Tài liệu Nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ, đặc tính sinh vật học của vi khuẩn pasteurella multocida gây bệnh tụ huyết trùng ở trâu , bò tại một số huyện, tỉnh quảng ninh và biện pháp phòng trị

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN KHẮC ĐẠI NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ, ĐẶC TÍNH SINH VẬT HỌC CỦA VI KHUẨN PASTEURELLA MULTOCIDA GÂY BỆNH TỤ HUYẾT TRÙNG Ở TRÂU, BÒ TẠI MỘT SỐ HUYỆN, TỈNH QUẢNG NINH VÀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRỊ Chuyên ngành: Thú y Mã số ngành: 60.64.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. ĐỖ QUỐC TUẤN THÁI NGUYÊN – 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN KHẮC ĐẠI NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ, ĐẶC TÍNH SINH VẬT HỌC CỦA VI KHUẨN PASTEURELLA MULTOCIDA GÂY BỆNH TỤ HUYẾT TRÙNG Ở TRÂU, BÒ TẠI MỘT SỐ HUYỆN, TỈNH QUẢNG NINH VÀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRỊ Chuyên ngành: Thú y Mã số ngành: 60.64.01.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. ĐỖ QUỐC TUẤN THÁI NGUYÊN - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: - Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là do tôi trực tiếp nghiên cứu dƣới sự hƣớng dẫn của TS. Đỗ Quốc Tuấn, sự giúp đỡ của cán bộ Trạm Chẩn đoán xét nghiệm bệnh động vật - Cơ quan Thú y vùng II Hải Phòng và Chi cục Thú y tỉnh Quảng Ninh. - Các số liệu và kết quả trình bày trong luận văn này là hoàn toàn trung thực, khách quan, đƣợc rút ra từ tình hình thực tế của tỉnh Quảng Ninh trong những năm qua và chƣa hề đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào. - Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành luận văn đã đƣợc cảm ơn và các thông tin tài liệu trích dẫn trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 12 năm 2015 Tác giả luận văn Nguyễn Khắc Đại LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và thực hiện luận văn, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi đã luôn nhận đƣợc sự giúp đỡ quý báu, sự chỉ bảo tận tình của nhiều tập thể và cá nhân, đến nay luận văn của tôi đã đƣợc hoàn thành. Nhân dịp này, cho phép tôi đƣợc tỏ lòng biết ơn và cảm ơn chân thành tới: - Thầy giáo TS. Đỗ Quốc Tuấn, ngƣời đã trực tiếp hƣớng dẫn tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. - Ban Giám hiệu Trƣờng Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên, khoa Sau Đại học, khoa Chăn nuôi - Thú y, các thầy cô giáo đã giúp đỡ, tạo điều kiện để tôi học tập, tiếp thu kiến thức của chƣơng trình học. - Các cán bộ Chi cục Thú y tỉnh Quảng Ninh, cán bộ các Trạm Thú y huyện Bình Liêu, Trạm Thú y thị xã Quảng Yên. - Cán bộ Trạm Chẩn đoán xét nghiệm bệnh động vật - Cơ quan Thú y vùng II Hải Phòng. Nhân dịp hoàn thành luận văn, cho phép tôi đƣợc gửi lời cảm ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên giúp đỡ tôi vƣợt qua mọi khó khăn trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu, thực hiện đề tài. Thái Nguyên, tháng 12 năm 2015 Tác giả luận văn Nguyễn Khắc MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN............................................................................................................................ ii MỤC LỤC ............................................................................................................................ .... iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ................................................................ vi DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH....................................................................................................... ix MỞ ĐẦU ............................................................................................................................ ....... 1 1. Đặt vấn đề .............................................................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................................. 2 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................................ 2 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ........ 