Tài liệu Nghiên cứu hiện trạng và định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp thành phố hồ chí minh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Phạm Ngọc San NGHIÊN CỨU HIỆN TRẠNG VÀ ĐỊNH HƯỚNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU CÔNG NGHIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Địa lý Kinh tế - Xã hội Mã Số: 60 31 95 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHẠM THỊ XUÂN THỌ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2005 LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn xin được bày tỏ lòng kính trọng và cảm ơn sâu sắc đến giảng viên hướng dẫn khoa học TS. Phạm Thị Xuân – Trưởng khoa địa lý trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh đã tận tình hướng dẫn tác giả trong suốt quá trình hoàn thành đề tài nghiên cứu. Xin chân thánh càm ơn Ban giám hiệu nhà trường,phòng khoa học cộng nghệ sau đại học, khoa địa lý trường đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh đã tận tình chỉ bảo và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong việc học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn Sở công nghiệp, Viện kinh tế, Cục thống kê thành phố Hồ Chí Minh đã cung cấp cho tác giả nhiều nguồn tư liệu, tài liệu quí giá và hữu ích để nghiên cứu phục vụ cho luận văn. Tác giả chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tác giả có thể hoàn thành tốt khoá học và luận văn tốt nghiệp. Tp.Hồ Chí Minh, ngày…tháng…năm 2005 Người thực hiện đề tài Phạm Ngọc San 2 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CNH, HĐH: Công nghiệp hoá, hiện đại hoá ĐBSCL: Đồng bằng sông Cửu Long GDP: Tổng sản phẩm quốc nội GTSX: Giá trị sản xuất KCX, KCN: Khu chế xuất, khu công nghiệp KHCN: Khoa học công nghệ KHKT: Khoa học kỹ thuật KTTĐ : Kinh tế trọng điểm NLS: Nông lâm sản TP.HCM: Thành phố Hồ Chí Minh SX: Sản xuất 3 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... 2 T 0 T 0 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................................... 3 T 0 T 0 MỤC LỤC ............................................................................................................ 4 T 0 T 0 MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 9 T 0 T 0 1.Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 9 T 0 T 0 2.Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài ............................................................................ 10 T 0 T 0 2.1.Mục tiêu ......................................................................................................... 10 T 0 T 0 2.2.Nhiệm vụ ....................................................................................................... 11 T 0 T 0 3.Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 11 T 0 T 0 3.1.Đối tượng nghiên cứu................................................................................... 11 T 0 T 0 3.2.Giới hạn nghiên cứu đề tài ........................................................................... 11 T 0 T 0 4.Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................. 12 T 0 T 0 4.1.Trên thế giới .................................................................................................. 12 T 0 T 0 4.2.Ở Việt Nam .................................................................................................... 12 T 0 T 0 4.3.Ở Thành phố Hồ Chí Minh .......................................................................... 13 T 0 T 0 5. Hệ thống quan điểm và phương pháp nghiên cứu .......................................... 14 T 0 T 0 5.1.Hệ thống quan điểm...................................................................................... 14 T 0 T 0 5.1.1.Quan điểm tổng hợp lãnh thổ ............................................................... 14 T 0 T 0 5.1.2.Quan điểm hệ thống .............................................................................. 15 T 0 T 0 5.1.3.Quan điểm lịch sử viễn cảnh ................................................................ 15 T 0 T 0 5.1.4.Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững ........................................ 15 T 0 T 0 5.2.Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong đề tài ............... 16 T 0 T 0 5.2.1.Phương pháp thống kê .......................................................................... 16 T 0 T 0 4 5.2.2.Phương pháp phân tích, so sánh .......................................................... 16 T 0 T 0 5.2.3.Phương pháp điều tra thực địa ............................................................. 16 T 0 T 0 5.2.4.Phương pháp bản đồ, biểu đồ ............................................................... 