Tài liệu Nghiên cứu đặc điểm bệnh học, chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh cysticercus tenuicollis trên dê và lợn ở tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM DƯƠNG NHƯ NGỌC NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM BỆNH HỌC, CHẾ TẠO KHÁNG NGUYÊN CHẨN ĐOÁN BỆNH CYSTICERCUS TENUICOLLIS TRÊN DÊ VÀ LỢN Ở TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y Thái Nguyên - 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM DƯƠNG NHƯ NGỌC NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM BỆNH HỌC, CHẾ TẠO KHÁNG NGUYÊN CHẨN ĐOÁN BỆNH CYSTICERCUS TENUICOLLIS TRÊN DÊ VÀ LỢN Ở TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Thú y Mã số: 60 64 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÚ Y Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Thị Kim Lan Thái Nguyên - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng: Đây là công trình nghiên cứu của chúng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác và chưa từng sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Thái Nguyên, tháng 09 năm 2015 Tác giả Dương Như Ngọc ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình thực hiện đề tài và hoàn thành bản luận văn, tôi luôn nhận được sự giúp đỡ của nhiểu tổ chức và cá nhân. Nhân dịp này tôi xin trân trọng cảm ơn Ban giám đốc, Ban quản lý Sau đại học Đại học Thái Nguyên, Phòng Quản lý và Đào tạo sau đại học, Khoa Chăn nuôi Thú y, Trường Đại Học Nông Lâm Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi được theo học chương trình đào tạo nghiên cứu tại trường. Tôi xin trân trọng cảm ơn tập thể cán bộ khoa Chăn nuôi Thú y, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các cô hướng dẫn khoa học là GS.TS. Nguyễn Thị Kim Lan, NCS. Nguyễn Thu Trang đã trực tiếp hướng dẫn giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và, các em sinh viên đã đóng góp công sức, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn ! Thái Nguyên, tháng 08 năm 2015 Tác giả Dương Như Ngọc iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ......................................................................................1 2. Mục tiêu của đề tài ..............................................................................................2 3. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài ...............................................3 3.1. Ý nghĩa khoa học .............................................................................................3 3.2. Ý nghĩa thực tiễn..............................................................................................3 Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................................................................4 1.1. Sán dây ký sinh ở chó và ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis ................4 1.1.1. Đặc điểm sinh học của sán dây ký sinh ở chó ..........................................4 1.1.2. Đặc điểm sinh học ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis ...................8 1.2. Bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở một số loại gia súc ...........11 1.2.1. Đặc điểm dịch tễ học bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis..................11 1.2.2. Đặc điểm bệnh lý và lâm sàng bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis ...15 1.2.3. Chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis.................................................17 1.2.4. Miễn dịch trong bệnh ký sinh trùng .......................................................18 1.2.5. Phòng, trị bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis ...............................26 1.3. Tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước ....................................................28 1.3.1. Tình hình nghiên cứu trong nước ...........................................................28 1.3.