4 1.1. Tình hình nghiên cứu bệnh tụ huyết trùng trong và ngoài nƣớc ................................... 4 1.1.1. Trên thế giới .................................................................................................................... 4 1.1.2. Ở Việt Nam ..................................................................................................................... 5 1.2. Đặc điểm dịch tễ học bệnh tụ huyết trùng ....................................................................... 7 1.2.1. Nguồn bệnh và phƣơng thức lây lan ............................................................................. 7 1.2.3. Tuổi mắc bệnh ............................................................................................................... 10 1.2.4. Mùa vụ phát bệnh ......................................................................................................... 10 1.2.5. Vùng phát bệnh ............................................................................................................. 12 1.2.6. Hiện tƣợng mang vi khuẩn Pasteurella multocida ở đƣờng hô hấp trên gia súc khỏe........................................................................................................................ 13 1.3. Đặc tính sinh học của mầm bệnh.................................................................................... 14 1.3.1. Phân loại vi khuẩn......................................................................................................... 14 1.3.2. Hình thái và tính chất bắt màu ..................................................................................... 15 1.3.3. Đặc tính nuôi cấy .......................................................................................................... 15 1.3.4. Đặc tính sinh hóa........................................................................................................... 18 1.3.5. Kháng nguyên của vi khuẩn ........................................................................................ 19 1.3.6. Độc lực của vi khuẩn Pasteurella multocida ............................................................. 23 1.3.7. Sức đề kháng ................................................................................................................. 24 1.4. Cơ chế sinh bệnh .............................................................................................................. 25 1.5. Đặc điểm bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ........................................................................... 25 1.5.1. Biểu hiện đặc trƣng của trâu, bò mắc bệnh tụ huyết trùng ....................................... 25 1.5.2. Chẩn đoán bệnh............................................................................................................. 27 1.5.3. Phòng và trị bệnh .......................................................................................................... 28 Chƣơng 2: NỘI DUNG, NGUYÊN LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...... 31 2.1. Đối tƣợng, thời gian và địa điểm nghiên cứu ................................................................ 31 2.1.1. Đối tƣợng nghiên cứu ................................................................................................... 31 2.1.2. Thời gian và địa điểm ................................................................................................... 31 2.2. Nội dung nghiên cứu ....................................................................................................... 31 2.2.1. Nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại tỉnh Quảng Ninh.................................................................................................................. 31 2.2.2. Phân lập và xác định đặc tính sinh vật, hóa học của vi khuẩn Pasteurella multocida..................................................................................................................... . 31 2.2.3. Đề xuất biện pháp phòng trị bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại tỉnh Quảng Ninh...... 32 2.3. Nguyên liệu dùng cho nghiên cứu.................................................................................. 32 2.3.1. Mẫu bệnh phẩm dùng phân lập vi khuẩn ................................................................... 32 2.3.2. Động vật thí nghiệm ..................................................................................................... 32 2.3.3. Hóa chất và dụng cụ nghiên cứu ................................................................................. 32 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................................. 33 2.4.1. Phƣơng pháp thiết kế lấy mẫu, số lƣợng, phân bố mẫu ............................................ 33 2.4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu dịch tễ học .......................................................................... 34 2.4.3. Phƣơng pháp nuôi cấy, phân lập và xác định vi khuẩn Pasteurella multocida ...... 36 2.4.4. Kiểm tra độc lực của vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc ...................... 38 2.4.5. Phƣơng pháp xử lý số liệu............................................................................................ 40 Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................................ 41 3.1. Đặc điểm dịch tễ học bệnh tụ huyết trùng gia súc tại Quảng Ninh ............................. 41 3.1.1. Tình hình bệnh tụ huyết trùng trâu, bò, lợn trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh từ năm 2011 - 2014.......................................................................................................... 41 3.1.2. Kết quả điều tra trâu, bò ốm và chết do bệnh tụ huyết trùng .................................... 43 3.1.3. Tỷ lệ các huyện có dịch tụ huyết trùng trâu, bò tại Quảng Ninh từ năm 2011 2014 ....... 44 3.1.4. Kết quả điều tra trâu, bò ốm và chết do bệnh tụ huyết trùng theo mùa vụ tại Quảng Ninh.................................................................................................................. 46 3.1.5. Kết quả điều tra trâu, bò mắc bệnh và chết do bệnh tụ huyết trùng trâu, bò theo lứa tuổi ................................................................................................................. 49 3.2. Nghiên cứu các yếu tố tự nhiên ảnh hƣởng đến bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ........... 51 3.2.1. Kết quả điều tra trâu, bò mắc bệnh và chết do bệnh tụ huyết trùng theo vùng địa lý ............................................................................................................................. 51 3.2.2. Ảnh hƣởng của yếu tố khí hậu đối với trâu, bò mắc bệnh tụ huyết trùng ............... 53 3.3. Triệu chứng, bệnh tích bệnh tụ huyết trùng trâu, bò trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh........... 56 3.3.1. Kết quả phân lập vi khuẩn Pasteurella multocida từ dịch ngoáy mũi trâu, bò khoẻ tại Quảng Ninh ................................................................................................... 57 3.3.2. Tỷ lệ mang trùng Pasteurella multocida ở trâu, bò khỏe theo lứa tuổi trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh ................................................................................................... 58 3.3.3. Kết quả phân lập vi khuẩn Pasteurella multocida từ bệnh phẩm trâu, bò nghi mắc bệnh tụ huyết trùng tại Quảng Ninh .................................................................. 59 3.3.4. Kết quả giám định một số đặc tính sinh vật – hoá học của các chủng vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc........................................................................ 60 3.3.5. Xác định serotype kháng nguyên của các chủng Pasteurella multocida phân lập đƣợc .............................................................................................................. 62 3.3.6. Xác định độc lực của các chủng Pasteurella multocida phân lập đƣợc .................. 