Tài liệu Nghiên cứu phát triển bền vững sâm ngọc linh ở tỉnh quảng nam

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN VIỆT THIÊN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUẾ - 2017 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN VIỆT THIÊN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM Mã số: 62 62 01 15 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học 1: PGS.TS. NGUYỄN TÀI PHÚC Người hướng dẫn khoa học 2: PGS.TS. PHAN VĂN HOÀ HUẾ - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ với đề tài: “Nghiên cứu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam” là công trình do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các thông tin, số liệu được sử dụng trong luận án này hoàn toàn trung thực và chính xác. Tất cả những sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đã được ghi rõ nguồn gốc. Tác giả Nguyễn Việt Thiên i LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên cho phép tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến tất cả các cơ quan, đơn vị và cá nhân đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận án này. Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Nhà trường, Lãnh đạo Khoa kinh tế và Phát triển, Bộ môn Kinh tế Nông nghiệp –TN&MT, Phòng Đào tạo Sau Đại học và tập thể các nhà khoa học kinh tế của Trường Đại học Kinh tế Huế đã giúp đỡ, đóng góp nhiều ý kiến khoa học quý giá trong quá trình hoàn thiện luận án tiến sĩ. Đặc biệt xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Tài Phúc, Phó hiệu trưởng; PGS.TS. Phan Văn Hòa, Phó trưởng Phòng Đào tạo Sau Đại học Trường Đại học Kinh tế - Đại học Huế đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận án. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ, động viên của người thân, gia đình và đồng nghiệp trong suốt thời gian qua. Tác giả Nguyễn Việt Thiên ii MỤC LỤC Lời cam đoan ................................................................................................................ i Lời cảm ơn .................................................................................................................. ii Danh mục các chữ viết tắt ......................................................................................... vii Danh mục bảng ........................................................................................................ viii PHẦN 1. MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1.Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3 4. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 4 PHẦN 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ..................................................................... 6 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHO PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH....................................................................................... 6 1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững ............................................................... 6 1.2. Phát triển bền vững nông nghiệp ..................................................................... 9 1.2.1. Khái niệm ................................................................................................. 9 1.2.2. Mục tiêu phát triển bền vững nông nghiệp............................................. 12 1.2.3. Nội dung phát triển bền vững nông nghiệp ............................................ 12 1.2.4. Sự cần thiết phát triển bền vững trong nông nghiệp .............................. 17 1.3. Phát triển bền vững sâm Ngọc Linh .............................................................. 18 1.3.1. Đặc điểm kinh tế, kỹ thuật của cây sâm Ngọc Linh .............................. 18 1.3.2. Quan niệm về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................ 22 1.3.3. Nội dung phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ....................................... 25 1.3.4. Những yếu tố tác động tới phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ............ 29 1.4. Cơ sở thực tiễn về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................ 33 1.4.1. Tình hình phát triển cây sâm trên thế giới.............................................. 33 1.4.2. Các công trình nghiên cứu sâm trên thế giới .......................................... 