Tài liệu Nghiên cứu đặc điểm nông sinh học và một số biện pháp kỹ thuật đối với chuối tiêu hồng tại tỉnh phú thọ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRIỆU TIẾN DŨNG NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM NÔNG SINH HỌC VÀ MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT ĐỐI VỚI CHUỐI TIÊU HỒNG TẠI PHÚ THỌ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2017 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRIỆU TIẾN DŨNG NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM NÔNG SINH HỌC VÀ MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT ĐỐI VỚI CHUỐI TIÊU HỒNG TẠI PHÚ THỌ Ngành: Khoa học cây trồng Mã số: 62.62.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Đào Thanh Vân 2. TS Nguyễn Văn Nghiêm THÁI NGUYÊN - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận án đều đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận án Triệu Tiến Dũng ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự giúp đỡ tận tình, sự đóng góp quý báu của nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đào Thanh Vân, TS. Nguyễn Văn Nghiêm, với cương vị là người hướng dẫn khoa học đã có nhiều đóng góp to lớn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn lãnh đạo trường Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên, phòng Đào tạo, khoa Nông học đã tạo điều kiện về cơ sở vật chất và tinh thần để tôi hoàn thành nghiên cứu của mình. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban lãnh đạo và các đồng nghiệp tại Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Rau hoa quả - Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp miền núi phía Bắc, nơi tôi đang công tác đã tạo điều kiện thuận lợi và có những ý kiến đóng góp quý báu trong quá trình thực hiện luận án. Nhân đây, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân và bạn bè đã động viên, giúp đỡ, tạo điều kiện về mọi mặt cho tôi trong quá trình thực hiện luận án này. Một lần nữa tôi xin trân trọng cảm ơn! Tác giả luận án Triệu Tiến Dũng iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................. vi DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................. vii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ xi MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ..................................................................... 3 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 3 4. Điểm mới của đề tài ...................................................................................... 4 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................ 5 1.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 5 1.2. Nguồn gốc, phân loại và một số giống chuối phổ biến trên thế giới và Việt Nam ................................................................................................... 7 1.2.1. Nguồn gốc và phân loại........................................................................... 7 1.3. Đặc điểm thực vật học và yêu cầu về điều kiện sinh thái học của cây chuối .. 10 1.3.1. Các nghiên cứu về đặc điểm thực vật học cây chuối ............................ 10 1.3.2. Yêu cầu sinh thái của cây chuối ............................................................ 12 1.4. Tình hình sản xuất và tiêu thụ chuối trên thế giới và Việt Nam .............. 14 1.4.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ chuối trên thế giới ................................ 14 1.4.2. Tình hình sản xuất và tiêu thụ chuối ở Việt Nam ................................. 19 1.4.3. Tình hình sản xuất chuối ở Phú Thọ ..................................................... 24 1.5. Những nghiên cứu về cây chuối trên thế giới và Việt Nam .................... 25 1.5.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới ........................................................ 25 1.5.2. Tình hình nghiên cứu trong nước .......................................................... 39 1.6. Một số kết luận từ phân tích tổng quan .................................................... 50 iv Chương 2. VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 53 2.1. Vật liệu, địa điểm và thời gian nghiên cứu .............................................. 53 2.1.1. Vật liệu nghiên cứu ............................................................................... 53 2.1.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ......................................................... 