63 3.3.7. Kết quả theo dõi hiệu quả của vắc xin tiêm phòng cho trâu, bò............................... 64 3.3.8. Kết quả kiểm tra tính mẫn cảm của vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc với một số loại kháng sinh và hóa dƣợc .......................................................... 65 3.3.9. Kết quả thử nghiệm một số phác đồ điều trị bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ................... 67 3.3.10. Đề xuất biện pháp phòng bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại Quảng Ninh ................ 68 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................................................................................. 70 1. Kết luận ............................................................................................................................. ... 70 2. Đề nghị ............................................................................................................................. .... 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................... DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT BHI: Brain Heart Infusion BL: Bình Liêu Cs: Cộng sự DNA: Deoxyribonucleic Acid FAO: Food and Agriculture Oganization HSND: Hệ số năm dịch MR: Methylen Red OIE: Office International Epizooties Tổ chức dịch tễ thế giới PCR: Polymerase Chain Reaction PRRSV: Porcine Reproductive and Respiratory Syndrome Virus PƢ: Phản ứng QY: Quảng Yên THT: Tụ huyết trùng TSI: Triple sugar iron agar. TT: Thể trọng. TW: Trung ƣơng VK: Vi khuẩn VP: Voges Proskauer YPC: Yeast extract Pepton-L-Cystin DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Tóm tắt danh pháp của Pasteurella multocida ......................................... 14 Bảng 1.2. Phân biệt các loài Pasteurella ................................................................... 19 Bảng 1.3. Hệ thống phân loại serotype của Pasteurella multocida (theo De Alwis, 1999) [63]................................................................................... 22 Bảng 3.1. Kết quả điều tra tình hình bệnh tụ huyết trùng gia súc tại Quảng Ninh từ năm 2011 - 2014....................................................................... 42 Bảng 3.2. Tình hình mắc bệnh tụ huyết trùng của đàn trâu, bò tại Quảng Ninh từ năm 2011 đến năm 2014 ................................................................... 43 Bảng 3.3. Tỷ lệ các huyện có dịch tụ huyết trùng trâu, bò tại Quảng Ninh .............. 45 Bảng 3.4. Tỷ lệ trâu, bò ốm và chết do bệnh tụ huyết trùng theo mùa vụ tại Quảng Ninh ........................................................................................... 47 Bảng 3.5. Kết quả xác định trâu, bò mắc bệnh tụ huyết trùng theo lứa tuổi tại Quảng Ninh ........................................................................................... 50 Bảng 3.6. Kết quả xác định tỷ lệ trâu, bò mắc bệnh, chết do bệnh tụ huyết trùng theo vùng địa lý tại Quảng Ninh .................................................. 52 Bảng 3.7. Tƣơng quan giữa các yếu tố khí hậu với trâu, bò mắc bệnh tụ huyết trùng tại Quảng Ninh ............................................................................. 54 Bảng 3.8. Kết quả theo dõi triệu chứng, bệnh tích ở trâu, bò mắc bệnh tụ huyết trùng tại Quảng Ninh ............................................................................. 56 Bảng 3.9. Kết quả phân lập vi khuẩn Pasteurella multocida từ dịch ngoáy mũi của trâu, bò khoẻ.................................................................................... 57 Bảng 3.10. Tỷ lệ mang trùng Pasteurella multocida ở trâu, bò khỏe theo tuổi trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh ................................................................ 59 Bảng 3.11. Kết quả phân lập Pasteurella multocida từ bệnh phẩm trâu, bò nghi mắc bệnh tụ huyết trùng ........................................................................ 60 Bảng 3.12. Kết quả giám định một số đặc tính sinh vật, hoá học của vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc .................................................... 61 Bảng 3.13. Kết quả xác định serotype kháng nguyên của các chủng Pasteurella multocida phân lập đƣợc .................................................... 