16 T 0 T 0 5.2.5.Phương pháp dự báo ............................................................................. 17 T 0 T 0 5.2.6.Phương pháp hệ thống thông tin địa lý (GIS) ..................................... 17 T 0 T 0 6.Cấu trúc luận văn ................................................................................................ 17 T 0 T 0 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN ...................................................................... 18 T 0 T 0 1.1.Cơ cấu kinh tế ................................................................................................... 18 T 0 T 0 1.1.1.Khái niệm ................................................................................................... 18 T 0 T 0 1.1.2.Tính chất chủ yếu của cơ cấu kinh tế ....................................................... 19 T 0 T 0 1.1.3.Phân loại cơ cấu kinh tế ............................................................................ 20 T 0 T 0 1.2.Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ............................................................................. 22 T 0 T 0 1.2.1.Khái niệm ................................................................................................... 22 T 0 T 0 1.2.2.Những nhân tố ảnh hường tới sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế ............... 24 T 0 T 0 1.2.3.Chỉ tiêu đánh giá chuyển dịch cơ cấu kinh tế .......................................... 26 T 0 T 0 1.2.4.Yêu cầu khách quan của việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế hợp lý ........... 29 T 0 T 0 1.2.5.Hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ........................................................... 30 T 0 T 0 1.3.Công nghiệp và cơ cấu công nghiệp ............................................................... 31 T 0 T 0 1.3.1.Khái niệm công nghiệp .............................................................................. 31 T 0 T 0 1.3.2.Công nghiệp hoá ........................................................................................ 31 T 0 T 0 1.3.3.Phân loại công nghiệp ............................................................................... 32 T 0 T 0 1.3.4.Các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp ở Việt Nam ....................... 33 T 0 T 0 1.3.5.Cơ cấu công nghiệp và chuyển dịch cơ cấu công nghiệp ........................ 35 T 0 T 0 1.3.6.Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo hướng CNH, HĐH ..................... 36 T 0 T 0 5 1.4.Kinh nghiệm một số nước trong quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp T 0 T 0 .................................................................................................................................. 37 1.4.1.Kinh nghiệm Nhật Bản .............................................................................. 37 T 0 T 0 1.4.2.Hàn Quốc ................................................................................................... 38 T 0 T 0 1.4.3.Thái Lan ..................................................................................................... 39 T 0 T 0 1.4.4.Malaixia...................................................................................................... 40 T 0 T 0 1.4.5.Những bài học kỉnh nghiệm từ thực tế các nước vận đụng vào quá trình T 0 chuyển dịch cơ cấu công nghiệp Việt Nam ....................................................... 40 T 0 1.4.6.Tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá ở Việt Nam ............................ 41 T 0 T 0 CHƯƠNG 2: CƠ CẤU VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU CÔNG NGHIỆP T 0 THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH GIAI ĐOẠN 1991 - 2004............................. 43 T 0 2.1.Các yếu tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. Hồ Chí T 0 Minh......................................................................................................................... 43 T 0 2.1.1.Nhóm yếu tự nhiên .................................................................................... 43 T 0 T 0 2.1.2.Nhóm yếu tế kinh tế- xã hội ...................................................................... 46 T 0 T 0 2.1.3.Tăng trưởng kinh tế ................................................................................... 55 T 0 T 0 2.2.Hiện trạng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM giai đoạn 1991 T 0 2004 .......................................................................................................................... 57 T 0 2.2.1.Tăng trưởng công nghiệp .......................................................................... 