53 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 54 2.2.1. Nghiên cứu một số đặc điểm nông sinh học giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .............................................................................................. 54 2.2.2. Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật thâm canh giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..................................................................................... 54 2.2.3. Ứng dụng tổng hợp các kết quả nghiên cứu vào sản xuất chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ............................................................................................... 54 2.3. Phương pháp nghiên cứu và các chỉ tiêu theo dõi ................................... 54 2.3.1. Nghiên cứu một số đặc điểm nông sinh học giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ (Thời gian thực hiện: tháng 1 - 12/2012) ............................ 54 2.3.2. Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật thâm canh giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..................................................................................... 56 2.4. Phương pháp xử lý số liệu........................................................................ 68 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 69 3.1. Nghiên cứu đặc điểm nông sinh học giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..... 69 3.1.1. Đặc điểm thân giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .............................. 69 3.1.2. Đặc điểm hình thái lá giông chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ................... 71 3.1.3. Đặc điểm hoa đực, cụm hoa đực (bi chuối), lá bắc của giống chuối Tiêu hồng ................................................................................................ 74 3.1.4. Đặc điểm hình thái buồng và quả của giống chuối Tiêu hồng ................... 78 3.1.5. Thành phần sinh hóa quả giống chuối Tiêu hồng ................................. 81 3.1.6. Đặc điểm thực vật học giống chuối Tiêu hồng ..................................... 81 3.2. Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật thâm canh giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..................................................................................... 85 v 3.2.1. Nghiên cứu xác định mật độ trồng thích hợp cho giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ...................................................................................... 85 3.2. Hiệu quả kinh tế của cây chuối Tiêu hồng ở các mật độ trồng tại Phú Thọ .... 96 3.2.1. Nghiên cứu xác định thời điểm trồng thích hợp cho chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .............................................................................................. 97 3.2.2. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc cho chuối Tiêu hồng vụ 1 tại Phú Thọ ................................... 108 3.2.3. Nghiên cứu xác định liều lượng phân bón thích hợp cho chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ........................................................................... 118 3.2.4. Nghiên cứu vật liệu chống đổ cho giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ... 129 3.2.5. Nghiên cứu biện pháp phòng trừ tổng hợp đối với sâu đục thân trên giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ....................................................... 132 3.2.6. Nghiên cứu thời điểm bao và vật liệu bao buồng quả phòng trừ sâu gặm vỏ quả cho chuối tiêu hồng tại Phú Thọ ....................................... 135 3.3. Kết quả áp dụng tổng hợp các biện pháp kỹ thuật vào sản xuất chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ........................................................................... 140 3.3.2. Khả năng sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng tại các mô hình thực nghiệm ........................................................................................... 140 3.3.3. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất chuối Tiêu hồng tại các mô hình thực nghiệm ............................................................................ 141 3.3.4. Đánh giá hiệu quả kinh tế của các mô hình thực nghiệm ................... 141 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ......................................................................... 144 1. Kết luận ..................................................................................................... 