38 1.4.3. Kinh nghiệm phát triển bền vững sâm ở một số Quốc gia trên thế giới 42 iii 1.5. Phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh ở Việt Nam ............................................ 43 1.5.1. Tình hình phát triển sâm ở Việt Nam ..................................................... 43 1.5.2. Các công trình nghiên cứu về sâm và dược liệu ở Việt Nam ................. 46 1.5.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .................................................................................................................. 48 CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .... 51 2.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội tỉnh Quảng Nam ...................................... 51 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên, tài nguyên và môi trường tỉnh Quảng Nam ............ 51 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội tỉnh Quảng Nam............................................ 57 2.1.3. Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ................ 66 2.1.4. Đánh giá tiềm năng phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ........ 68 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 68 2.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích.............................................. 68 2.2.2. Chọn điểm nghiên cứu............................................................................ 71 2.2.3. Thu thập thông tin tài liệu, số liệu thứ cấp, sơ cấp ................................. 72 2.2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................. 73 2.2.5. Phương pháp xử lý số liệu ...................................................................... 77 2.2.6. Phương pháp tổng hợp và phân tích ....................................................... 77 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM .......................................................................................... 81 3.1. Thực trạng phát triển sâm Ngọc Linh ............................................................ 81 3.1.1. Diện tích, sản lượng và giá trị sản xuất .................................................. 81 3.1.2. Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh ..................................... 84 3.1.3. Kết quả và hiệu quả sản xuất sâm NL ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam .................................................................................................................. 85 3.1.4. Sinh kế và phát triển cộng đồng vùng trồng sâm Ngọc Linh ............... 101 3.1.5. Môi trường sinh thái vùng trồng sâm Ngọc Linh ................................. 106 3.1.6. Thực trạng Bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh ..... 109 iv 3.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ......................................................................................................... 111 3.2.1. Điều kiện tự nhiên và môi trường sinh thái .......................................... 111 3.2.2. Điều kiện kinh tế- xã hội ...................................................................... 112 3.2.3. Chính sách Nhà nước và chính quyền địa phương ............................... 113 3.2.4. Áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh ....................................................................................................... 115 3.2.5. Yếu tố thị trường và cạnh tranh ............................................................ 116 3.3. Những thành công, tồn tại trong phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ............................................................................................... 117 3.3.1. Những thành công trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .......................................................................................... 117 3.3.2. Những mặt tồn tại trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .......................................................................................... 118 CHƯƠNG 4. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM ........................................................................................ 