57 T 0 T 0 2.2.2.Chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp .................................................. 59 T 0 T 0 2.2.3.Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nội bộ ngành công nghiệp chế biến............ 61 T 0 T 0 2.2.4.Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp nội bộ ngành sản xuất và phân phối T 0 điện, nước ............................................................................................................ 79 T 0 2.2.5.Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo thành phần kinh tế ..................... 82 T 0 T 0 2.2.6.Chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo vùng lãnh thổ .............................. 87 T 0 T 0 2.3.Nhận xét chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM giai đoạn 1991-2004 94 T 0 T 0 6 2.3.1.Những thành tựu ....................................................................................... 94 T 0 T 0 2.3.2.Những hạn chế và thách thức ................................................................. 100 T 0 T 0 CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY T 0 CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU CÔNG NGHIỆP THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH T 0 ........................................................................................................................... 103 3.1.Định hướng phát triển kinh tế - xã hội TP. Hồ Chí Minh .......................... 103 T 0 T 0 3.1.1.Quan điểm phát triển kinh tế- xã hội TP. HCM đến năm 2010 và 2020 T 0 T 0 ............................................................................................................................ 103 3.1.2.Mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội TP.HCM đến năm 2010 .................. 106 T 0 T 0 3.2.Định hướng chuyên dịch ngành công nghiệp TP. Hồ Chí Minh đến năm T 0 2010 ........................................................................................................................ 108 T 0 3.2.1.Quan điểm chung ..................................................................................... 108 T 0 T 0 3.2.2.Định hướng chung phát triển công nghiệp TP. Hồ Chí Minh .............. 110 T 0 T 0 3.2.3.Mục tiêu phát triển công nghiệp Thành phố .......................................... 113 T 0 T 0 3.3.Định hướng chuyển dịch cơ cấu một số ngành công nghiệp TP. Hồ Chí T 0 Minh đến năm 2010 .............................................................................................. 115 T 0 3.3.1.Định hướng chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp ............................ 115 T 0 T 0 3.3.2.Định hướng chuyển dịch ngành công nghiệp chế biến ......................... 117 T 0 T 0 3.3.3.Định hướng, mục tiêu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp ngành sản xuất T 0 và phân phối điện, nước ................................................................................... 125 T 0 3.3.4.Định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo vùng lãnh thổ ....... 126 T 0 T 0 3.4.Những giải pháp chủ yếu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM ...... 127 T 0 T 0 3.4.1.Công tác quản lý ngành ........................................................................... 127 T 0 T 0 3.4.2.Giải pháp thị trường và hội nhập............................................................ 127 T 0 T 0 3.4.3.Giải pháp về đất đai ................................................................................. 128 T 0 T 0 3.4.4.Giải pháp hỗ trợ doanh nghiệp ............................................................... 128 T 0 T 0 7 3.4.5.Giải pháp về đào tạo ................................................................................ 128 T 0 T 0 3.4.6.Đổi mới và đẩy mạnh công tác vận động và xúc tiến đầu tư ................. 129 T 0 T 0 3.4.7.Các giải pháp khác................................................................................... 129 T 0 T 0 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 131 T 0 T 0 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 134 T 0 T 0 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 138 T 0 T 0 8 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và chuyển dịch cơ cấu công nghiệp nói riêng trong giai đoạn mới là một tất yếu khách quan của quá trình phát triển kinh tế xã hội ở nước ta cũng như ở TP. Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hoá, khoa học công nghệ quan trọng của cả nước. Bên cạnh đó, TP. HCM là đô thị lớn nhất cả nước với vị trí địa lý kinh tế thuận lợi, ngay từ khi thực hiện công cuộc đổi mới đến nay, Thành phố Hồ Chí Minh đã phát triển kinh tế mạnh mẽ nhờ vào sự năng động, sáng tạo, phấn đấu bền bỉ nên TP. Hồ Chí Minh đã vượt qua nhiều khó khăn, cản trở và đạt được nhiều thành tựu to lớn, đóng góp tích cực vào sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước. Thành phố đã duy trì được nhịp độ tăng trưởng kinh tế khá cao trong nhiều năm liền, cơ cấu kinh tế bước đầu đã có những chuyển dịch theo hướng tích cực. Đặc biệt lĩnh vực công nghiệp trên địa bàn đã có sự chuyển dịch cơ cấu công nghiệp khá rõ rệt, do đó công nghiệp phát triển rất nhanh, mạnh cả về chất và lượng. Sản phẩm công nghiệp xuất khẩu ngày càng tăng, công nghệ được đổi mới, chất lượng sản phẩm ngày càng được nâng cao. Một số sản phẩm công nghiệp có khả năng cạnh tranh với các sản phẩm cùng loại của nước ngoài. Đến năm 2004 tỷ trọng công nghiệp của Thành phố đã chiếm gần 30% giá trị sản xuất công nghiệp của cả nước (theo giá cố định năm 1994). Tuy nhiên, để phát triển mạnh mẽ, xứng đáng là một đầu tàu trong phát triển công nghiệp của cả nước, ngành công nghiệp của Thành phố cần phải có sự chuyển dịch cơ cấu công nghiệp và giải quyết một số tồn tại. Đó là mục tiêu, định hướng phát triển cho tương lai, chuyển dịch cơ cấu công nghiệp, phân bổ các ngành công nghiệp theo vùng lãnh thổ, lựa chọn các ngành công nghiệp trọng điểm, nâng cao khả năng cạnh tranh trong quá trình hội nhập kinh tế và đưa các giải pháp điều tiết có hiệu quả cho quá trình phát triển công nghiệp cũng như vấn đề tổ chức quản lý. Để phát triển công nghiệp mạnh mẽ, đúng hướng với cơ cấu công nghiệp hợp lý 9 cần thiết phải tiến hành chuyển dịch cơ cấu công nghiệp phù hợp với tình hình phát triển kinh tế - xã hội trong nước và quốc tế, nhằm phát huy thế mạnh của vùng, nâng cao vai trò của Thành phố trong phát triển kinh tế của cả nước nói chung. Do đó tác giả đã chọn đề tài: "Nghiên cứu hiện trạng và định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh" làm đề tài tốt nghiệp của mình. Với trình độ nghiên cứu và thời gian có hạn, nên luận văn có thể còn những thiếu sót nhất định. Hơn nữa, trong điều kiện số liệu thống kê còn chưa thật đồng bộ, gây khó khăn trong việc đánh giá hiện ừạng và quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp, cũng như phương hướng phát triển sản xuất công nghiệp. Tác giả luận văn mong nhận được những ý kiến đóng góp chân thành của quý Thầy, Cô và quý độc giả để có thể rút kinh nghiệm và hoàn thiện hơn trong công tác nghiên cứu sau này. Trong quá trình hoàn thành luận văn tác giả đã tham khảo một số tài liệu, công ữình nghiên cứu của Viện Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, Sở công nghiệp, Cục thống kê TP. HCM cũng như nhiều công trình nghiên cứu về phát triển công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh của nhiều ban ngành, tác giả khác nhau. Đây là những nguồn tư liệu quý giá giúp tác giả nghiên cứu, đánh giá một cách khoa học về hiện trạng và định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM. 2.Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài 2.1.Mục tiêu -Vận dụng cơ sở lý luận về phát triển và phân bố sản xuất công nghiệp vào việc nghiên cứu sự chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM. -Trên cơ sở nghiên cứu hiện trạng cơ cấu và quá ưình chuyển dịch cơ cấu sản xuất công nghiệp ở Thành phố, từ đó làm cơ sở để đưa ra những định hướng nhằm thiết lập một cơ cấu công nghiệp hợp lý, phù hợp với điều kiện thực tế của vùng tạo động lực phát triển sản xuất đạt hiệu quả cao trên cơ sở vận dụng tối đa nguồn lực tự nhiên và xã hội của Thành phố phục vụ công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế - xã hội. -Đề ra một số giải pháp nhằm đẩy mạnh quá trình chuyển đổi cơ cấu sản xuất công nghiệp, chuẩn bị tốt cho tiến trình hội nhập kinh tế thế giới và khu vực của nước 10 ta. 2.2.Nhiệm vụ -Tổng quan có chọn lọc cơ sở lý luận và kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu công nghiệp d nước ta và một số nước trên thế giới. Từ đó, rút ra những vấn đề phương pháp luận cho việc nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hoá ở TP. HCM. -Nghiên cứu đánh giá hiện trạng những nguồn lực phát triển công nghiệp TP. HCM. -Hệ thống hoá số liệu, tài liệu, phân tích thực trạng cơ cấu công nghiệp và quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM. -Xây dựng định hướng, mục tiêu và đưa ra các giải pháp thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp đạt hiệu quả cao. 3.Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1.Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu động thái chuyển động tổng thể kinh tế công nghiệp và các bộ phận cấu thành của nó trên ba nội dung chính: -Chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp. -Chuyển dịch cơ cấu thành phần kinh tế công nghiệp. -Chuyển dịch cơ cấu lãnh thổ công nghiệp. 