144 2. Đề nghị ...................................................................................................... 145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ......................................... 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 147 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 155 vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Nội dung AVRDC The World Vegetable Research and Development Center (Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Rau màu Thế Giới) BBTV Banana Bunchy Top Virus: bệnh chuối lùn BPKT Biện pháp kỹ thuật CA Controled Asmosphere (Bảo quản trong khí quyển điều chỉnh) CT Công thức CGIAR Consultative Group on International Agricultural Research: Nhóm tư vấn nghiên cứu nông nghiệp quốc tế D/R: Chiều dài/ chiều rộng ĐC Đối chứng EU-27 Liên minh chung châu Âu FAO Food and Agriculture Organization: Tổ chức nông lương Thế giới FOC Fusarium oxysporum f. sp. Cubense: Bệnh héo vàng lá IBPGR International Board for Plant Genetic Resources: Ủy ban quốc tế về nguồn gen cây trồng INIBAP International Network for the Improvement of Banana And Plantain: Mạng lưới cải tiến giống chuối ăn tươi và chuối lấy bột quốc tế. KHKT Khoa học kỹ thuật N Thời gian bao QCVN Quy chuẩn Việt Nam TCN Trước công nguyên TN Thí nghiệm T Thời vụ VN1 Vườn tập đoàn chuối miền Bắc Việt Nam vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Phân loại và sự phân bố của các chi thuộc Musa ......................... 9 Bảng 1.2. Tình hình sản xuất chuối trên thế giới năm 2013 ....................... 15 Bảng 1.3. Diện tích và sản lượng các loại quả năm 2013 ........................... 20 Bảng 1.4. Tình hình sản xuất chuối giai đoạn (2010 - 2014)...................... 20 Bảng 1.5. Diện tích, sản lượng chuối phân theo vùng sinh thái giai đoạn (2006 - 2014) .............................................................................. 22 Bảng 1.6. Các chỉ tiêu cơ bản để phân loại các dòng chuối ........................ 27 Bảng 1.7. Các bệnh hại chuối ở Việt Nam .................................................. 47 Bảng 1.8. Các loài sâu hại chuối ở Việt Nam ............................................. 48 Bảng 3.1. Đặc điểm hình thái thân giả của giống chuối Tiêu hồng ............ 70 Bảng 3.2. Đặc điểm hình thái lá cây chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ............ 72 Bảng 3.3. Đặc điểm hình thái cụm hoa đực, lá bắc của giống chuối Tiêu hồng ................................................................................... 75 Bảng 3.4. Đặc điểm hình thái buồng và quả giống chuối Tiêu hồng .......... 79 Bảng 3.5. Thành phần sinh hóa quả giống chuối Tiêu hồng....................... 81 Bảng 3.6. Đặc điểm thực vật học giống chuối Tiêu hồng tại huyện Lâm Thao, Phú Thọ và huyện Khoái Châu, huyện Hưng Yên ........... 82 Bảng 3.6a. Một số đặc điểm hình thái màu sắc thân giả, lá của các giống chuối Tiêu tại các vùng trồng ..................................................... 83 Bảng 3.6b. Thời gian sinh trưởng giống chuối Tiêu tại các vùng trồng. ...... 84 Bảng 3.6c. Số nải, số quả, khối lượng buồng và năng suất của giống chuối Tiêu tại các vùng trồng. .................................................... 84 Bảng 3.7. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến một số chỉ tiêu sinh trưởng giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ............................................ 86 Bảng 3.8. Ảnh hưởng mật độ trồng đến số lá, diện tích lá hoạt động khi trỗ buồng của giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..................... 89 viii Bảng 3.9. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến thời gian sinh trưởng đối với chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ................................................ 90 Bảng 3.10. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến các yếu tố cấu thành năng suất giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ..................................... 92 Bảng 3.11. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến độ lớn quả giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................................................................................. 93 Bảng 3.12. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến năng suất chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................................................................................. 94 Bảng 3.13. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến mức độ gây hại của một số sâu bệnh hại chính trên chuối Tiêu hồng .................................... 95 Bảng 3.14. Hiệu quả kinh tế của cây chuối Tiêu hồng ở các mật độ trồng tại Phú Thọ ........................................................................ 96 Bảng 3.15. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng (sau trồng 3 tháng) .............. 98 Bảng 3.16. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến một số chỉ tiêu sinh trưởng giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ (sau trồng 6 tháng) . 99 Bảng 3.17. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ (sau trồng 9 tháng) ........................................................................................ 100 Bảng 3.18. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến số lá và diện tích lá khi trỗ buồng của giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ................... 101 Bảng 3.19. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến thời gian sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .......................................... 102 Bảng 3.20. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ......... 104 Bảng 3.21. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến phẩm chất quả giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................................................... 106 Bảng 3.22. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến hiệu quả kinh tế đối với chuối Tiêu hồng trồng tại Phú Thọ ........................................... 107 ix Bảng 3.23. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng (sau trồng 3 tháng) ............................................................................ 109 Bảng 3.24. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến một số chỉ tiêu sinh trưởng giống chuối Tiêu hồng (sau trồng 6 tháng) ..................................................................................... 110 Bảng 3.25. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng (sau trồng 9 tháng) ............................................................................ 111 Bảng 3.26. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến số lá và diện tích lá khi trỗ buồng giống chuối Tiêu hồng vụ 1 .... 113 Bảng 3.27. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến thời gian sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng vụ 1 tại Phú Thọ.... 114 Bảng 3.28. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến các yếu tố cấu thành năng suất chuối Tiêu hồng ...................... 115 Bảng 3.29. Ảnh hưởng của thời vụ trồng và tổ hợp phân bón thúc đến phẩm chất quả giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................. 117 Bảng 3.30. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến một số chỉ Tiêu sinh trưởng của giống chuối tiêu hồng vụ 2 (sau định chồi 3 tháng)119 Bảng 3.31. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng vụ 2 (sau định chồi 6 tháng) ........................................................................................ 120 Bảng 3.32. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến một số chỉ tiêu sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng vụ 2 (sau định chồi 9 tháng) . 121 Bảng 3.33. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến thời gian sinh trưởng cây chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ...................................... 122 Bảng 3.34. Ảnh hưởng liều lượng phân bón đến các yếu tố cấu thành năng suất chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ............................ 123 Bảng 3.35. Ảnh hưởng liều lượng phân bón đến năng suất chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ............................................................... 124 x Bảng 3.36. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến kích thước quả chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ...................................................... 126 Bảng 3.37. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến chất lượng chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ...................................................... 127 Bảng 3.38. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến thành phần sâu bệnh hại trên chuối Tiêu hồng ........................................................... 127 Bảng 3.39. Ảnh hưởng của liều lượng phân bón đến hiệu quả kinh tế chuối Tiêu hồng vụ 2 tại Phú Thọ ............................................ 