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài .......................................................29 Chương 2: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................31 2.1. Đối tượng, thời gian, địa điểm nghiên cứu ....................................................31 2.2. Vật liệu nghiên cứu ........................................................................................31 2.3. Nội dung nghiên cứu......................................................................................32 2.3.1. Nghiên cứu bệnh học bệnh Cysticercus tenuicollis ...............................32 2.3.2. Nghiên cứu chế tạo kháng nguyên phục vụ việc chẩn đoán bệnh..........33 2.4. Phương pháp nghiên cứu ...............................................................................33 iv 2.4.1. Phương pháp nghiên cứu bệnh học bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis .............................................................................................33 2.4.2. Phương pháp nghiên cứu chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis ................................................................36 2.5. Phương pháp xử lý số liệu .............................................................................37 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..................................38 3.1. Nghiên cứu bệnh học bệnh Cysticercus tenuicollis trên lợn gây nhiễm........38 3.1.1. Thời gian hoàn thành giai đoạn ấu trùng Cysticercus tenuicollis trên lợn gây nhiễm .......................................................................................38 3.1.2.Triệu chứng lâm sàng chủ yếu của lợn bị bệnh Cysticercus tenuicollis do gây nhiễm ......................................................................41 3.1.3. So sánh số lượng hồng cầu, số lượng bạch cầu, hàm lượng huyết sắc tố và tỷ khối hồng cầu của lợn gây nhiễm và đối chứng......................42 3.1.4. Sự thay đổi công thức bạch cầu của lợn gây nhiễm so với đối chứng ...44 3.1.5. Bệnh tích đại thể ở các khí quan có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ..................................................................................................47 3.1.6. Tổn thương vi thể ở cơ quan có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ....49 3.2. Nghiên cứu bệnh học bệnh Cysticercus tenuicollis trên lợn thực địa ...........50 3.2.1. Tỷ lệ và cường độ nhiễm ấu trùng Cysticercus tenuicollis ở lợn trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. ..........................................................50 3.2.2. Tỷ lệ khí quan có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên lợn mổ khám ngoài thực địa .......................................................................52 3.2.3. Triệu chứng lâm sàng chủ yếu của lợn bị bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis trên thực địa ........................................................................54 3.2.4. Bệnh tích đại thể ở các khí quan có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh....55 3.3. Nghiên cứu chế tạo kháng nguyên phục vụ việc chẩn đoán bệnh .................57 3.3.1. Chế tạo kháng nguyên từ ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis thu thập được theo phương pháp Ersov ...............................................57 3.3.2. Xác định độ nhạy, độ đặc hiệu của kháng nguyên chế tạo .........................57 v 3.3.3. Thử nghiệm kháng nguyên trong chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis ở dê và lợn trên thực địa .....................................................59 CHƯƠNG 4: KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ ĐỀ NGHỊ ...........................................63 1. Kết luận .............................................................................................................63 1.1. Nghiên cứu bệnh học bệnh Cysticercus tenuicollis trên lợn gây nhiễm .........63 1.2. Nghiên cứu bệnh học bệnh Cysticercus tenuicollis ở lợn trên thực địa ..........63 1.3. Nghiên cứu chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis .........................................................................64 2. Tồn tại ...............................................................................................................64 3. Đề nghị ..............................................................................................................64 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................65 vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Thời gian hoàn thành giai đoạn phát triển của ấu trùng Cysticercus tenuicollis trong lợn gây nhiễm ................................................................ 39 Bảng 3.2. Triệu chứng lâm sàng chủ yếu của lợn bị bệnh Cysticercus tenuicollis do gây nhiễm ........................................................................... 41 Bảng 3.3. Sự thay đổi một số chỉ số huyết học của lợn gây nhiễm và đối chứng (thời điểm 45 ngày sau gây nhiễm) .......................................................... 42 Bảng 3.4: Công thức bạch cầu của lợn gây nhiễm và đối chứng .............................. 45 Bảng 3.5. Bệnh tích đại thể ở các khí quan có ấu trùng .......................................... 48 Bảng 3.6. Tỷ lệ và cường độ nhiễm ấu trùng Cysticercus tenuicollis ở lợn tại 3 xã thuộc TP. Thái Nguyên ........................................................................ 50 Bảng 3.7. Tỷ lệ các khí quan của lợn có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh [trong số 33 lợn (+)].......................................................................... 53 Bảng 3.8. Triệu chứng lâm sàng của lợn nhiễm ấu trùng Cysticercus tenuicollis trên thực địa .............................................................................................. 54 Bảng 3.9. Tổn thương đại thể ở các khí quan có ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ..................................................................................... 56 Bảng 3.10. Kết quả đánh giá độ nhạy, độ đặc hiệu của kháng nguyên chế tạo ........ 57 Bảng 3.12. Kết quả thử nghiệm kháng nguyên chế tạo trong chẩn đoán bệnh ở dê trên thực địa ........................................................................................ 59 Bảng 3.13. Kết quả đánh giá độ nhạy, độ đặc hiệu của kháng nguyên chế tạo trong chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis ở dê trên thực địa ............. 59 Bảng 3.14. Tỷ lệ các xét nghiệm ở dê trên thực địa.................................................. 60 Bảng 3.15. Kết quả thử nghiệm kháng nguyên trong chẩn đoán bệnh ở lợn trên thực địa ..................................................................................................... 60 Bảng 4.16. Kết quả đánh giá độ nhạy, độ đặc hiệu của kháng nguyên chế tạo trong chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis ở lợn trên thực địa............ 61 Bảng 3.17. Tỷ lệ các xét nghiệm ở lợn trên thực địa ................................................ 61 vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Hình 3.1. Biểu đồ sự thay đổi một số chỉ số huyết học của lợn nhiễm ấu trùng Cysticercus tenuicollis.................................................................. 44 Hình 3.2. Biểu đồ công thức bạch cầu của lợn ở lô đối chứng và lô gây nhiễm ..................................................................................................... 