120 4.1. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ........... 120 4.1.1. Bối cảnh phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ....... 120 4.1.2. Phân tích SWOT về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ................................................................................................................ 121 4.1.3. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam.... 123 4.2. Định hướng, mục tiêu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........................ 124 4.2.1. Định hướng ........................................................................................... 124 4.2.2. Mục tiêu ................................................................................................ 135 4.3. Một số giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ..................................................................................................................... 127 4.3.1. Nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế trồng sâm Ngọc Linh của hộ ..................................................................................................... 127 v 4.3.2. Mở rộng thị trường, xây dựng và phát triển thương hiệu sâm Ngọc Linh, nâng cao khả năng cạnh tranh ........................................................................ 128 4.3.3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trồng, chế biến sâm Ngọc Linh 130 4.3.4. Quy hoạch vùng nguyên liệu, hoàn thiện công tác giao khoán và quản lý tài nguyên đất, rừng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh .............................. 133 4.3.5. Chính sách tín dụng dài hạn cho phát triển bền vững sâm Ngọc Linh 134 4.3.6. Khoanh nuôi, bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường sinh thái cho PTBVSNL ...................................................................................................... 134 4.3.7. Đa dạng hóa các hình thức tổ chức sản xuất, chế biến, tiêu thụ sâm Ngọc Linh ....................................................................................................... 135 4.3.8. Áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh................................................................................................................. 136 4.3.9. Đầu tư cơ sở hạ tầng ............................................................................. 138 4.3.10. Đầu tư nghiên cứu dược liệu sâm Ngọc Linh .................................... 139 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................... 140 1. Kết luận ........................................................................................................... 140 2. Kiến nghị......................................................................................................... 141 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ.................... 143 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 144 PHỤ LỤC...............................................................................................................................156 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 BVR Bảo vệ rừng 2 DRC Chi phí nội nguồn (Domestic Resource Cost) 3 DT Diện tích 4 FAO Tổ chức lương thực và nông nghiệp (Food Agriculture Organization) 5 GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Production) 6 GO Tổng giá trị sản xuất(Gross Output) 7 IRR Tỷ suất nội hoàn (Internal Rate of Return) 8 LN Lợi nhuận 9 MI Thu nhập hỗn hợp 10 NPV Hiện giá thuần thu nhập (Net Present Value 11 NS Năng suất 12 PTBVSNL Phát triển bền vững Sâm Ngọc Linh 13 SNL Sâm Ngọc Linh 14 SWOT Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức 15 TC Tổng chi phí (Total Cost) 16 VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm vii DANH MỤC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1. Tình hình đất đai của huyện Nam Trà My giai đoạn 2010-2014 ........ 60 Bảng 2.2. Kết quả phát triển nông –lâm – thủy sản huyện Nam Trà My năm 2010–2014 ........................................................................................... 63 Bảng 3.1. Diện tích, năng suất và sản lượng các sản phẩm sâm NL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010-2014.......................... 