128 Bảng 3.40. Ảnh hưởng của biện pháp chống đổ đến tỷ lệ đổ và năng suất chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................................................... 130 Bảng 3.41. Hiệu quả kinh tế của biện pháp chống đổ cho chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ năm 2012 ...................................................... 131 Bảng 3.42. Hiệu quả kinh tế của biện pháp chống đổ cho chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ năm 2013 ...................................................... 131 Bảng 3.43. Ảnh hưởng của biện pháp phòng trừ tổng hợp tới mật độ sâu đục thân trên chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .............................. 133 Bảng 3.44. Ảnh hưởng của biện pháp phòng trừ tổng hợp tới mức độ gây hại của sâu và năng suất chuối Tiêu hồng ................................ 134 Bảng 3.45. Ảnh hưởng của thời điểm bao và vật liệu bao buồng đến năng suất chuối Tiêu hồng ................................................................ 136 Bảng 3.46. Ảnh hưởng của thời điểm bao và vật liệu bao buồng đến mức độ gây hại của sâu gặm vỏ quả trên giống chuối Tiêu hồng ... 138 Bảng 3.47. Ảnh hường các thời điểm bao và vật liệu bao buồng đến chất lượng quả chuối Tiêu hồng ....................................................... 139 Bảng 3.49. Khả năng sinh trưởng của giống chuối Tiêu hồng tại các mô hình thực nghiệm ...................................................................... 140 Bảng 3.50. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất chuối Tiêu hồng tại các mô hình thực nghiệm ..................................................... 141 Bảng 3.51. Hiệu quả kinh tế của mô hình thực nghiệm (tính cho 01 ha) ... 142 xi DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Sản lượng chuối thế giới năm 2013 ............................................ 16 Hình 1.2. Xuất khẩu chuối theo vùng trên thế giới giai đoạn (2009 - 2013) ... 17 Hình 1.3. Nhẩu chuối trên thế giới năm 2013 (ĐVT: 1000 tấn)..................... 18 Hình 1.4. Nhu cầu tiêu thụ chuối của Mỹ và Liên minh châu Âu .............. 19 Hình 1.5. Cơ cấu thị trường xuất nhập khẩu rau quả 7T/2015 ................... 24 Hình 3.1. Đặc điểm hình thái cơ bản giống chuối Tiêu hồng..................... 69 Hình 3.2. Đặc điểm thân giả và mầu sắc thân giả chuối Tiêu hồng ........... 71 Hình 3.3. Hình ảnh ống cuống và rìa cuống lá thứ 3 giống chuối Tiêu hồng . 73 Hình 3.4. Dạng lá và mầu sắc mặt trên và mặt dưới của lá giống chuối Tiêu hồng .................................................................................... 73 Hình 3.5a. Buồng chuối để tự nhiên ............................................................. 76 Hình 3.5b. Buồng chuối được ngắt bi ........................................................... 76 Hình 3.6. Đặc điểm cụm hoa đực của giống chuối Tiêu hồng ................... 77 Hình 3.7. Đặc điểm hoa đực của giống chuối Tiêu hồng ........................... 77 Hình 3.8. Hình dạng bầu nhụy hoa và noãn trước khi phát triển thành quả của giống chuối Tiêu hồng ................................................... 78 Hình 3.9. Thế và hình dạng buồng chuối Tiêu hồng .................................. 80 Hình 3.10. Hình dạng và mầu sắc quả chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ ........... 80 Hình 3.11. Chiều cao thân giả giống chuối Tiêu hồng ở các mật độ trồng sau trồng 9 tháng ......................................................................... 87 Hình 3.12. Đường kính thân giả giống chuối Tiêu hồng ở các mật độ trồng sau trồng 9 tháng ......................................................................... 88 Hình 3.13. Thời gian sinh trưởng giống chuối Tiêu hồng tại các mật độ trồng .... 91 Hình 3.14. Ảnh hưởng của mật độ trồng đến năng suất chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .................................................................................. 95 Hình 3.15. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến một số chỉ tiêu sinh trưởng giống chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ .............................. 101 Hình 3.16. Ảnh hưởng của thời điểm trồng khác nhau đến năng suất chuối Tiêu hồng ........................................................................ 