3.2.Giới hạn nghiên cứu đề tài •Về nội dung Luận văn tập dung vào việc tổng quan các cơ sở lý luận cho việc chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM. Phân tích những nhân tố ảnh hưởng đến quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp của Thành phố và tập trang nghiên cứu quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp trên địa bàn TP. HCM. Từ đó đề xuất một số giải pháp chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM đến năm 2010. Tuy nhiên, do hạn chế của bản thân cũng như thời gian nghiên cứu nên đề tài chỉ tập trang đi sâu phân tích chuyển dịch cơ 11 cấu công nghiệp của Thành phố theo ngành và theo thành phần kinh tế, quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp theo lãnh thổ chỉ mới bước đầu tìm hiểu sự phân bố các cụm công nghiệp, khu công nghiệp trên địa bàn các quận, huyện. •Phạm vi không gian Phạm vi không gian nghiên cứu của đề tài là sự chuyển dịch giữa các quận nội thành và huyện ngoại thành. Thành phố Hồ Chí Minh là phạm vi không gian tổng thể, còn các cơ sở sản xuất công nghiệp, các cụm công nghiệp, khu chế xuất, khu công nghiệp được nghiên cứu như là những bộ phận cấu thành của tổng thể về phương diện lãnh thể. • Phạm vi thời gian Luận văn tập trung nghiên cứu, phân tích, đánh giá quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp d TP. HCM trong thời kỳ đổi mới kinh tế, đặc biệt là từ năm 1991 đến năm 2004. 4.Lịch sử nghiên cứu vấn đề 4.1.Trên thế giới Lý thuyết cơ cấu kinh tế có nguồn gốc từ thập kỷ 50, nhưng tới những năm 70 nó mới trở thành đối tượng nghiên cứu quan trọng, hấp dẫn đối với các nhà kinh tế học và sự quan tâm đặc biệt của lãnh đạo các ngành. Đặc biệt lý thuyết cơ cấu đã được thể chếhoá thành một bộ phận trong chiến lược công nghiệp hoa, hiện đại hoa của các nước xã hội chủ nghĩa trước đây cũng như hiện nay. Năm 1973, Viện quốc tế về những vấn đề kinh tế của hệ thống XHCN thuộc Hội đồng tương trợ kinh tế đã tổ chức hội nghị quốc tế về những vấn đề lý luận cơ cấu kinh tế. Từ đó đến nay đã có nhiều công trình lý luận về cơ cấu kinh tế, đã tiến hành tổng kết kinh nghiệm, xây dựng cơ cấu kinh tế hoàn thiện. 4.2.Ở Việt Nam Ở nước ta, vấn đề xây dựng cơ cấu kinh tế hợp lý đã được các Đại hội VI, VII và gần đây, Đại hội IX của Đảng đã xác định chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một trong những mục tiêu quan trọng trong việc thực hiện chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 12 giai đoạn 2001 - 2010. Trong thời kì đổi mới, từ những năm 1986 đã xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu khoa học về cơ câu kinh tế cũng như cơ cấu kinh tế công nghiệp với nhiều cấp độ khác nhau như: - Chuyển dịch cơ cấu kinh tế Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ 21, Chủ biên TS. Nguyễn Trần Quế (2004). -Công nghiệp hoá - hiện đại hoá và chiến lược phát triển công nghiệp Việt Nam đến năm 2010, tầm nhìn tới năm 2020, Bộ công nghiệp (2000). -Các khu công nghiệp, khu chế xuất Việt Nam - hiệu quả hoạt động và xu hướng phát triển, Đề tài nghiên cứu cấp bộ, Lê Thị Hường (chủ biên). Viện Kinh tế TP. HCM (2000). -Định hướng chuyển dịch cơ cấu nội bộ các ngành kinh tế vùng kinh tế trọng điềm phía Nam, TS. Trần Du Lịch, PGS. TS Đặng Văn Phan (chủ nhiệm đề tài), Viện Kinh tế TP. HCM (2004). 4.3.Ở Thành phố Hồ Chí Minh Ở TP. HCM đã có một số đề tài nghiên cứu về ngành công nghiệp TP. HCM. Tuy nhiên, những đề tài này chỉ đi sâu nghiên cứu về thực trạng phát triển công nghiệp trên địa bàn Thành phố, thực trạng phát triển các khu, cụm công nghiệp trên trên địa bàn. Một số công trình nghiên cứu về sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế chung của TP. HCM. Những công trình điển hình như: -Quy hoạch phát triền công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2010, tầm nhìn tới năm 2020, Bộ công nghiệp (2004). -Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành ở TP. HCM trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hóa, TS. Trương Thị Sâm (chủ biên), năm 2000. -Hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế TP. HCM, Viện kinh tế TP. HCM (2000). -Công nghiệp TP HCM thời kỳ 1996 - 2000, Sở công nghiệp TP. HCM (2007). -Các khu công nghiệp tập trung, các cụm công nghiệp trên địa bàn TP. HCM thực trạng và kiến nghị điều chỉnh quy hoạch, Viện kinh tế TP. HCM (2004). 