82 Bảng 3.2. Giá trị sản xuất sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010-2014 ................................................................... 83 Bảng 3.3 Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh huyện Nam Trà My giai đoạn 2010-2014 ..................................................................... 84 Bảng 3.4. Đặc điểm cơ bản của các đối tượng điều tra ....................................... 86 Bảng 3.5. Chi phí đầu tư trồng sâm Ngọc Linh thời kỳ kiến thiết cơ bản .......... 87 Bảng 3.6. Chi phí sản xuất sâm Ngọc Linh thời kỳ kinh doanh .......................... 88 Bảng 3.7. Kết quả và hiệu quả kinh tế trồng sâm Ngọc Linh ở các xã điều tra ......................................................................................................... 90 Bảng 3.8. Kết quả ước lượng hàm sản xuất Cobb- Douglas của các hộ trồng sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam........... 92 Bảng 3.9. Hiệu quả kinh tế sản xuất sâm Ngọc Linh với diễn biến của giá cả với các mức chiết khấu khác nhau .................................................. 96 Bảng 3.10. Sản lượng chế biến và tiêu thụ các sản phẩm sâm Ngọc Linh giai đoạn 2010-2014 ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam............ 97 Bảng 3.11. Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi trên thị trường năm 2014 ..................................................................... 99 Bảng 3.12. Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi chế biến trên thị trường năm 2014 .................................................... 100 viii Bảng 3.13. Biến động lao động trong sản xuất nông lâm nghiệp, ngành trồng sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010  2014......... 102 Bảng 3.14. Tình hình giảm nghèo ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010 -2014 ........................................................................ 103 Bảng 3.15. Tình hình thu nhập và cơ cấu thu nhập từ hộ trồng sâm Ngọc Linh được điều tra năm 2014 ............................................................ 104 Bảng 3.16. Kết quả điều tra tình hình vay vốn của hộ trồng sâm Ngọc Linh năm 2014 ........................................................................................... 106 Bảng 3.17. Tình hình khoanh nuôi bảo vệ rừng từ năm 2010 – 2014 ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .......................................................... 107 Bảng 3.18. Tình hình khoanh nuôi, bảo vệ rừng ................................................. 108 Bảng 3.19 Số chốt, số cây sâm Ngọc Linh, diện tích đang được bảo tồn và phát triển ở các xã ở huyện Nam Trà My .......................................... 110 Bảng 3.20. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện tự nhiên đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .................. 112 Bảng 3.21. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện kinh tế xã hội đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ............ 113 Bảng 3.22. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách Nhà nước và chính quyền địa phương đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ....................................................................................... 114 Bảng 3.23. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh đến PTBVSNL .. 115 Bảng 3.25. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của yếu tố thị trường và cạnh tranh đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .................. 116 Bảng 4.1. Các chỉ tiêu chủ yếu nhằm PTBV sâm Ngọc Linh phân theo giai đoạn đầu tư ........................................................................................ 126 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH Số hiệu Tên sơ đồ, đồ thị, hình Trang Sơ đồ. 1.1. Tính bền vững là giao điểm của hiệu quả 3 trụ cột ............................... 9 Sơ đồ. 2.1. Khung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........................ 70 Đồ thị 2.1. Tình hình sử dụng đất tại huyện Nam Trà My năm 2014 ................... 59 Hình 1.2. Vườn sâm Ngọc Linh tại Trạm dược liệu Trà Linh- Quảng Nam ...... 43 Hình 2.1. Bản đồ địa lý tỉnh Quảng Nam ............................................................ 