105 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cây chuối (Musa paradisiaca L.) thuộc họ Musaceae, là loại cây ăn quả ngắn ngày, có nguồn gốc nhiệt đới. Chuối có giá trị dinh dưỡng rất cao, được coi là loại quả lý tưởng cho mọi lứa tuổi. So với các loại cây trồng khác, toàn bộ sản phẩm cây chuối đều có thể tận dụng làm lương thực, thực phẩm, thức ăn chăn nuôi gia súc, gia cầm, thức ăn cho cá, hoặc phơi khô làm chất đốt... Theo thống kê của FAO (2015)[2], sản lượng chuối trên thế giới năm 2013 khoảng 154,03 triệu tấn, đứng đầu là Ấn Độ 29,6 triệu tấn, chiếm 19,2% tổng sản lượng chuối thế giới, tiếp đến là Uganda 12,0 triệu tấn chiếm 7,8%, Trung Quốc 10,4 triệu tấn, chiếm 6,8%, Philippin 9,2 triệu tấn chiếm 6,0%, Ecuador 7,4 triệu tấn chiếm 4,8%, Braxin 7,3 triệu tấn chiếm 4,8%, Indonesia 6,1 triệu tấn chiếm 4,0%,... Việt Nam xếp thứ 16 về sản lượng với gần 1,5 triệu tấn chiếm 1,0%. Việt Nam có điều kiện thuận lợi cho phát triển sản xuất nhiều loại cây trồng nhiệt đới, á nhiệt đới và ôn đới. Trong số đó, chuối là cây ăn quả nhiệt đới được trồng khá phổ biến từ hàng ngàn năm nay, có ý nghĩa kinh tế - xã hội rất quan trọng ở hầu khắp các vùng trong cả nước. Nguồn gen cây chuối ở nước ta rất đa dạng nhưng chỉ có các giống thuộc nhóm chuối Tiêu có thị trường tiêu thụ rộng lớn ở Trung Quốc và nhiều nước trên thế giới. Vì vậy, cây chuối đã và đang được xác định là cây ăn quả chủ lực, có ý nghĩa kinh tế - xã hội quan trọng ở nhiều vùng sinh thái khác nhau. Theo số liệu Tổng cục thống kê 2015 [3], sản xuất chuối có xu hướng tăng với tổng diện tích từ 108.100 ha năm 2006 lên 127.300 ha 2014 và tổng sản lượng hàng năm tăng từ 1,4 - 2,2 triệu tấn. Chuối không chỉ là loại cây ăn quả có quy mô sản xuất lớn nhất nước ta mà còn là một trong số ít cây ăn quả có khả năng phát triển sản xuất thành những vùng tập trung quy mô 400 - 500 ha. Phú Thọ là tỉnh sản xuất chuối lớn nhất vùng Trung du miền núi phía Bắc với diện tích năm 2014 là 3.100 ha, năng suất 22,4 tấn/ha, sản lượng 62,8 nghìn tấn, chiếm 17,3% diện tích, 26,6% sản lượng chuối các tỉnh miền núi phía Bắc và 2,44% diện tích, 3,3% sản lượng chuối so với cả nước (Tổng cục 2 thống kê, 2015)[3]. Nền đất chính ở đây chủ yếu là đất thịt nhẹ và đất cát pha có tầng canh tác dày, thành phần cơ giới nhẹ. Chính những yếu tố thuận lợi trên đã hình thành vùng sản xuất chuối rất tập trung trong tỉnh. Giống chuối trồng ở đây chủ yếu là nhóm chuối Tiêu nhỡ (Tiêu Đài Loan, Tiêu VN1 - 064, Tiêu hồng...). Trong các giống chuối đang trồng ở địa phương, cây chuối Tiêu hồng có khả năng chịu hạn tốt, sinh trưởng khỏe, năng suất cao và quả đạt tiêu chuẩn xuất khẩu. Chuối Tiêu hồng đạt chất lượng tốt và mã quả vàng đẹp quanh năm, bên cạnh đó phong tục tập quán của người dân Phú Thọ nói riêng, cả nước nói chung (sử dụng chuối tiêu trong việc thờ cúng, đặc biệt trong dịp tết cổ truyền Việt Nam), nên 90% diện tích chuối ở khu vực ven sông Hồng và vùng trung du miền núi phía Bắc đều sử dụng giống chuối Tiêu này để sản xuất. Cũng như các giống chuối Tiêu khác được trồng khắp nơi trên thế giới, chuối Tiêu hồng cũng cần thâm canh để phát huy tiềm năng năng suất, cần đảm bảo nhu cầu nước, dinh dưỡng để sinh trưởng, phát triển. Bên cạnh đó, cây chuối cũng có nhiều chủng loại sâu, bệnh gây hại như tuyến trùng, vi khuẩn, nấm, virut và một số sâu hại khác nên dễ dàng bị thoái hóa giống trong sản xuất nếu không có biện pháp kỹ thuật canh tác hợp lý. Tại Phú Thọ một trong những vùng trồng chuối truyền thống của Việt Nam, giống chuối Tiêu hồng mới được quan tâm nghiên cứu trong thời gian gần đây, tuy nhiên nội dung nghiên cứu cũng chỉ mới dừng lại ở mức độ điều tra khảo sát, thu thập nguồn gen để bảo tồn và đánh giá khả năng chống chịu với một số sâu, bệnh hại tại một số xã trồng chuối như Cao Xá, Vĩnh Lại, Bản Nguyên, huyện Lâm Thao, xã Hương Nộn, huyện Tam Nông. Công tác nhân giống và biện pháp kỹ thuật canh tác đối với cây chuối Tiêu hồng gần như chưa được quan tâm đúng mức. Kết quả nghiên cứu của tác giả Nguyễn Văn Nghiêm và cs (2010) [26] cho thấy, trên thực tế sản xuất chuối trong những năm gần đây tại các vùng trồng chuối trong cả nước nói chung, tỉnh Phú Thọ nói riêng đã có những bộc lộ tồn tại cơ bản sau: Một số diện tích canh tác chuối Tiêu (Tiêu hồng) hiện có đã bị nhiễm bệnh vàng lá nguyên nhân là do sử dụng cây giống từ các vườn đã bị nhiễm 3 bệnh để mở rộng diện tích sản xuất, trong khi trên địa bàn lại chưa có giống chuối Tiêu hồng sạch bệnh. Về kỹ thuật, mặc dù cây chuối từ lâu đã có mặt trong vườn của gần như hầu hết các gia đình vùng thấp tỉnh Phú Thọ nhưng cho đến tận bây giờ vẫn chưa có một quy trình thâm canh với đầy đủ ý nghĩa của nó, nhất là với một giống còn