phát triển bền vững. 1.1.7. Thị trường của du lịch văn hóa Thị trường du lịch là phạm trù cơ bản của kinh doanh sản phẩm hàng hóa du lịch, nó là tổng thể các hành vi và quan hệ kinh tế của cả du khách và người kinh doanh phát sinh trong quá trình trao đổi. Theo nghĩa hẹp :Thị trường du lịch chỉ là thị trường nguồn khách du lịch, tức là vào một thời gian nhất định, thời điểm nhất định tồn tại người mua hiện thực và người mua tiềm năng có khả năng mua sản phẩm hàng hóa du lịch Theo nghĩa rộng : Thị trường du lịch chỉ là tổng thể các hành vi và quan hệ kinh tế thể hiện ra trong quá trình trao đổi sản phẩm du lịch. Mâu thuẫn cơ bản của thị trường du lịch là mâu thuẫn giữa nhu cầu và cung cấp sản phẩm du lịch 17 Phân loại thị trường du lịch : - Phân loại thị trường theo phạm vi lãnh thổ bao gồm thị trường du lịch quốc tế và thị trường du lịch nội địa - Phân loại theo đặc điểm không gian của cung và cầu du lịch gồm có thị trường gửi khách và thị trường nhận khách - Phân loại theo thực trạng thị trường du lịch gồm thị trường du lịch thực tế, thị trường du lịch tiềm năng và thị trường du lịch mục tiêu. Thị trường du lịch văn hóa được hiểu là một kiểu thị trường du lịch mục tiêu được lựa chọn cho loại hình du lịch văn hóa. Thị trường du lịch văn hóa là nơi diễn ra tất cả các hoạt động và quan hệ kinh tế thể hiện ra trong quá trình trao đổi sản phẩm du lịch văn hóa. 1.1.8. Tổ chức, quản lý du lịch văn hóa Công tác tổ chức, quản lý du lịch văn hóa cũng đồng nghĩa với công tác tổ chức quản lý, phát huy và bảo tồn các di sản văn hóa. Đây là điều kiện quan trọng để đảm bảo tính hiệu quả và bền vững để phát triển du lịch văn hóa. Việc tổ chức quản lý du lịch văn hóa nhằm mục đích khai thác, phát huy và bảo tồn các giá trị văn hóa trong du lịch. Như vậy, việc tổ chức, quản lý du lịch văn hóa dựa trên cơ sở nội dung quản lý nhà nước về du lịch như sau: Đối với cơ quan quản lý nhà nước về du lịch văn hóa Căn cứ vào điều 10, Luật du lịch Việt Nam quy định nội dung quản lý nhà nước về du lịch từ đó suy ra các chức năng và nhiệm vụ trong việc tổ chức quản lý du lịch văn hóa của các cấp chính quyền từ trung ương đến địa phương và các đơn vị kinh doanh du lịch như sau: - Xây dựng và tổ chức thực hiện các chiến lược, quy hoạch và chính sách phát triển du lịch văn hóa. - Xây dựng, ban hành và tổ chức thực hiện các văn bản, các tiêu chuẩn định mức kinh tế - kỹ thuật của hoạt động du lịch văn hóa trong phạm vi pháp luật du lịch. - Tuyên truyền, giáo dục pháp luật và thông tin về du lịch văn hóa. - Tổ chức và quản lý hoạt động đào tạo nguồn nhân lực du lịch văn hóa; nghiên cứu, ứng dụng khoa học và công nghệ. 18