51 Hình 2.2. Vị trí các xã được điều tra, khảo sát vùng sâm Ngọc Linh ................. 71 x PHẦN 1 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Cây sâm Ngọc Linh (danh pháp khoa học: Panax vietnamensis) là một loài cây thuộc họ Cam tùng (Araliaceae), còn gọi là sâm Việt Nam, sâm Khu Năm (sâm K5), sinh trưởng và phát triển ở khu vực Núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh - huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam, trên độ cao 1.200 đến 2.100m. Sâm Ngọc Linh là loài cây hoang dã, có hàm lượng saponin (có tác dụng chống lão hóa, chữa bệnh tiểu đường, bảo vệ tim mạch, chống stress, ngừa ung thư...) cao hơn nhiều lần so với các loại sâm khác trên thế giới. Trên thị trường hiện nay giá 1kg sâm Ngọc Linh cao gấp từ 5 đến 6 lần giá sâm Hàn Quốc và 7 đến 8 lần giá sâm Mỹ [11] [31]. Cây sâm Ngọc Linh là cây dược liệu rất có giá trị trong việc phòng và điều trị bệnh cho con người. Với sự phân bố tự nhiên của cây sâm Ngọc Linh trong điều kiện môi trường sinh thái đặc biệt đã tạo ra sự quý hiếm và đặc hữu; cung hiện tại luôn thấp hơn cầu nên giá cả thị trường tăng cao, giá sâm củ bình quân 20 triệu đồng/kg, có lúc lên đến 45 triệu đồng/kg. Trong một thời gian dài chưa có sự quản lý chặt chẽ và khai thác tự do quá mức, không đi đôi với công tác bảo tồn và phát triển, đã làm cho cây sâm Ngọc Linh hoang dã giảm mạnh về số lượng trong rừng tự nhiên, dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng. Hiện tại cây sâm Ngọc Linh chủ yếu là sâm trồng theo phương thức truyền thống ở quy mô hộ gia đình, giống do Trạm Dược liệu Trà Linh và một số vườn sâm lưu giữ của dân xã Trà Linh cung cấp. Nhận thức được tầm quan trọng của cây sâm Ngọc Linh, trong những năm qua Chính phủ đã có những nỗ lực cứu loài cây này ra khỏi nguy cơ tuyệt chủng bằng biện pháp thành lập vùng cấm quốc gia khu vực có sâm Ngọc Linh trong tự nhiên tại hai tỉnh Quảng Nam và Kon Tum, đưa sâm Ngọc Linh vào trong sách đỏ Việt Nam với mức độ đe dọa ở bậc E, là loài thực vật có giá trị đặc biệt về khoa học và kinh tế, nghiêm cấm khai thác, sử dụng [18] [22]. Tỉnh Quảng Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc thực hiện các chính sách của Chính phủ về bảo tồn và phát triển cây dược liệu nói chung và sâm Ngọc Linh nói 1 riêng, cụ thể hóa bằng những chính sách đầu tư và hỗ trợ nguồn lực trực tiếp, như dự án xây dựng Trạm Dược liệu Trà Linh từ năm 2004, thành lập Trung tâm Phát triển sâm Ngọc Linh và dược liệu Quảng Nam, xây dựng cơ chế khuyến khích, quy hoạch bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh giai đoạn 2014 -2020 vv... UBND huyện Nam Trà My cũng đã xây dựng “Đề án bảo tồn và phát triển cây sâm Ngọc Linh trên địa bàn huyện giai đoạn 2013-2020” và phê duyệt phương án thành lập Trại sâm giống Tắc Ngo, hỗ trợ giống cho nhân dân để phát triển bảo tồn nguồn gen,.v.v.. Bên cạnh đó tăng cường công tác quản lý bảo vệ và phát triển rừng, thực hiện các giải pháp lâm sinh như: khoanh nuôi, làm giàu rừng, khoán nông dân quản lý và bảo vệ rừng, tăng cường công tác khuyến nông, khuyến lâm. Mặc dù trong những năm qua, Chính phủ và các cấp chính quyền địa phương đã có nhiều biện pháp nhằm bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh, nhưng thực tế vùng trồng sâm Ngọc Linh chưa có những bước phát triển bền vững như mong đợi. Với nguồn kinh phí hạn chế, núi rừng hiểm trở, đi lại rất khó khăn, công nghệ - kỹ thuật bảo tồn nguồn gen còn hạn chế, hiệu quả thấp. Chính vì thế, mô hình tổ chức quản lý bảo tồn sâm Ngọc Linh ở đây đã qua nhiều lần thay đổi, đến nay vẫn chưa ổn định. Việc phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh hiện tại vẫn chủ yếu dựa vào hộ nông dân nhưng hoàn toàn tự phát, do chạy theo lợi nhuận, nên khai thác và sử dụng rừng và đất rừng vào trồng sâm không tuân theo quy hoạch. Quy mô sản xuất manh mun, trình độ quản lý và thâm canh còn hạn chế làm suy giảm các nguồn lực phục vụ cho sản xuất. Hơn thế nữa, sâm Ngọc Linh là cây có giá trị lớn nhưng là cây dài ngày, công nghệ chế biến ở Quảng Nam còn lạc hậu, thị trường đầu ra thiếu ổn định. Người trồng sâm phần lớn là hộ có thu nhập trung bình và nghèo, họ thiếu nhiều nguồn lực đầu tư dài hạn… chính những lý do này làm cho nhiều hộ không mặn mà với cây sâm Ngọc