62 Bảng 3.14. Kết quả thử độc lực của các chủng Pasteurella multocida phân lập đƣợc .............. 63 Bảng 3.15. Kết quả theo dõi hiệu quả của vắc xin tiêm phòng cho trâu, bò............. 65 Bảng 3.16. Kết quả thử tính mẫn cảm với kháng sinh của các chủng Pasteurella multocida phân lập đƣợc .................................................... 66 Bảng 3.17. Kết quả thử nghiệm một số phác đồ điều trị bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ....... 67 . DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ phân lập vi khuẩn Pasteurella multocida ....................................... 39 Hình 3.1. Bản đồ dịch tễ bệnh tụ huyết trùng trâu, bò trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh năm 2011-2014 ............................................................................... 46 MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Quảng Ninh là tỉnh nằm ở phía Đông Bắc Việt Nam, địa bàn kinh tế động lực trong vùng trọng điểm kinh tế Bắc Bộ. Dân số 1.185,2 nghìn ngƣời (năm 2013) sinh sống tại 186 xã, phƣờng, thị trấn thuộc 14 huyện, thị xã, thành phố. Đây cũng là tỉnh duy nhất của cả nƣớc có 4 thành phố (Uông Bí, Hạ Long, Cẩm Phả, Móng Cái) và 2 thị xã (Đông Triều, Quảng Yên). Đặc biệt Quảng Ninh còn có Vịnh Hạ Long là di sản, kỳ quan thiên nhiên của Thế giới, hàng năm đón trên 7 triệu lƣợt khách du lịch trong và ngoài nƣớc. Hiện nay, chuyển dịch kinh tế Quảng Ninh đang theo hƣớng từ “nâu” sang “xanh” nhằm khai thác tối đa tiềm năng các khu kinh tế cửa khẩu, đặc khu kinh tế Quốc tế Vân Đồn để khai thác tiềm năng kinh tế biển, du lịch trong tƣơng lai. Cùng với sự phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh thì nhu cầu về thực phẩm sạch và an toàn tại Quảng Ninh là rất lớn. Hàng năm, chăn nuôi trong tỉnh mới đáp ứng khoảng 60 nhu cầu tiêu dùng của ngƣời dân và khách du lịch, phần thiếu hụt phải nhập từ nơi khác về. Đây là điều kiện cho dịch bệnh trên gia súc, gia cầm xâm nhập, phát sinh và lây lan. Một trong những bệnh truyền nhiễm nguy hiểm mà chăn nuôi Quảng Ninh thƣờng gặp phải đó là bệnh tụ huyết trùng trâu, bò. Bệnh tụ huyết trùng trâu, bò thể bại huyết (Hemorrhagic Septicemia) là một bệnh truyền nhiễm cấp tính xảy ra ở hầu hết các lứa tuổi trâu, bò. Hàng năm trên địa bàn các tỉnh miền núi phía Bắc nƣớc ta, bệnh tụ huyết trùng trâu, bò gây ra những thiệt hại kinh tế to lớn cho ngành chăn nuôi. Theo kết quả nghiên cứu của Đặng Xuân Bình và cs (2010) [1] năm 2008: tại tỉnh Hà Giang đã có 276 con trâu, 157 con bò bị chết và tại tỉnh Cao Bằng có 455 con trâu, bò chết vì bệnh tụ huyết trùng. Riêng tỉnh Cao Bằng năm 2009 có gần 400 con trâu, bò chết do bệnh tụ huyết trùng. Để khống chế bệnh, các nhà khoa học đã nghiên cứu, chế tạo và đƣa vào sử dụng một số loại vắc xin tụ huyết trùng trâu, bò để tiêm phòng nhƣng bệnh vẫn liên tục xảy ra, đặc biệt là trên địa bàn các tỉnh miền núi phía Bắc. Theo Đinh Duy Kháng và cs (2000) [17]: Việc tiếp tục phân lập xác định vi khuẩn Pasteurella multocida là cần thiết để làm rõ đặc điểm dịch tễ của bệnh, tìm ra quy luật lƣu hành, tính gây bệnh của vi khuẩn để sản xuất và ứng dụng vắc xin phù hợp trong từng vùng, hạn chế tiến tới thanh toán bệnh. Vì vậy, ngoài áp dụng các biện pháp chăn nuôi an toàn sinh học thì việc nghiên cứu sự lƣu hành của vi khuẩn gây bệnh, chọn vắc xin tiêm phòng và thuốc điều trị có hiệu quả là vấn đề cấp thiết để hạn chế thiệt hại do dịch bệnh gây ra. Xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn sản xuất chăn nuôi, trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nƣớc, căn cứ vào cơ sở vật chất, trang thiết bị tại đơn vị thí nghiệm, chúng tôi tiến hành đề tài “Nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ, đặc tính sinh vật học của vi khuẩn Pasteurella multocida gây bệnh tụ huyết trùng ở trâu, bò tại một số huyện, tỉnh Quảng Ninh và biện pháp phòng trị”. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Xác định đặc điểm dịch tễ bệnh tụ huyết trùng trâu, bò trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. - Khảo sát sự lƣu hành vi khuẩn Pasteurella multocida ở trâu, bò khỏe và trâu, bò nghi mắc bệnh tụ huyết trùng. - Giám định đặc tính sinh vật hóa học, yếu tố gây bệnh và serotype kháng nguyên của vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc. - Đề xuất các biện pháp phòng và trị bệnh hiệu quả. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài * Ý nghĩa khoa học: - Bổ sung tƣ liệu về đặc điểm dịch tễ bệnh tụ huyết trùng trâu, bò; sự lƣu hành của vi khuẩn Pasteurella multocida ở gia súc khỏe. - Bổ sung tƣ liệu về kết quả phân lập, giám định đặc tính sinh vật hóa học, yếu tố độc lực và kết quả xác định serotype kháng nguyên của vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập đƣợc bằng kỹ thuật PCR (Polymerase Chain Reaction). * Ý nghĩa thực tiễn: - Cung cấp tƣ liệu thực tế về serotype kháng nguyên vi khuẩn Pasteurella multocida trên thực địa tại Quảng Ninh. - Là cơ sở thực tiễn để xác định biện pháp phòng, trị bệnh có hiệu quả. * Những điểm mới của đề tài - Bổ sung một số đặc điểm dịch tễ về sự lƣu hành của vi khuẩn Pasteurella multocida ở trâu, bò khỏe; - Xây dựng bản đồ dịch tễ bệnh tụ huyết trùng trâu, bò trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh. Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tình hình nghiên cứu bệnh tụ huyết trùng trong và ngoài nƣớc 1.1.1. Trên thế giới Bệnh tụ huyết trùng đƣợc Bollinger phát hiện lần đầu tiên trên bò năm 1878 ở Munich (Đức). Những năm tiếp theo bệnh đƣợc phát hiện ở nhiều nƣớc trên thế giới, trên nhiều loài gia súc, gia cầm. Năm 1885, Kitt đã phân lập đƣợc vi khuẩn gây bệnh. Khi nghiên cứu vi khuẩn tụ huyết trùng gây bệnh ở các loài gia súc, gia cầm, Hueppe phát hiện thấy sự giống nhau về tính chất gây bệnh, tƣơng đồng kháng nguyên, nhƣng khác nhau về tính gây bệnh cho các loài vật và gọi chung là vi khuẩn gây nhiễm trùng huyết, xuất huyết, đặt tên là Bacillus septicaemia. Để ghi nhớ công lao của Louis Pasteur, ngƣời có nhiều đóng góp nghiên cứu phát hiện ra vi khuẩn gây bệnh tụ huyết trùng, năm 1887, Trevisan đã đề nghị đặt tên cho vi khuẩn gây bệnh này là Pasteurella (De Alwis, 1992) [62]. Do Pasteurella gây bệnh cho nhiều loài gia súc nên ngƣời ta đặt tên vi khuẩn gây bệnh tụ huyết trùng cho động vật theo tên vật chủ mà chúng thích nghi và gây bệnh: Pasteurella suiseptica gây bệnh ở lợn. Pasteurella boviseptica gây bệnh ở bò. Pasteurella oviseptica gây bệnh ở dê, cừu. Pasteurella aviseptica gây bệnh ở gà. Sau một vài lần thay đổi, đến năm 1939, Rosenbush và Merchant [85] đã đề nghị đặt tên cho vi khuẩn này là Pasteurella multocida, để chỉ khả năng gây bệnh cho nhiều loài vật của chúng, tên này đã đƣợc công nhận chính thức trên thế giới và sử dụng cho đến ngày nay. Từ năm 1887 đến nay, bệnh đã đƣợc phát hiện ở nhiều địa phƣơng trên thế giới, bệnh gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế cho nhiều nƣớc, nhất là các nƣớc nhiệt đới nóng ẩm thuộc Châu Á. Bệnh xảy ra tại các nƣớc Đông Dƣơng, Ấn Độ, Indonesia, Malaysia. Ở Nhật Bản bệnh đƣợc phát hiện vào năm 1923, song không gây thành dịch và không thể hiện dịch tễ. Bệnh cũng đƣợc phát hiện ở bò rừng Vƣờn thú Quốc gia Mỹ vào các năm 1912, 1922, 1967 và chỉ thấy một báo cáo cho biết bệnh có ở bò sữa vào năm 1969 (Carter, 1982) [55]. Năm 1984, tổ chức dịch tễ thế giới OIE chính thức công bố bệnh tụ huyết trùng trâu, bò trên thế giới (FAO, 1991) [64]. Bệnh cũng đã xảy ra ở Châu Phi và gây thiệt hại nghiêm trọng cho đàn gia súc (De Alwis, 1992) [62]. Đến nay, sau hơn 100 năm kể từ khi phát hiện bệnh lần đầu, Pasteurella multocida vẫn là nguyên nhân gây bệnh tụ huyết trùng cho nhiều loài gia súc, gia cầm. Tuy có tính thích nghi gây bệnh trên những loài vật khác nhau, nhƣng Pasteurella multocida đều có những đặc tính cơ bản giống nhau. 1.1.2. Ở Việt Nam Theo Phan Đình Đỗ và Trịnh Văn Thịnh (1958) [7] bệnh tụ huyết trùng ở Việt Nam đƣợc phát hiện đầu tiên vào cuối thế kỷ 19. Năm 1868 Cudamie cho biết về bệnh ở trâu thuộc tỉnh Bà Rịa và Long Thành, sau đó Gemain (1869) phát hiện bệnh ở Gò Công, Yersin phát hiện bệnh ở các