45 Hình 3.3. Biểu đồ tỷ lệ nhiễm ấu trùng Cysticercus tenuicollis ở lợn tại các địa phương ............................................................................................. 51 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong những năm gần đây, nền kinh tế phát triển và nhu cầu về thực phẩm của con người ngày càng tăng lên. Ngành chăn nuôi ngày càng có vị trí quan trọng trong nền kinh tế quốc dân, bởi nó không chỉ đáp ứng nhu cầu thực phẩm cho người tiêu dùng mà còn cung cấp nguyên liệu cho các ngành công nghiệp chế biến, cung cấp phân bón cho cây trồng. Tuy nhiên, dịch bệnh xảy ra nhiều đã làm giảm hiệu quả và năng xuất chăn nuôi, ảnh hưởng tới sức khỏe của con người. Trong đó bệnh giun, sán nói chung và bệnh do ấu trùng sán dây ký sinh ở gia súc nói riêng, đã gây nhiều thiệt hại cho chăn nuôi ở nước ta. Ấu trùng một số loài sán dây ký sinh và gây bệnh trên người và nhiều loài gia súc khác - ký chủ trung gian của chúng gây thiệt hại nặng nề cho ngành chăn nuôi cũng như sức khoẻ con người. Một trong những ấu trùng đó là Cysticercus tenuicollis, là ấu trùng của sán dây Taenia hydatigena, gây bệnh trên lợn, trâu, bò, dê, ngựa và trên cả người. Nguyễn Thị Kim Lan (2012) [13] cho biết, ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên bề mặt các khí quan trong xoang bụng của vật chủ và gây bệnh. Ấu trùng là những bọc nước mang đầu sán dây Taenia hydatigena, có kích thước to, nhỏ không đều, bám ở bề mặt gan, lách, màng mỡ chài, màng treo ruột... Vì thế, trong quá trình giết mổ, có thể dễ nhầm lẫn ấu trùng với các bọc nước bình thường, từ đó không có biện pháp tiêu diệt ấu trùng, làm tăng nguy cơ nhiễm sán dây ở chó, đồng thời tăng nguy cơ lây nhiễm bệnh ấu trùng sán dây cho người và các gia súc khác. Bệnh Cysticercus tenuicollis phổ biến ở nhiều nước trên thế giới, đặc biệt là những nơi nuôi nhiều chó và chế độ kiểm soát giết mổ không nghiêm ngặt. Khi nhiễm nhẹ, chức năng của các khí quan rối loạn không rõ. Số lượng ấu sán nhiều gây rối loạn chức năng các khí quan trong xoang bụng, gây hiện tượng hoàng đản, con vật mất tính thèm ăn, sốt cao. Số lượng ấu sán nhiều còn gây chèn ép các khí quan trong xoang bụng, xoang ngực, có thể có triệu chứng của viêm màng bụng cấp tính. 2 Theo Phạm Sỹ Lăng (2002) [18], bệnh phân bố ở khắp các vùng, đặc biệt là những nơi nuôi nhiều chó và giết mổ gia súc bừa bãi, không kiểm soát chặt chẽ vệ sinh thú y. Tỷ lệ nhiễm bệnh tăng dần theo tuổi gia súc do thời gian và cơ hội tiếp xúc với mầm bệnh tăng dần. Khi bị nhiễm ấu trùng, vật chủ có thể có một số triệu chứng như gầy yếu dần, đau bụng, bụng căng to, ấn vào vùng bụng con vật có cảm giác đau, nếu nhiễm nặng có thể hoàng đản da và niêm mạc. Vật chủ có thể chết do thiếu máu, nội quan bị huỷ hoại hoặc do các bệnh kế phát. Hiện nay, bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, chủ yếu chỉ điều trị triệu chứng. Ngoài ra, việc chẩn đoán bệnh đối với con vật còn sống rất khó khăn do triệu chứng bệnh không điển hình. Đặc biệt, ấu trùng ký sinh trên bề mặt các khí quan trong xoang bụng nên không thể sử dụng các phương pháp xét nghiệm thông thường để tìm ấu trùng. Theo Junquera P. (2013) [44], cho đến nay chẩn đoán bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis chỉ có thể thực hiện sau khi gia súc chết. Những vấn đề trên cho thấy, việc tìm hiểu đặc điểm bệnh học và chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở lợn và một số loài gia súc khác, từ đó xây dựng quy trình phòng chống thích hợp là hết sức cần thiết. Nghiên cứu này không những góp phần hạn chế tỷ lệ nhiễm ấu trùng sán dây ở lợn, mà còn góp phần phòng chống bệnh ấu trùng sán dây cho người và một số loài vật nuôi khác. Xuất phát từ thực tiễn trên, chúng tôi tiến hành đề tài: "Nghiên cứu đặc điểm bệnh học, chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis trên dê và lợn ở tỉnh Thái Nguyên". 