Linh. Hộ trồng sâm xem như là sản xuất phụ, hy vọng thu nhập trong tương lai. Điều đó cho thấy sâm Ngọc Linh hiện nay phát triển còn mang tính tạm thời, phát triển còn nhiều bất cập trên nhiều khía cạnh: sản xuất, chế biến, thị trường, hình thức tổ chức quản lý và sản xuất… Bên cạnh đó, cây sâm Ngọc Linh sinh trưởng và phát triển yêu cầu môi trường tự nhiên khá nghiêm ngặt. 2 Vấn đề đó đặt ra cho chúng ta cần phải đảm bảo sinh kế cho người dân trồng sâm Ngọc Linh, vừa phải đảm bảo thực hiện chính sách bảo tồn trên cả phương thức khoanh nuôi bảo vệ rừng vùng sâm Ngọc Linh và phương thức trồng dưới tán rừng tự nhiên. Xuất phát từ thực tế trên, tôi chọn đề tài “Nghiên cứu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam” làm luận án tiến sĩ kinh tế. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, phân tích thực trạng phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam và đề xuất hệ thống giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam đến năm 2035. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa và góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho phát triển bền vững sâm Ngọc Linh; - Phân tích thực trạng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010 - 2014; - Phân tích được các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam; - Đề xuất định hướng, giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề về lý luận, thực tiễn và những nhân tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở Quảng Nam. 3.2. Phạm vị nghiên cứu Về nội dung: Để đạt được mục tiêu như đã đề ra, luận án tập trung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam. Về kinh tế, luận án tập trung phân tích tình hình sản xuất, tiêu thụ, kết quả và hiệu quả kinh tế sản xuất sâm Ngọc Linh trong những năm qua trên cơ sở đó làm tăng thu nhập 3 của hộ nông dân trong vùng, giải quyết việc làm và phát triển cộng đồng. Để cây sâm Ngọc Linh sinh trưởng và phát triển, việc bảo vệ rừng và môi trường sinh thái phải được người dân và cộng đồng địa phương đặt ra và thực hiện. Luận án không tập trung nghiên cứu về mặt kỹ thuật trồng, chế biến sâm Ngọc Linh và kỹ thuật ngành y dược. Về không gian: Luận án nghiên cứu trên phạm vi tỉnh Quảng Nam. Tuy nhiên, do cây sâm Ngọc Linh là một loài sâm mới chỉ phát triển tốt nhất ở núi Ngọc Linh của huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam, các nội dung nghiên cứu của đề tài hoàn toàn mới và chưa triển khai. Vì thế, để đánh giá sâu và đưa ra được những kết luận hợp lý, luận án tập trung nghiên cứu tại huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam, trong đó các xã Trà Linh, Trà Nam, Trà Cang, Trạm sâm Ngọc Linh Tắc Ngo và Trạm dược liệu Trà Linh trên địa bàn xã Trà Linh, huyện Nam Trà My là vùng sinh thái lý tưởng nhất để cây sâm Ngọc Linh tự nhiên sinh trưởng và phát triển. Về thời gian: Phân tích thực trạng giai đoạn 2010 – 2014; đề xuất giải pháp đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2035. 4. Những đóng góp mới của luận án Luận án đã góp phần hệ thống hóa và bổ sung những vấn đề lý luận và thực tiễn về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh. Phát triển bền vững sâm Ngọc Linh là sự gia tăng về số lượng và chất lượng sản phẩm sâm Ngọc Linh trên cơ sở bảo tồn nguồn gen, nâng cao năng suất, khả năng cạnh tranh, hiệu quả kinh tế; đảm bảo tăng thu nhập và phát triển cộng đồng địa phương, bảo vệ môi trường sinh thái rừng. Nội dung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh tập trung các vấn đề cốt lõi của 3 trụ cột trong phát triển bền vững đồng thời về kinh tế, xã hội và môi trường như sau: i) Nâng cao hiệu quả kinh tế sản xuất, chế biến, tiêu thụ sâm Ngọc Linh; ii) Phát triển cộng đồng, phát triển địa phương; iii) Bảo vệ môi trường sinh thái đảm bảo phát triển ở vùng sâm Ngọc Linh; iv) Bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh. Phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh, không chỉ dừng lại ở việc phân tích các nội dung và các đặc điểm của phát triển bền vững mà luận án đã làm rõ các 4 nhân tố tác động đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh bao gồm các nhóm nhân tố: Điều kiện tự nhiên, hình thức tổ chức sản xuất và điều kiện kinh tế- xã hội, tiến bộ khoa học công nghệ, yếu tố thị