mới như chuối Tiêu hồng. Các khâu kỹ thuật quan trọng như mật độ, chủng loại, tỷ lệ và liều lượng phân bón, vật liệu chống đổ, bao buồng quả, biện pháp giữ ẩm, cách thức nhận biết và phòng trừ các loại sâu bệnh hại chính như sâu đục thân, sâu gặm vỏ quả, bệnh héo xanh, héo vàng …chưa được xác định và ban hành thành văn bản hướng dẫn một cách chính tắc, người trồng chuối chủ yếu chăm sóc và quản lý vườn theo kinh nghiệm nên hạn chế đến hiệu quả kinh tế và chưa phát huy tối đa tiềm năng sẵn có. Do đó, khắc phục các hạn chế trên để mở rộng diện tích và nâng cao hiệu quả kinh tế cho người dân sản xuất chuối tại Phú Thọ và các vùng có điều kiện sinh thái tương tự, việc tiến hành thực hiện đề tài luận án: “Nghiên cứu đặc điểm nông sinh học và một số biện pháp kỹ thuật đối với chuối Tiêu hồng tại tỉnh Phú Thọ” là có cơ sở khoa học và ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài Xác định và tư liệu hóa các đặc tính thực vật, đặc điểm nông sinh học của giống chuối Tiêu hồng, làm cơ sở khoa học cho việc phân loại, chọn giống, đồng thời góp phần hoàn thiện quy trình thâm canh nhằm nâng cao năng suất, chất lượng cây chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ. 3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 3.1. Ý nghĩa khoa học Đóng góp thêm những dữ liệu khoa học về đặc điểm nông sinh học của chuối Tiêu hồng trồng ở Phú Thọ làm nền tảng cho công tác chọn tạo giống chuối thích hợp ở các vùng sinh thái khác nhau. Thông qua các kết quả nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật, đề tài luận án góp phần bổ sung cơ sở khoa học về mối quan hệ giữa quá trình sinh 4 trưởng, phát triển của cây chuối với các yếu tố tác động từ bên ngoài nhằm ngày càng hoàn thiện quy trình thâm canh chuối Tiêu hồng bền vững và có hiệu quả. Kết quả nghiên cứu của đề tài là nguồn tài liệu tham khảo cho công tác giảng dạy, nghiên cứu trong các trường nông nghiệp. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật: Mật độ trồng; thời vụ trồng, liều lượng phân bón kết hợp với thời vụ; dùng dây nilon để chống đổ cho chuối và sử dụng biện pháp tổng hợp để phòng trừ sâu đục thân chuối; bao buồng để chống sâu gặm vỏ quả bằng túi PE là những khuyến cáo có ý nghĩa cho người trồng chuối, góp phần nâng cao giá trị sản xuất trên đơn vị diện tích và mở rộng diện tích trồng chuối tại Phú Thọ và những địa phương có điều kiện sinh thái tương tự. 4. Điểm mới của đề tài - Mô tả chi tiết và có hệ thống đặc tính thực vật học và đặc điểm nông sinh học của giống chuối Tiêu hồng trồng trong điều kiện sinh thái ở Phú Thọ. - Xác định được một số biện pháp kỹ thuật: thời điểm trồng, khoảng cách - mật độ trồng, tổ hợp phân bón kết hợp với thời vụ, biện pháp chống đổ ngã, phòng trừ sâu đục thân và sâu gặm vỏ quả nhằm nâng cao năng suất chất lượng cho chuối Tiêu hồng trồng ở Phú Thọ. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài Phú Thọ là tỉnh thuộc vùng Đông Bắc Bộ với tổng diện tích đất tự nhiên là 352.800ha, trong đó đất nông nghiệp khoảng 99.500ha (chiếm 28%). Chủ yếu là đất phù sa bồi và phù sa dốc tụ. Phân bố ở ven sông Hồng, sông Lô, sông Đà thích hợp cho việc gieo trồng các loại cây lương thực và cây chuối. Về khí hậu tỉnh Phú Thọ thuộc vùng trung du miền núi phía Bắc đặc trưng khí hậu nhiệt đới gió mùa, có hai mùa rõ rệt: mùa Hè nóng ẩm từ tháng 5 tới tháng 10 và mùa Đông lạnh, mưa ít từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau. Nhiệt độ trung bình của 12 tháng là 23,23 oC, trong đó tháng cao nhất là tháng 6, nhiệt độ trung bình 29oC, thấp nhất là tháng 1, nhiệt độ trung bình 14,6oC. Tổng số giờ nắng trong 12 tháng là 1.239,2 giờ, cao nhất tháng 8 với 182,4 giờ nắng, thấp nhất tháng 3 với 33,6 giờ. Tổng lượng mưa của 12 tháng là 1.450,20 mm, lượng mưa cao nhất tháng 7: 351,9 thấp nhất tháng 11 chỉ đạt 28,2 mm. Nhìn chung các yếu tố thời tiết khí hậu tại Phú Thọ có gây ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của cây chuối, các tháng đầu và cuối năm (tháng 1,2,3 và 11, 12) cây chuối sinh trưởng chậm, các tháng còn lại phát triển tương đối tốt. Đặc biệt vào các tháng 7, 8, 9 điều kiện thời tiết nóng ẩm mưa nhiều là điều kiện rất thuận lợi cho quá trình sinh trưởng, phát triển và phân hóa mầm hoa của cây chuối. Với điều kiện đất đai, nhiệt độ, lượng mưa và phân bố lượng mưa giữa các tháng trong năm như vậy nên khu vực này rất phù hợp cho phát triển các loại cây ăn quả nhiệt đới. Trong đó cây chuối trở thành cây cho sản phẩm mang tính hàng hóa của tỉnh Phú