2. Mục tiêu của đề tài - Nghiên cứu đặc điểm bệnh học bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở lợn gây nhiễm và lợn nhiễm tự nhiên tại thành phố Thái Nguyên. - Nghiên cứu chế tạo kháng nguyên phục vụ việc chẩn đoán bệnh. - Xác định độ nhạy, độ đặc hiệu của kháng nguyên chế tạo. 3 - Thử nghiệm kháng nguyên trong chẩn đoán bệnh Cysticercus tenuicollis ở dê và lợn trên thực địa. 3. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài 3.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả của đề tài là những thông tin khoa học bổ sung và hoàn thiện về đặc điểm bệnh học và chế tạo kháng nguyên chẩn đoán bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis trên dê và lợn. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả của đề tài là cơ sở khoa học để sản xuất kháng nguyên chẩn đoán bệnh và khuyến cáo người chăn nuôi áp dụng các biện pháp phòng, trị bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra, nhằm hạn chế tỷ lệ và cường độ nhiễm ở dê và lợn, giảm thiệt hại do bệnh gây ra. 4 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Sán dây ký sinh ở chó và ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis 1.1.1. Đặc điểm sinh học của sán dây ký sinh ở chó 1.1.1.1. Vị trí của sán dây chó trong hệ thống phân loại động vật học Theo Phan Thế Việt và cs (1977) [29], Nguyễn Thị Kỳ (1994) [5], (2003) [6], Nguyễn Thị Lê và cs (1996) [22], hệ thống phân loại sán dây của Việt Nam đã lựa chọn hệ thống phân loại của Schulz và Gvozdev (1970) để sắp xếp các loài sán dây phát hiện được ở người, chim, thú nuôi và hoang dại ở Việt Nam. Trong đó, sán dây ký sinh ở chó có vị trí như sau: Ngành sán dẹp Plathelminthes Lớp Cestoda Rudolphi, 1808 Phân lớp Eucestoda Southwell, 1930 Bộ Pseudophyllidea Carus, 1863 Họ Diphylloborthriidae Luhe, 1910 Giống Spirometra Mueller, 1937 Loài Spirometra erinacei-europaei (Rudolphi, 1819) Mueller, 1937 Loài Spirometra mansonoides (Mueller, 1935) Mueller, 1937 Bộ Cyclophyllidea Beneden in Braun, 1900 Phân bộ Hymenolepidata Skrjabin, 1940 Họ Dipylidiidae Mola, 1929 Giống Dipylidium Leuckart, 1863 Loài Dipylidium caninum Leuckart, 1758 Phân bộ Tta Skrjabin et Schulz, 1937 Họ Taeniidae Ludwig, 1886 Giống Taenia Linnaeus, 1758 5 Loài Taenia hydatigena Pallas, 1766 Loài Taenia pisiformis Bloch, 1780 Giống Echinococcus Rudolphi, 1801 Loài Echinococcus granulosus Batsch, 1786 Giống Multiceps Goeze, 1782 Loài Multiceps multiceps Leske, 1780. Phân bộ Mesocestoidata Skrjabin, 1940 Họ Mesocestoididae Perrier, 1897 Giống Mesocestoides, Wailand, 1863 Loài Mesocestoides lineatus Goeze, 1782 Theo Nguyễn Thị Kim Lan và cs (1999) [10]: tính đến thời điểm hiện tại, người ta đã biết hơn 30 loài sán dây ký sinh ở loài ăn thịt gây bệnh cho chó, mèo. Chúng đều thuộc bộ Cyclophyllidea và Pseudophyllidea. Kết quả tổng hợp của Phạm Sỹ Lăng (2002) [18] cho biết, đến nay đã phát hiện được 8 loài sán dây ký sinh trên chó ở miền Bắc Việt Nam. Hiện nay trên thế giới có khoảng 40 loài sán dây gây bệnh cho chó và các thú ăn thịt thuộc họ chó mèo (Vương Đức Chất và Lê Thị Tài, 2004 [1]). 1.1.1.2. Đặc điểm hình thái, cấu tạo của sán dây chó * Đặc điểm chung: Phan Thế Việt và cs (1977) [29], Nguyễn Thị Kỳ (1994) [5], (2003) [6], Nguyễn Thị Lê và cs (1996) [22], cho biết: Sán dây chó có những đặc điểm của lớp sán dây nói chung: hình dải băng màu trắng hoặc trắng ngà. Cơ thể dài, dẹp theo hướng lưng bụng, chia thành ba phần: đầu, cổ, thân (gồm những đốt sau cổ, có hình dạng và cấu tạo khác nhau). Đầu sán dùng để bám vào thành ruột vật chủ, nên có những hình dạng, kích thước và các cơ quan bám đặc trưng. Chiều rộng của đầu thường chỉ nhỏ hơn 1 mm, nhưng cũng có sán có đầu dài vài mm. Cơ quan bám nằm trên đầu bao gồm rãnh bám hoặc giác bám, mõm, vòi và có nhiều