tỉnh miền Trung vào các năm 1889-1895. Năm 1901, Shein đã xác định ổ dịch ở trâu, bò xảy ra tại Tây Ninh bằng phƣơng pháp phân lập và tiêm truyền qua động vật thí nghiệm là do vi khuẩn Pasteurella multocida. Những năm sau này Nguyễn Vĩnh Phƣớc (1978) [28]. Đoàn Thị Băng Tâm (1987) [33] cho biết: bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ở Việt Nam thƣờng xảy ra ở Nam Bộ, đặc biệt là miền Tây Nam Bộ vào những năm 1910, 1919, 1920, 1933, 1935 dịch xảy ra mạnh gây thiệt hại và lây lan nhiều hơn ở những vùng đất trũng, thấp, khí hậu ẩm ƣớt. Từ năm 1995 trở lại đây, đã có nhiều nghiên cứu về bệnh tụ huyết trùng nhƣ Dƣơng Thế Long (1995) [22] nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ và vi khuẩn học của bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại tỉnh Sơn La để xác định biện pháp phòng trị thích hợp; Nguyễn Ngã (1996) [26] nghiên cứu tính kháng nguyên và độc lực của vi khuẩn tụ huyết trùng ở khu vực miền Trung. Trong những năm 1970 của thế kỷ XX có 80 số ổ dịch tụ huyết trùng và 84 số thiệt hại gia súc do bệnh tụ huyết trùng thuộc về các tỉnh phía Nam. Đến những năm 1990 phân bố địa lý của bệnh nghiêng về các tỉnh phía Bắc, số địa phƣơng có dịch tụ huyết trùng cũng tăng lên nhiều, hàng năm có 20-25 tỉnh thông báo có bệnh lƣu hành. Bùi Văn Dũng (2000) [5] nghiên cứu tình hình bệnh tụ huyết trùng và vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập từ dịch ngoáy mũi trâu, bò khỏe ở tỉnh Lai Châu. Phan Thanh Phƣợng (2000) [32] nghiên cứu về bệnh tụ huyết trùng ở gia súc, gia cầm và biện pháp phòng chống. Cao Văn Hồng (2002) [14] nghiên cứu đặc điểm dịch tễ học bệnh tụ huyết trùng trâu, bò, lợn tại Đắk Lắk. Hoàng Đăng Huyến (2004) [16] nghiên cứu đặc điểm dịch tễ, các yếu tố ảnh hƣởng đến bệnh tụ huyết trùng trâu, bò ở Bắc Giang. Nguyễn Văn Minh (2005) [25] nghiên cứu một số đặc điểm dịch tễ bệnh tụ huyết trùng và xác định tỷ lệ mang trùng Pasteurella multocida ở đàn trâu, bò tỉnh Hà Tây. Trần Xuân Hạnh, Tô Thị Phấn và cs (2007) [13] nghiên cứu an toàn và hiệu lực vắc xin tụ huyết trùng trâu, bò nhũ hóa chủng P52. Đỗ Ngọc Thúy và cs (2007) [37] đã ứng dụng kỹ thuật PCR để xác định Type các chủng vi khuẩn Pasteurella multocida phân lập từ vật nuôi. Đỗ Quốc Tuấn (2008) [41] nghiên cứu bệnh tụ huyết trùng lợn ở một số tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Nguyễn Thị Kim Dung (2010) [4] xác định vi khuẩn Pasteurella multocida gây bệnh tụ huyết trùng ở trâu, bò tại một số huyện có dịch trên địa bàn tỉnh Cao Bằng và bƣớc đầu thử nghiệm Auto-Vaccine. Nguyễn Thị Hà (2010) [10] nghiên cứu sự lƣu hành của vi khuẩn Pasteurella multocida trong bệnh tụ huyết trùng ở trâu, bò tại một số huyện có dịch trên địa bàn tỉnh Hà Giang và biện pháp phòng trị. Trƣơng Quang Hải (2012) [12] xác định một số đặc tính sinh học của vi khuẩn Pasteurella multocida, Streptococcus suis gây viêm phổi ở lợn tại Bắc Giang và biện pháp phòng trị. Đặng Ngọc Lƣơng (2012) [23] Xác định một số đặc tính sinh học của vi khuẩn Pasteurella multocida gây bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại Cao Bằng và lựa chọn vắc xin phòng bệnh. Nguyễn Quang Tính và cs (2012) [39] xác định một số đặc tính sinh học và thử kháng sinh đồ của các chủng vi khuẩn Pasteurella multocida và Streptococcus suis phân lập đƣợc từ bệnh phẩm lợn mắc bệnh viêm phổi tại Bắc Giang. Đỗ Quốc Tuấn (2012) [42] nghiên cứu đặc tính sinh vật hóa học của vi khuẩn Pasteurella multocida gây bệnh tụ huyết trùng dê ở tỉnh Thái Nguyên và biện pháp phòng trị. Nguyễn Quang Tuyên và cs (2012) [44] kết quả phân lập và xác định một số đặc tính sinh học của các chủng Pasteurella multocida ở lợn dƣơng tính với PRRSV tại Bắc Giang. Lê Văn Dƣơng (2013) [6] nghiên cứu một số đặc tính sinh học của vi khuẩn Actinobacillus pleuropneumoniae, Pasteurella multocida, Streptococcus suis gây viêm phổi trong hội chứng rối loạn hô hấp và sinh sản ở lợn tại Bắc Giang, biện pháp phòng trị. Phạm Thị Phƣơng Lan (2013) [18] nghiên cứu xác định một số yếu tố gây bệnh của vi khuẩn Pasteurella multocida trong bệnh tụ huyết