13 -Phát triển công nghiệp nhỏ và vừa ở ngoại thành TP. Hồ Chí Minh, Viện kinh tế TP.HCM (7995;. -Báo cáo tổng kết năm 2002 và phương hướng nhiệm vụ năm 2003 ngành công nghiệp TP. HCM, Sở công nghiệp (tháng OI năm 2003). -Báo cáo tổng kết năm 2003 và phương hướng nhiệm vụ năm 2004 ngành công nghiệp TP. HCM, Sở công nghiệp (tháng 01 năm 2004). -Điều chỉnh quy hoạch kinh tế - xã hội TP. HCM đến năm 2010, Uỷ ban nhân dân TP. HCM, Viện kinh tế (2000). -Xây dựng luận cứ phân tích và dự báo tăng trưởng kinh tế TP. HCM, Viện Kinh tế TP. HCM (năm 2005). Những công trình nghiên cứu này là tài liệu quý giá giúp tác giả có định hướng sâu hơn trong nghiên cứu hiện trạng và quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM giai đoạn 1991 - 2004. 5. Hệ thống quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1.Hệ thống quan điểm 5.1.1.Quan điểm tổng hợp lãnh thổ Mọi sự vật và hiện tượng địa lý đều tồn tại và phát triển trong mối quan hệ qua lại và chúng luôn có sự phân hoá biến đổi trong không gian nhất định. Thành phố Hồ Chí Minh được coi là một thể tổng hợp tương đối hoàn chỉnh, trong đó các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội có mối quan hệ chặt chẽ, tác động, ảnh hưởng, chi phối lẫn nhau, ảnh hưởng đến sự chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp. Do vậy, cần phân tích các khía cạnh, lựa chọn các nhân tố có ảnh hưởng đến quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp trên địa bàn TP. HCM, từ đó rút ra những định hướng phát triển có tính tổng hợp nhằm khai thác tốt nhất những tiềm năng của Thành phố. Trong luận văn, việc nghiên cứu quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp đã được đặt trong bối cảnh kinh tế - xã hội của Thành phố và cả nước. Do vậy, quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp được phân tích trong mối quan hệ với các nhân tố kinh tế - xã hội của nước ta và vùng KTTĐ phía Nam. 14 5.1.2.Quan điểm hệ thống Trong quá trình nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. HCM, quan điểm hệ thống được xem là quan điểm quan trọng. Thành phố Hồ Chí Minh như là một hệ thống kinh tế-xã hội nhỏ trong hệ thống kinh tế - xã hội lớn hơn (nền kinh tế xã hội của cả nước). Hệ thống kinh tế - xã hội TP. HCM có các phân hệ nhỏ hơn như hệ thống các ngành kinh tế, hệ thống dân cư, hệ thống xã hộL.các hệ thống có mối quan hệ qua lại, có tác động ảnh hưdng giữa các yếu tố trong hệ thống và giữa các hệ thống. Do đó, để nghiên cứu sự chuyển dịch cơ cấu công nghiệp cần phải xem xét cơ cấu công nghiệp trong mối quan hệ tác động tương hỗ giữa các thành phần dân cư, kinh tế, tài nguyên để xác định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp hợp lý. 5.1.3.Quan điểm lịch sử viễn cảnh Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp ở TP. HCM diễn ra với tốc độ, quy mô khác nhau gắn liền với các giai đoạn lịch sử phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố. Tuy nhiên, chuyển dịch cơ cấu công nghiệp ở mỗi thời kỳ lịch sử đều mang bản sắc riêng, có tác động đến kinh tế - xã hội Thành phố ở mức độ khác nhau. Vận dụng quan điểm lịch sử viễn cảnh trong nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP.-HCM, tác giả luận văn đã chú ý phân tích, đánh giá tình hình phát triển công nghiệp trong từng giai đoạn lịch sử nhất định, trong đó đặc biệt chú ý đến các thời điểm lịch sử quan trọng và những biến động về kinh tế - xã hội trong điều kiện cụ thể. Cơ cấu công nghiệp trong quá khứ có ảnh hưởng đến cơ cấu công nghiệp hiện tại và tương lai. Quán triệt quan điểm lịch sử viễn cảnh cho phép đánh giá cơ cấu kinh tế hiện tại và đưa ra hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong tương lai một cách hợp lý, đạt hiệu quả kinh tế - xã hội và môi trường cao hơn. 5.1.4.Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững Vấn đề phát triển công nghiệp ảnh hưông rất lớn đến môi trường, gây tổn hại đối với môi trường sinh thái. Các cơ sở sản xuất công nghiệp thường gây ô nhiễm môi trường sống, đặc biệt là các cơ sở sản xuất công nghiệp nằm gần các khu dân cư, gây ô nhiễm tiếng ồn, khói bụi, chất thải công nghiệp, nguồn nước thải.... Trong nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp của Thành phố cần chú ý xây dựng các phương án phát triển công nghiệp nói chung và xây dựng các cơ sở công nghiệp nói riêng hợp 15 lý để phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội, nhưng phải gắn liền với bảo vệ và phát triển môi trường sinh thái bền vững không làm tổn hại đến môi trường. 