móc. Ở một số loài sán dây trên móc bám có các móc bé xếp thành nhiều hàng. Giác bám là bộ phận đặc trưng của sán dây bậc cao. 6 Móc bám nằm ngay trên đầu hay ở phần cuối vòi, sắp xếp thành một hay hai hàng. Số lượng móc ở các nhóm sán dây dao động từ vài móc đến vài trăm móc. Ít khi vòi thiếu móc. Kích thước, cấu tạo và số lượng móc cố định cho mỗi loài. Cổ là những đốt sán nối tiếp sau đầu. Đốt cổ của sán dây là đốt sinh trưởng, từ các đốt cổ sinh ra các đốt thân, cơ quan sinh sản ở các đốt cổ chưa hình thành rõ. Thân sán dây lại gồm ba loại đốt: những đốt chưa thành thục về sinh dục (ở gần cổ), cơ quan sinh dục chưa phát triển đầy đủ, chỉ thấy cơ quan sinh dục đực. Những đốt thành thục về sinh dục (ở giữa thân), cơ quan sinh dục trong những đốt sán này đã phát triển đầy đủ, có đủ cả bộ phận sinh dục đực và cái, có hệ bài tiết, cấu tạo mỗi đốt tương tự như mỗi cơ thể sán lá, nhưng khác sán lá là không có hệ tiêu hoá. Những đốt già (ở cuối thân sán), bên trong đốt sán chứa đầy tử cung với vô số trứng sán dây. Ở những đốt già, bộ phận sinh dục đực bị thoái hoá. Những đốt già thường xuyên được rời khỏi cơ thể sán và theo phân ra ngoài (đặc điểm này thấy ở những loài sán dây thuộc bộ Cyclophyllidea). Chiều dài của sán dây chó dao động từ 0,5 mm đến hàng chục mét. Cơ thể sán dây phủ lớp tiểu bì, đến lớp hạ bì, rồi đến lớp cơ vòng, cơ dọc. Phần bên trong chứa đầy nhu mô. Sán dây chó cũng giống các sán dây khác ở đặc điểm không có hệ tiêu hóa, sán lấy thức ăn bằng phương thức thẩm thấu qua bề mặt cơ thể. Hệ thần kinh ở sán dây kém phát triển, gồm có hạch thần kinh trung ương nằm ở trên đầu, từ đó có các dây thần kinh chạy dọc cơ thể. Có hai dây phát triển hơn nằm bên ngoài ống bài tiết và mỗi đốt nối với nhau bởi các cầu nối ngang. Hệ tuần hoàn và hệ hô hấp tiêu giảm. Hô hấp theo kiểu yếm khí. Hệ bài tiết của sán dây cấu tạo theo kiểu nguyên đơn thận, gồm 2 ống chính từ đầu sán đi về cuối thân và thông với lỗ bài tiết. Ngoài ra, ở mỗi đốt sán còn có những ống ngang nối liền với 2 ống chính. Hầu hết các loài sán dây là lưỡng tính: Trong mỗi đốt thường có một hệ sinh dục (gồm một cơ quan sinh dục đực và một cơ quan sinh dục cái) phát triển ở các giai đoạn khác nhau, ít khi có hai hệ sinh dục hoặc hơn. Sự phát triển của hệ sinh dục theo một thứ tự nhất định: Ở các đốt non cơ quan sinh dục chưa phát triển, sau 7 đó hình thành cơ quan sinh dục đực rồi đến cơ quan sinh dục cái. Sau khi thụ tinh, cơ quan sinh dục đực teo dần còn lại cơ quan sinh dục cái. Ở các đốt già, trứng chứa đầy trong tử cung. Loài Taenia hydatigena: dài 5000 mm gồm 550 - 700 đốt rất rộng. Đầu hình quả lê hay hình thận, đường kính 1 mm, vòi có 26 - 44 móc, xếp thành hai hàng, móc hàng trên dài 0,170 - 0,022 mm, có mỏm rất cong, móc hàng dưới dài 0,110 - 0,160 mm, có lưỡi rất cong, các giác bám gần nhau và có đường kính 0,110 mm, cổ dài 0,500 mm. Mỗi đốt sán có 600 - 700 tinh hoàn ở giữa các ống bài tiết. Xung quanh noãn hoàng, buồng trứng, ống dẫn tinh và âm đạo không có tinh hoàn, ống dẫn tinh có dạng túi hẹp uốn khúc nhiều, không có túi tinh. Nang lông gai hình trụ dài 0,450 mm, rộng 0,130 mm, buồng trứng hai thùy ở nửa dưới của đốt, cạnh phía không lỗ lớn hơn phía có lỗ, noãn hoàng là ống hẹp kéo dài theo chiều ngang, thể Melis tròn ở giữa buồng trứng và noãn hoàng, phần đầu âm đạo phình rộng, sau hẹp dần, tới thùy buồng trứng tạo thành túi nhận tinh. Ở các đốt già thân tử cung có 5 - 10 nhánh ngang, mỗi đầu tự do lại tạo thành các nhánh phụ, trứng bầu dục, dài 0,038 - 0,031 mm, rộng 0,034 - 0,035 mm, vỏ dày 0,004 mm. 1.1.1.3. Chu kỳ sinh học của sán dây chó Theo Đỗ Dương Thái và cs (1978) [24], chu kỳ sinh học của sán dây khá phức tạp, tiến triển ở nhiều ký chủ liên tiếp. Ở bộ Cyclophyllidae trứng chứa thai trùng sáu móc đã hình thành. Vào