trùng trâu, bò tại Hà Giang, Cao Bằng và lựa chọn vắc xin phòng bệnh. Phạm Thị Phƣơng Lan và Đặng Xuân Bình (2014) [19] diễn biến của bệnh THT ở trâu, bò theo mùa trong năm và ảnh hƣởng của yếu tố khí hậu đến tỷ lệ mắc bệnh tại tỉnh Cao Bằng. Cù Hữu Phú và cs (2014) [27] lựa chọn chủng vi khuẩn để chế tạo thử nghiệm vắc xin phòng bệnh do vi khuẩn Actinobacillus pleuropneumoniae, Pasteurella multocida và Streptococcus suis gây ra ở lợn. 1.2. Đặc điểm dịch tễ học bệnh tụ huyết trùng 1.2.1. Nguồn bệnh và phương thức lây lan Nguồn lây bệnh tụ huyết trùng chủ yếu là những trâu, bò, lợn và gia cầm bị bệnh và mang trùng. Ngoài ra, các nguồn bệnh khác có thể là dê, cừu hay ngựa bị bệnh. Trong cơ thể gia súc khỏe mạnh, ở một điều kiện nhất định, vi khuẩn Pasteurella multocida thƣờng tồn tại ở đƣờng hô hấp trên của vật chủ, đây không phải là quan hệ cộng sinh. Khi sức đề kháng của cơ thể giảm, vi khuẩn tăng về số lƣợng, độc lực và gây bệnh. Cho đến nay chƣa rõ là vi khuẩn tồn tại bằng cách truyền lần lƣợt trong một số dãy cá thể của một quần thể hay nó còn tồn tại lâu dài ở một số con. Có nhiều cách lây bệnh khác nhau: Nhiễm qua đƣờng hô hấp, đƣờng tiêu hóa, qua vết xƣớc trên da, bệnh có thể lây từ con ốm sang con khỏe qua tiếp xúc. Bệnh lây lan do việc giết mổ gia súc ốm, chó, mèo và một số côn trùng hút máu nhƣ ruồi, mòng… cũng có thể là vật môi giới truyền mầm bệnh đi xa (Nguyễn Vĩnh Phƣớc, 1978) [28]. Hiramune và De Alwis (1982) [69] cho rằng: có một tỷ lệ thấp trâu, bò mang khuẩn ở hầu, họng, mũi và tuyến hạnh nhân. Ở những con này có hiệu giá kháng thể cao hơn với con vật không mang trùng và vi khuẩn thông qua dịch tiết niêm mạc mũi bài xuất ra ngoài gây nhiễm cho gia súc khác. Theo De Alwis (1982b) [59] kiểm tra 72 con trâu thấy 5 con có kháng thể (trong số 5 con này có 3 con mang vi khuẩn Pasteurella multocida chủng 6:B), còn 67 con không có kháng thể thì không mang vi khuẩn. Nguyễn Vĩnh Phƣớc và cs (1986a) [29], Gupta (1962) [65], thấy rằng con vật mang trùng là nguồn bệnh tiềm tàng có liên quan đến tần số xuất hiện dịch tụ huyết trùng trong vùng. Theo Saharee và cs, (1991) [86], gia súc mang trùng từ những vùng có dịch xâm nhập vào vùng chƣa có dịch cũng là nguyên nhân quan trọng làm cho bệnh phát ra. Chung và cs (1992) [57] cho rằng Pasteurella multocida có sẵn trong cơ thể, khi gặp điều kiện thuận lợi sẽ gây chứng viêm phổi. Một số tác giả còn cho rằng nguồn tàng trữ mầm bệnh là động vật hoang dã (chồn, cáo, thỏ rừng, loài gặm nhấm và các loài côn trùng nhƣ bọ chó, ruồi trâu v v...). Tại các ổ dịch cũ, phần lớn những gia súc sống sót sau dịch thƣờng trở thành những con vật mang trùng và thƣờng xuyên bài thải mầm bệnh ra môi trƣờng. Bệnh chỉ phát ra ở những gia súc mới sinh ra sau dịch hay gia súc mới nhập chƣa có miễn dịch (De Alwis, 1999) [63]. Sự xuất hiện của bệnh có liên quan đến các yếu tố stress do môi trƣờng, quản lý chăm sóc (nóng, lạnh, các kích động, chăn nuôi vệ sinh kém, thức ăn không tốt) kèm theo những vi khuẩn gây bệnh nhƣ nấm độc, vi khuẩn độc hoặc độc tố làm giảm sức đề kháng của cơ thể là nguyên nhân làm tăng tỷ lệ nhiễm trùng và phát sinh bệnh. Gia súc bị nuôi nhốt quá chật trong những chuồng kém thông gió, ẩm ƣớt, gia súc phải làm việc quá sức, trong những điều kiện không thuận lợi ảnh hƣởng đến sức khỏe, bệnh cũng dễ phát ra (Bolin và Eveleth, 1951) [48]. Vận chuyển đi xa trong những phƣơng tiện thiếu vệ sinh, thiếu không khí, nhốt quá chật, thiếu nƣớc uống, vận chuyển với tốc độ nhanh, đi dƣới trời nắng nóng, không cho gia súc nghỉ, đó là những nguyên nhân làm cho bệnh tụ huyết trùng dễ dàng xảy ra và làm chết gia súc, gia cầm (Carter, 1982) [55]. Theo Phan Thanh Phƣợng, (1994) [31], trong giai đoạn đầu của bệnh, khi con vật còn đi lại đƣợc, vi khuẩn từ nƣớc dãi, phân, nƣớc tiểu đƣợc bài ra xung quanh. Ổ dịch rộng hay hẹp tùy theo điều kiện tồn tại của vi khuẩn và sức miễn dịch của đàn. 1.2.2. Loài mắc bệnh Trong tự nhiên hầu hết các loài gia súc, gia cầm, loài có vú và loài chim đều mẫn cảm với bệnh. Theo Lignieres (1900) [75] ít nhất có 6 dạng bệnh tụ