trường và cạnh tranh; tác động của chính sách. Về phương diện thực tiễn, luận án đã chỉ ra đặc điểm sinh trưởng, đặc điểm kinh tế kỹ thuật của sản xuất, tiêu thụ và chế biến sâm Ngọc Linh. Luận án nghiên cứu những kinh nghiệm thực hiện phát triển bền vững cây sâm ở các quốc gia trên thế giới như: Trung Quốc, Hàn Quốc và Hoa Kỳ. Từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam và cho địa phương Quảng Nam. Luận án đã phân tích thực trạng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở Quảng Nam trên các khía cạnh kinh tế: diện tích, năng suất, sản lượng, hiệu quả sản xuất. Đặc biệt luận án sử dụng phương pháp tương quan hồi quy bằng hàm sản xuất Cobb- Douglas phân tích mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đầu vào đến giá trị sản xuất sâm Ngọc Linh, và phương pháp hạch toán dài hạn để xác định giá trị NPV, IRR, BCR, trong đó xây dựng các kịch bản khi lãi suất, giá cả các yếu tố đầu vào và đầu ra thay đổi ảnh hưởng đến kết quả và hiệu của của sản xuất, tác động đến PTBVSNL. Về khía cạnh xã hội: Đánh giá tình hình giải quyết việc làm, thu nhập, xóa đói giảm nghèo, tình hình vay nợ của người trồng sâm…Về môi trường: Đánh giá tác động của phát triển sâm Ngọc Linh đến môi trường sinh thái, công tác quản lý và bảo vệ rừng có sâm hoang dã. Bên cạnh đó luận án cũng đã tập trung đánh giá thực trạng bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh và sử dụng phương pháp chuyên gia đánh giá được mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến quá trình PTBVSNL trên địa bàn huyện Nam Trà My. Luận án đề xuất hệ thống giải pháp phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam. Các giải pháp là cơ sở khoa học để các cấp chính quyền địa phương điều chính chiến lược, quy hoạch bảo tồn và phát triển bền vững sâm Ngọc Linh trong thời gian đến. 5 PHẦN 2 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHO PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH 1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững Phát triển vừa là động lực, vừa là mục tiêu phấn đấu của xã hội loài người ở bất kỳ thời đại nào. Nó là một quá trình xã hội đạt đến mức thỏa mãn các nhu cầu mà xã hội ấy coi là thiết yếu. Theo Liên hiệp quốc: “Mục tiêu của phát triển là tạo ra một môi trường thuận lợi cho phép con người được hưởng cuộc sống lâu dài, mạnh khỏe và sáng tạo. Chân lý đơn giản nhưng đầy sức mạnh này rất bị người ta quên mất trong lúc theo đuổi của cải vật chất và tài chính”. Nói cách khác, phát triển là tạo điều kiện tốt nhất cho con người được thỏa mãn các nhu cầu sống, được hưởng những thành tựu về văn hóa và tinh thần, có đủ tài nguyên cho một cuộc sống sung túc, được sống trong một môi trường trong lành, được hưởng các quyền cơ bản của con người và được bảo đảm an ninh, an toàn, không bạo lực [3] [16]. Tác giả Amartya Sen (2002) cho rằng nội dung cốt lõi của vấn đề phát triển là tăng trưởng kinh tế, tiến bộ công nghệ và thay đổi chính trị cần được xem xét, hoặc cần được làm rõ sự đóng góp của chúng cho việc mở rộng các quyền tự do của con người, nhất là quyền tự do thoát khỏi nạn đói và suy dinh dưỡng. Thị trường là động cơ của tăng trưởng kinh tế, phát triển lành mạnh các thị trường cũng chính là một trong những mục tiêu của phát triển, bởi vì chúng hàm chứa những quyền tự do quan trọng, trong đó là có quyền tự do trao đổi và giao dịch [32], [33]. Cách tiếp cận về phát triển của Amartya Sen mở rộng hơn về cách tiếp cận coi “con người là trung tâm của phát triển” được nhiều nhà kinh tế học thừa nhận. Dudley (1969) cho rằng ít nhất phải bổ sung thêm ba đòi hỏi bắt buộc vào khái niệm phát triển, đó là giảm đói nghèo và suy dinh dưỡng, giảm bất bình đẳng thu nhập và cải thiện điều kiện việc làm [46]. Nhà kinh tế học Gunnar Myrdal lại cho rằng có một số nhóm các nhân tố “giá trị phát 6 triển” như tăng trưởng kinh tế, tăng mức sống, giảm bất bình đẳng xã hội và kinh tế, độc lập, đoàn kết dân tộc, dân chủ hóa chính trị, những thay đổi tích cực về cấu trúc gia đình, văn hóa của các xã hội nông nghiệp, công nghiệp hóa và bảo vệ môi trường tác động đến phát triển [30]. Điều này có nghĩa là khi nhận thức về phát triển không chỉ nhận thức những nội dụng cốt lõi của phát triển mà còn phải nhận thức cả những nhóm nhân tố tác