dạ dày ký chủ, thai trùng sáu móc thành ấu trùng (đã mất móc) có cấu tạo và tên gọi khác nhau. Những dạng ấu trùng này sống lâu hay chóng ở ký chủ trung gian và phải được một ký chủ cuối cùng thích hợp nuốt vào mới phát triển thành sán trưởng thành. Để hoàn thành vòng đời, sán dây ký sinh ở chó cần vật chủ trung gian là nhiều loài động vật khác nhau, có thể là động vật có xương sống, hoặc có thể là động vật không xương sống... Loài Dipylidium caninum, Taenia hydatigena, Taenia pisiformis, Multiceps multiceps cần 1 ký chủ trung gian để hoàn thành vòng đời, nhưng cũng có loài cần 2 ký chủ trung gian mới hoàn thành vòng đời như các loài: 8 Spirometra erinacei-europae, Spirometra mansonoides. Các họ sán dây khác nhau có chu kỳ sinh học khác nhau. Nguyễn Thị Kim Lan và cs (2008) [12] cho biết: Những đốt sán dây hầu như là những cơ thể độc lập với nhiều cơ quan riêng biệt và hoàn toàn độc lập. Nhờ có sự hóa đốt mà khả năng sinh đẻ của sán dây tăng lên gấp bội. Trong cùng một lúc, ở những đốt thành thục của sán dây có thể sinh ra hàng chục triệu trứng. Ngoài ra, sự hóa đốt còn có lợi cho sán dây về những mặt khác. Đó là, do có đốt sán già lần lượt đứt và thải ra môi trường bên ngoài mà sự reo rắc trứng ở đó được thuận lợi hơn, bản thân sán dây thải bỏ đi những đốt già cỗi, đời nó hầu như từng thời được trẻ lại, có sức lực và năng lượng mới để phát triển những loạt đốt thành thục mới. 1.1.2. Đặc điểm sinh học ấu trùng sán dây Cysticercus tenuicollis 1.1.2.1. Đặc điểm hình thái, cấu tạo của ấu trùng Cysticercus tenuicollis Nguyễn Thị Kỳ (1994) [5], (2003) [6], Nguyễn Thị Lê và cs (1996) [22], Nguyễn Thị Kim Lan và cs (1999) [10], cho biết: dạng ấu trùng Cysticercus tenuicollis gặp nhiều ở gan và xoang bụng của lợn, trâu, bò, nhiều loài thú khác, kể cả người. Ấu trùng này có dạng túi chứa đầy dịch trong. Thành bên trong túi có một đầu sán dây, có cổ. Đầu có móc và giác bám, đường kính của giác bám 0,099 0,310 mm, có 28 - 40 móc, xếp hai hàng, móc hàng trên dài 0,185 - 0,210 mm, móc hàng dưới dài 0,126 - 0,160 mm, vỏ trong của nang được bọc bằng vỏ ngoài, vỏ này bám vào thành mô cơ của vật chủ, kích thước của nang phụ thuộc vào nơi ký sinh của ấu trùng. Radfar M. H. (2005) [45] cho biết: đầu sán bên trong ấu trùng Cysticercus tenuicollis có 2 loại móc bám là móc lớn và móc nhỏ. Ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh trên cừu có số lượng móc là: 15,33 ± 1,33 móc lớn và 15,44 ± 1,42 móc nhỏ. Chiều dài móc lớn là 199,1 ± 10,93 µm, móc nhỏ là 134,85 ± 11,63 µm. Ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ở bề mặt gan, màng mỡ chài ở khoang bụng của cừu và gia súc. Gia súc nhiễm ấu sán thường không có biểu hiện triệu chứng bệnh, trừ khi nhiễm một số lượng lớn ấu trùng ở nhu mô gan, thì có thể xảy ra tình trạng thiếu máu và chết (theo Johannes Kaufmann, 1996) [37]. 9 Phạm Văn Khuê và Phan Lục (1996) [4] cho biết: căn bệnh là ấu trùng Cysticercus tenuicollis ký sinh ở gan, màng mỡ chài, màng treo ruột, lách của lợn, dê, cừu, bò, hươu, đôi khi thấy ở ngựa, người. Nguyễn Thị Kim Lan và cs (1999) [8] cho biết, ấu trùng Cysticercus tenuicollis là một bọc có kích thước to nhỏ khác nhau, có thể bằng hạt đậu, quả cam hoặc quả bưởi, trong bọc có nhiều nước. Có một đầu sán bám vào màng trong của bọc, đầu sán có 4 giác bám, có 29 - 44 móc. Theo Nath S. và cs (2010) [43], phân tích hóa học và các thành phần sinh hóa trong dịch nang của ấu trùng Cysticercus tenuicollis. Kết quả cho thấy Calcium (12,0 - 260,0 mg /100ml), Natri (130,5 - 424,3 ppm ) và Kali (12,50 - 52,50 ppm) và hóa sinh như Aspartate aminotransferase (0,1310 - 23,00 U/L), Alanine aminotransferase (1,000 - 86,17 U/L), Lactat dehydrogenase (10.00 - 108,0 U/L ) và Alkaline phosphate (18,00 - 176,0 U/L). Saad và cs (2010) [51] cho biết: nang