5.2.Các phương pháp nghiên cứu chính được sử dụng trong đề tài 5.2.1.Phương pháp thống kê Tác giả luận văn đã sử dụng và phân tích cơ sở số liệu thống kê phong phú từ cơ sở dữ liệu và kết quả thống kê kinh tế - xã hội của Tổng cục thống kê TP. HCM, Tổng cục thống kê Việt Nam, Viện kinh tế TP. HCM, Sở công nghiệp TP. HCM. Nhờ vậy, tác giả đã có cơ sở để đánh giá thực trạng phát triển công nghiệp, quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp và mối quan hệ của nó tới sự phát triển kinh tế - xã hội TP. HCM. Tác giả cũng sử dụng các nguồn số liệu của các tổ chức, ban ngành, số liệu thống kê về kinh tế - xã hội, các nguồn tài nguyên thiên nhiên, số liệu về vốn đầu tư theo ngành, theo lãnh thổ., để phân tích, so sánh ảnh hưởng của các nhân tố này đối với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế công nghiệp của Thành phố. 5.2.2.Phương pháp phân tích, so sánh Trên cơ sở các số liệu thu thập được, tác giả sắp xếp, phân loại và phân tích các thông tin về quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp, so sánh sự khác biệt về chuyển dịch cơ cấu công nghiệp trong các giai đoạn lịch sử. Từ đó, rút ra những kết luận có tính quy luật và những dấu hiệu bản chất của vấn đề chuyển dịch cơ cấu công nghiệp của Thành phố. 5.2.3.Phương pháp điều tra thực địa Đây là phương pháp cần thiết đối với nghiên cứu để có thể xác định được mức độ tin cậy của các tài liệu, số liệu đã có và có thể đưa ra những luận cứ xác thực. Tác giả đã trực tiếp quan sát, đến một số khu công nghiệp, khu chế xuất, chụp ảnh một số cơ sở sản xuất công nghiệp, tìm hiểu hoạt động của một số khu công nghiệp trên địa bàn Thành phố. 5.2.4.Phương pháp bản đồ, biểu đồ Trong luận văn, tác giả đã tiến hành thành lập một hệ thống các bản đồ liên quan 16 đến nội dung của luận văn, cụ thể như: bản đồ hành chính Thành phố, bản đồ phân bố các khu công nghiệp, khu chế xuất TP. HCM, bản đồ cơ cấu GTSX công nghiệp TP. HCM theo vùng lãnh thổ qua các năm. Các bản đồ được thành lập trên cơ sở dữ liệu thu thập và chồng xếp các bản đồ chuyên đề, nhằm xác lập mối liên hệ các đối tượng địa lý. Đồng thời, các số liệu thống kê, cơ cấu công nghiệp theo thành phần, theo ngành và theo lãnh thổ, còn được minh họa bằng biểu đồ. 5.2.5.Phương pháp dự báo Phương pháp dự báo dựa trên cơ sở sự phát triển có tính quy luật của sự vật, hiện tượng trong quá khứ, hiện tại để suy diễn logic cho tương lai. Đó là phương pháp ngoại suy. Trên cơ sở vận động, biến đổi của quá trình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp trong thời gian từ 1991 đến 2004, tác giả đã mạnh dạn dự báo tình hình chuyển dịch cơ cấu công nghiệp trong tương lai và những ảnh hưởng của nó đến tình hình phát triển kinh tế - xã hội. 5.2.6.Phương pháp hệ thống thông tin địa lý (GIS) Hệ thống thống tin địa lý (GIS) được sử dụng phổ biến để lưu trữ, phân tích xử lý các thông tin không gian lãnh thổ. Hệ thống GIS cho phép chồng xếp các thông tin địa lý để thấy được nét đặc trưng riêng của các đối tượng địa lý. Luận văn đã sử dụng phần mềm MapInfo 6.0 để thiết lập hệ thống bản đồ minh họa cho đề tài. 6.Cấu trúc luận văn Tên luận văn: "Nghiên cứu hiện trạng và định hướng chuyển dịch cơ cấu công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh " Ngoài phần mở đầu, kết luận, đề tài nghiên cứu có 3 chương chính: Chương 1. Cơ sở lý luận Chương 2. Cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 1991 - 2004. Chương 3. Định hướng và các giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu công nghiệp TP. Hồ Chí Minh. 17 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1.Cơ cấu kinh tế 1.1.1.Khái niệm Cơ cấu kinh tế là tổng hợp các ngành, lĩnh vực, bộ phận kinh tế có quan hệ hữu cơ tương đối ổn định hợp thành. Cơ cấu kinh tế quốc dân là phạm trù phản ánh cấu tạo cùng các quan hệ bên trong của nền kinh tế, trong đó nền kinh tế được hiểu như một hệ thống tồn tại ương một giai đoạn lịch sử nhất định. Như vậy, nghiên cứu cơ cấu kinh tế nhằm nhận biết cấu trúc của nền kinh tế và phát hiện xu hướng vận động của nền kinh tế theo từng thời kỳ để có những tác động cần thiết, thúc đẩy các xu hướng tích cực hay hạn chế những tiêu cực, tiến tới đạt các mục tiêu đã định trước. Nghiên cứu cơ cấu kinh tế có ý nghĩa rất lớn đối với thực tiễn phát triển kinh tế trong từng thời kỳ phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Với khái niệm phổ biến, cơ cấu kinh tế không chỉ quy định về số lượng và tỉ lệ giữa các yếu tố cấu thành, biểu hiện về lượng (là sự tăng trưởng của hệ thống), mà còn thể hiện những mối quan hệ cơ câu giữa các yếu tố, biểu hiện về chất (là sự phát triển của hệ thống). Nền kinh tế chi có thể ổn định và tăng trưởng bền vững khi có cơ cấu cân đối, hợp lý. Trên phạm vi cả nước, cơ cấu kinh tế biểu hiện tập trung của chiến lược kinh tế xã hội. Một cơ cấu kinh tế hợp lý phản ánh sự tác động của các quy luật phát triển khách quan. Vai trò chủ yếu của yếu tố chủ quan chỉ là thông qua nhận thức ngày càng sâu sắc những quy luật đó mà phân tích, đánh giá những xu thế phát triển khác nhau, đôi khi còn mâu thuẫn nhau, để tìm ra những phương án thay đổi có hiệu quả cao nhất trong những điều kiện cụ thể của đất nước. Cơ cấu kinh tế mang tính lịch sử xã hội nhất định và luôn biến động. Nó gắn với sự biến đổi và phát triển không ngừng của các yếu tố, các bộ phận cấu thành nền kinh tế và những mối liên hệ giữa chúng. Trong nền sản xuất hàng hoá, nhu cầu của xã hội được phản ánh qua thị trường. 