động đến quá trình phát triển. Mục tiêu của mỗi quốc gia là tạo ra sự tiến bộ toàn diện, mà tăng trưởng kinh tế chỉ là một điều kiện quan trọng. Sự tiến bộ của quốc gia trong một giai đoạn nhất định được xem xét trên hai mặt: sự gia tăng về kinh tế và sự tiến bộ về xã hội. Sự gia tăng về kinh tế được thay bằng thuật ngữ tăng trưởng kinh tế. Tăng trưởng kinh tế tác động thúc đẩy sự tiến bộ về mọi mặt xã hội, hình thành cơ cấu kinh tế hợp lý là nội dung của phát triển kinh tế [13]. Phát triển kinh tế bao hàm ý nghĩa rộng hơn, nó không chỉ bao gồm những thay đổi về số lượng như tăng trưởng kinh tế, mà còn bao gồm cả những thay đổi về chất lượng cuộc sống. Như vậy, phát triển kinh tế có thể hiểu là một quá trình hoàn thiện, nâng cao về mọi mặt của nền kinh tế trong một thời kỳ nhất định. Trong đó bao gồm cả sự tăng thêm về quy mô số lượng và chất lượng về cơ cấu kinh tế xã hội. Đó là sự tiến bộ, thịnh vượng nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống tốt đẹp hơn [39]. Từ lâu con người đã chú ý đến các mối quan hệ giữa phát triển kinh tế với các vấn đề xã hội và môi trường; giữa chúng có mối quan hệ biện chứng, tác động lẫn nhau. Môi trường là địa bàn và đối tượng của sự phát triển kinh tế, ngược lại phát triển kinh tế là nguyên nhân gây nên những biến đổi về môi trường và những sự bất bình đẳng trong xã hội. Thực tiễn đã chứng minh, có giai đoạn phát triển kinh tế được đặt lên hàng đầu, chú trọng đến tốc độ tăng trưởng, coi nhẹ các yếu tố khác như: xã hội, văn hóa, môi trường, quyền con người, đã để lại những hậu quả nặng nề cho môi trường, văn hóa và xã hội. Đối lập với quan điểm trên là quan điểm “tăng trưởng bằng không hoặc âm” để bảo vệ nguồn tài nguyên, bảo vệ môi trường văn hóa và xã hội. Để giải quyết những mâu thuẫn này, các nhà khoa học đề xuất một con đường phát triển theo hướng bền vững [30]. 7 Xuất phát từ những góc độ khác nhau các nhà kinh tế đã đưa ra những quan điểm khác nhau về bền vững. Theo WECD (1987), phát triển bền vững là việc đáp ứng các nhu cầu của hiện tại không ảnh hưởng đến khả năng của các thế hệ tương lai để đáp ứng nhu cầu riêng của họ. Starik và Rands (1995) định nghĩa tính bền vững như là khả năng của một hoặc nhiều thực thể, để tồn tại và phát triển (hoặc không thay đổi hoặc trong điều kiện phát triển) cho khoảng thời gian dài giữa các cấp độ liên quan trong các hệ thống liên quan [76]. Shrivastava (1995) mô tả sự bền vững như hạn chế các khả năng suy giảm lâu dài, như nguy cơ gắn liền với sự cạn kiệt tài nguyên, biến động trong chi phí năng lượng, trách nhiệm sản phẩm, và quản lý ô nhiễm [75]. Từ định nghĩa được cung cấp bởi OECD, tính bền vững cũng có liên quan rộng rãi việc thực hiện hoặc thực hiện trong ba trụ cột của phát triển bền vững hay còn gọi là ba yếu tố cơ bản với sự nhấn mạnh vào hiệu quả của môi trường, xã hội và kinh tế để cải thiện chất lượng cuộc sống của con người. Elkington (1998, 2004) chỉ ra các khái niệm về tính bền vững như là giao điểm của ba thành phần (Sơ đồ 1.1). Mặc dù nghiên cứu đề cập đến các khái niệm về 3 trụ cột, nhưng sự tích hợp giữa ba chiều không hoàn toàn đầy đủ. Các nghiên cứu cho thấy việc thiếu sự đánh giá, phân tích tính tương tác giữa ba yếu tố sẽ không làm rõ được tính bền vững của sự phát triển, đặc biệt là sự chi phối bởi các vấn đề môi trường đến kinh tế, văn hóa xã hội [50] [75]. Hầu hết các học giả đồng ý về khái niệm của ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường. Nhưng quan điểm về bền vững vẫn là chủ đề gây tranh cãi và cần phát triển hơn nữa. Trước đó, Costanza và Patten (1995) đã giải thích sự bền vững như là các dự đoán dựa trên hiện tại của hành động để thực hiện trong tương lai và hy vọng sẽ đạt được sự bền vững, tức là phải giữ được tỷ lệ thu hoạch ở mức độ hợp lý theo sự thay đổi tự nhiên, từ đó dẫn đến hệ thống được khai thác bền vững [43]. Tác giả Sutton (2000) lại cho rằng: phát triển bền vững không phải là việc lồng ghép các vấn đề xã hội, sinh thái và kinh tế, cũng không phải là về tham vấn rộng rãi, cũng không phải là về việc cải thiện chất lượng cuộc sống nhưng nó là một cái gì đó phải được duy trì, để đảm bảo đạt được một mức độ mong muốn của sự bền vững đồng thời của cả ba hình thái kinh tế, xã hội và môi trường [10] [81]. 8