Thọ. Phát triển cây chuối, đáp ứng được nhu cầu của người dân Phú Thọ, đảm bảo môi trường xanh và thu nhập cao cho nông dân, làm giảm khoảng cách giàu nghèo giữa vùng đô thị và nông thôn. Nông dân Phú Thọ có kinh nghiệm trồng và chăm sóc chuối, có vườn chuối cho thu nhập 150 - 200 triệu đồng/ha. Đến năm 2014 toàn tỉnh có khoảng 6 3100 ha với sản lượng ước tính 62,0 nghìn tấn. Trong các giống chuối đang trồng ở địa phương, cây chuối Tiêu hồng là cây trồng mới có nhiều ưu điểm vượt trội như khả năng thích nghi, mẫu mã quả đẹp; tỷ lệ quả xuất khẩu cao, có vị ngọt đặc trưng và không nhão quả về mùa Hè như giống chuối Đài Loan và chuối tiêu VN1.064 được trồng thuần tại địa phương. Vì thế chuối Tiêu hồng được đánh giá là cây có giá trị kinh tế cao có thể góp phần vào thu nhập cho người dân tại Phú Thọ và bổ dung cơ cấu giống chuối cho tỉnh. Mặc dù vây, hiện trạng sản xuất chuối theo hướng hàng hóa tại các vùng chuối chính trong tỉnh còn một số tồn tại: sản xuất mạnh mún, nhỏ lẻ, phân tán, khả năng đầu tư thâm canh thấp, việc ứng dụng các kỹ thuật mới còn hạn chế; công tác quản lý và sản xuất giống còn nhiều bất cập; năng suất chưa cao, chất lượng chưa tốt; sản phẩm quả thiếu tính cạnh tranh trên thị trường. Trong bối cảnh đó, việc tiến hành đề tài khoa học với tiêu đề: ” Nghiên cứu đặc điểm nông sinh học và một số biện pháp kỹ thuật đối với chuối Tiêu hồng tại Phú Thọ” là việc cấp thiết, nhằm xây dựng những vùng chuối tập trung có năng suất, chất lượng cao để thu nhập cho nông dân. Về mặt khoa học, các kết quả thu được từ công trình đóng góp thêm phần lý luận, một cách thức tiếp cận trong mối liên hệ giữa các đặc tính nông sinh học của một chủng loại cây ăn quả ngắn ngày, có thân giả với một số yếu tố kỹ thuật có ảnh hưởng trực tiếp và quan trọng đến đời sống cây trồng, thông qua đó mà xác định sự tối ưu của các biện pháp thâm canh như mật độ, thời vụ, dinh dưỡng khoáng, vật liệu chống đổ, phòng trừ sâu bệnh hại và thời điểm bao buồng quả. Thêm vào đó, hệ thống các đặc trưng nông sinh học của giống chuối Tiêu hồng khi được trồng ở một vùng cách khá xa với nơi phát sinh được đề tài nghiên cứu tương đối công phu và bài bản cũng được coi là nguồn tư liệu quý làm chỗ dựa tham khảo tốt cho những nghiên cứu kỹ thuật về sau. Về mặt thực tiễn, các kết quả xác định một số biện pháp kỹ thuật quan trọng trong sản xuất giống chuối tiêu hồng tại tỉnh Phú Thọ là nền tảng rất cơ bản để xây dựng và hoàn thiện quy trình trồng cụ thể trên một địa bàn cụ thể theo hướng hàng hóa với hiệu quả kinh tế cao, người trồng và các cơ quan chỉ đạo kỹ thuật có thể áp dụng trực tiếp vào thực tiễn sản xuất của địa phương mình. 7 1.2. Nguồn gốc, phân loại và một số giống chuối phổ biến trên thế giới và Việt Nam 1.2.1. Nguồn gốc và phân loại 1.2.1.1. Nguồn gốc Chi chuối (Musa) có nguồn gốc từ vùng châu Á nhiệt đới và được thuần hóa rất sớm ở vùng Đông Nam Á. Nhiều loài chuối dại vẫn còn mọc lên ở New Guinea, Malaysia, Indonesia, và Philippines. Theo Simmond and Shepherd (1955) [61], nguồn gốc của các giống chuối ăn được đều xuất phát từ 2 loài chuối dại có hạt trong chi Musa là Musa acuminata và Musa balbisiana. Chính sự tái tổ hợp trong điều kiện tự nhiên và qua nhiều đời giữa 2 loài này đã hình thành nên rất nhiều nhóm giống chuối. Trong đó nhóm phụ Cavendish mang kiểu gen AAA với rất nhiều giống chuối thương mại đã và đang được trồng trọt rộng rãi ở rất nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ. Các nghiên cứu về chọn tạo giống và phát triển sản xuất chuối chủ yếu được thực hiện đối với nhóm phụ này. Cho đến nay, vẫn còn có ý kiến trái ngược nhau về nguồn gốc của cây chuối. Tuy nhiên, Stover and Simmonds (1987) [64] and Valmayor, Espino. Pascua (2002) [60], nguồn gốc phát sinh của cây chuối là một vùng rộng lớn bao gồm Ấn Độ, các nước vùng Đông Nam châu Á và khu vực Thái Bình Dương. Ngày nay, cây chuối đã được phát triển ở hầu khắp các vùng nhiệt đới ẩm trên thế giới. Người ta đã tìm thấy sự đa dạng về nguồn gen cây chuối không chỉ ở nơi phát sinh nguồn gốc mà còn ở khu vực Nam Mỹ, Đông và Tây Phi. Hiện nay trên thế giới có khoảng 130 quốc gia trồng chuối với nhiều mục đích khác nhau: chủ yếu dùng ăn tươi, kế đến là dùng để lấy sợi, sản xuất rượu chuối và làm cây cảnh. 1.2.1.2. Phân loại và một số giống chuối trên thế giới và Việt Nam Để thuận tiện cho việc phân loại người ta đặt tên cho chuối là những đuôi Latinh chỉ căn cứ vào tất cả vào đặc điểm ngoại hình không cần quan tâm đến nguồn gốc di truyền.