18 Cơ cấu kinh tế xã hội phải thể hiện gián tiếp nhu cầu của thị trường và tác động của thị trường, điều đó nói lên tính hợp lý và hoàn thiện hay không của nhu cầu xã hội. Nghị quyết Đại hội toàn quốc lần thứ VI đã chỉ rõ: Nền kinh tế quốc dân có một cơ cấu hợp lý là nền kinh tế trong đó các ngành, các vùng, các thành phần, các loại hình sản xuất có quy mô và trình độ kỹ thuật khác nhau phải được bố trí cân đối, liên kết với nhau, phù hợp với điều kiện kinh tế, bảo đảm cho nền kinh tế phát triển ổn định. Cơ cấu kinh tế là một hệ thống động, biến đổi không ngừng theo đà phát triển của lực lượng sản xuất và những nhân tố quy định nó. ứng với mỗi giai đoạn phát triển nhất định được đặc tritìig bằng những điều kiện cụ thể nhất định, phải điều chỉnh cơ cấu kinh tế cho phù hợp. 1.1.2.Tính chất chủ yếu của cơ cấu kinh tế Tính khách quan: Một cơ cấu như thế nào và xu thế chuyển dịch của nó ra sao là do sự phụ thuộc vào điều kiện khách quan về tự nhiên, kinh tế, xã hội, chứ không do ý muốn chủ quan của con người. Trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội quyết định sự hình thành cơ cấu kinh tế. Tương ứng với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong một giai đoạn lịch sử nhất định, tất yếu có một cơ cấu kinh tế phù hợp với giai đoạn ấy gọi là cơ cấu kinh tế hợp lý. Nền kinh tế sẽ phát triển thuận lợi nếu có cơ cấu kinh tế thực tế càng gần với cơ cấu kinh tế hợp lý và ngược lại. Tuy nhiên, sự vận động của các quan hệ kinh tế - xã hội lại thông qua hoạt động của con người. Vì vậy, quá trình hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở từng giai đoạn khác nhau đều chịu sự tác động quan trọng của con người. Do đó, trên cơ sở nắm vững và tôn trọng các yêu cầu của quy luật khách quan, con người tác động điều chỉnh cơ cấu kinh tế ngày càng hợp lý hơn. Tính lịch sử và xã hội: Sự giống nhau của các quan hệ xã hội, tỉ lệ trong cơ cấu kinh tế của những nước, những vùng có trình độ phát triển lực lượng sản xuất ngang nhau không phải bao giờ cũng dẫn đến những quan hệ như nhau về bản chất giữa các nền kinh tế. Bởi vì, ở mỗi giai đoạn phát triển nhất định, tính chất hợp lí của cơ cấu 19 kinh tế của mỗi nước, mỗi vùng phụ thuộc vào những điều kiện lịch sử, kinh tế - xã hội khác nhau. Như vậy không thể áp dụng một cách máy móc những bước thay đổi tỉ lệ số lượng của cơ cấu một nước này, vùng này cho cơ cấu một nước khác, vùng khác không cùng một điều kiện chính trị, xã hội, mặc dù các nước đó, vùng đó có thể nằm ở một trình độ phát triển lực lượng sản xuất như nhau [36]. Mặt khác, cơ cấu kinh tế, ngoài việc phản ánh tính quy luật chung về điều kiện chính trị các nước, còn phụ thuộc vào điều kiện đặc thù về tự nhiên, kinh tế, lịch sử, xã hội của mỗi nước, mỗi vùng. Với ý nghĩa đó, việc học hỏi và vận dụng sáng tạo kinh nghiệm của mỗi nước trong việc xây dựng cơ cấu cơ cấu kinh tế hợp lí là quan trọng. Tính biến động: Tính biến động của cơ cấu kinh tế được quy định bởi tính biến động và phát triển không ngừng của bản thân các yếu tố cấu thành nền kinh tế và những quan hệ giữa chúng. Trong cơ cấu kinh tế hiện hữu luôn chứa đựng những tiền đề cho sự xuất hiện cơ cấu kinh tế mới [36]. Tính biến động của cơ cấu kinh tế cho thấy chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một quá trình. Quá trình đó làm cho cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng ngày càng hoàn thiện hơn. Trên cơ sở nhận thức đúng tính quy luật góp phần tạo điều kiện thúc đẩy sự phát triển kinh tế nhanh chóng và đạt hiệu quả kinh tế cao. 1.1.3.Phân loại cơ cấu kinh tế Cơ cấu của nền kinh tế quốc dân được cụ thể hoá thông qua từng loại cơ cấu cụ thể. Tuy theo góc độ tiếp cận, có thể nêu ra các loại cơ cấu kinh tế khác nhau như sau: xét theo sự phân công lao động xã hội theo ngành, có cơ cấu kinh tế ngành, về quan hệ sở hữu, có cơ cấu thành phần kinh tế. Nghiên cứu theo sự phân công lao động theo không gian, có cơ cấu theo lãnh thổ, theo cấp quản lý, có cơ cấu trung ương, địa phương vv. Cơ cấu kinh tế theo ngành: cơ cấu ngành là quan hệ gắn bó với nhau theo những tỷ lệ nhất định giữa các ngành sản xuất, trong nội bộ nền kinh tế quốc dân cũng như giữa các ngành nghề và các doanh nghiệp trong các ngành. Cơ cấu ngành là bộ phận then chốt trong cơ cấu kinh tế, vì cơ cấu ngành quyết định trạng thái chung và tỷ lệ đầu vào, đầu ra của nền kinh tế quốc dân. Các Mác đã đưa việc phân tích cơ cấu ngành vào hệ thống lý luận về tái sản xuất 20