sán của ấu trùng Cysticercus tenuicollis được cấu tạo từ các tế bào là nguyên bào sợi, tế bào mesenchymal, đây là các tế bào gốc đa năng, có thể biệt hóa thành nhiều loại tế bào khác nhau, biểu mô vảy và tế bào không biệt hóa với các mô nhầy bán gelatin. Ở độ phóng đại x10 cho thấy ấu trùng Cysticercus tenuicollis có cấu tạo đa lớp với hình dạng ngoằn ngoèo và các lớp có hiện tượng phân nhánh. Ở độ phóng đại x100 đã thấy các lớp được cấu tạo từ các tế bào khác nhau như nguyên bào sợi, tế bào mesenchymal, tế bào biểu mô vảy và tế bào không biệt hóa với mô nhầy sền sệt. Quan sát mô học ký sinh trùng, thấy các tế bào biểu mô loại vảy có chức năng bảo vệ và cảm giác. Lớp gelatin và các tế bào không chuyên biệt ảnh hưởng đến sự tăng trưởng, phát triển của ký sinh trùng ở giai đoạn phôi thai. Các tế bào mesenchymal có khả năng biệt hóa thành nhiều loại tế bào khác nhau, giúp nang sán phát triển và hoàn thành các cơ quan cần thiết, đặc biệt là sinh trưởng thành sán trưởng thành khi Cysticercus tenuicollis vào cơ thể chó và thú hoang khác. 10 Các thành phần sinh hóa trong dịch lỏng của ấu trùng Cysticercus tenuicollis lấy từ 11 con cừu cho thấy: Các thành phần sinh hóa (protein tổng số, glucose, cholesterol, triglyceride, uric acid, urea) trong dịch lỏng của Cysticercus tenuicollis rất quan trọng cho sự trao đổi chất, sinh lý học, miễn dịch học, di truyền học và biến dị. Tỷ lệ các thành phần trong Cysticercus tenuicollis khác biệt đáng kể so với trong huyết tương của ký chủ, điều này ảnh hưởng đến quá trình lưu trữ và kiểm soát vận chuyển các chất. 1.1.2.2. Chu kỳ sinh học của ấu trùng Cysticercus tenuicollis Theo Phạm Sỹ Lăng và cs (2011) [20] sán dây trưởng thành Taenia hydatigena ký sinh ở ruột non chó và động vật ăn thịt thường xuyên thải những đốt sán chửa theo phân ra ngoài môi trường. Khi các đốt sán chửa phân hủy, trứng sán được giải phóng và phân tán ra môi trường. Khi lợn, trâu, bò, dê, cừu và người ăn phải, ở đường tiêu hóa thai 6 móc được giải phóng, xuyên qua thành ruột theo hệ tuần hoàn về gan và các nội quan trong xoang bụng, chúng tìm vị trí ký sinh, sau 2 tháng đã phát triển thành ấu trùng Cysticercus tenuicollis. Khi vật chủ cuối cùng ăn phải ấu trùng này, sau 50 - 60 ngày đã phát triển thành sán trưởng thành trong ruột non. Nguyễn Thị Kim Lan (2012) [13] cho biết: Đốt sán chửa theo phân chó, chó sói... ra ngoài, vỡ ra giải phóng nhiều trứng sán. Trứng sán lẫn vào thức ăn, nước uống. Nếu ký chủ trung gian là lợn, trâu, bò, dê, cừu nuốt vào thì đến dạ dày, ấu trùng 6 móc nở ra, chui vào mạch máu niêm mạc ruột, rồi theo tuần hoàn máu về bề mặt gan, các khí quan trong xoang bụng và phát triển thành ấu trùng Cysticercus tenuicollis sau 3 tháng. Khi chó và các loài ăn thịt khác ăn phải các khí quan có ấu sán, vào đường tiêu hóa, màng bọc của ấu sán được phân hủy, đầu sán nhô ra bám vào niêm mạc ruột non, lấy dinh dưỡng và phát triển thành sán dây trưởng thành. Theo Junquera P. (2013) [44], sán dây Taenia hydatigena có vòng đời gián tiếp, ký chủ cuối cùng là những con chó và thú hoang (cáo, chó sói, mèo). Ký chủ trung gian là cừu, dê, trâu, bò, hươu, nai, ngựa và lợn. 11 Khi chó và thú hoang nhiễm sán dây Taenia hydatigena, trong ruột ký chủ, sán dây Taenia hydatigena trưởng thành đẻ trứng, trứng được chứa trong các đốt sán già và được đưa ra ngoài môi trường theo phân. Một đốt sán trưởng thành chứa tới hàng ngàn trứng. Trứng sán và đốt sán già ở ngoài môi trường lẫn trong cỏ, đất, nước, thức ăn dự trữ, kể cả thức ăn ủ chua. Các ký chủ trung gian: cừu, dê, trâu, bò, hươu, nai, ngựa, lợn ăn phải thức ăn, nước uống có lẫn trứng hay đốt sán già sẽ bị nhiễm bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis. Trứng sán có khả năng gây nhiễm trong vòng vài tháng ngoài môi trường tự nhiên. Sau khi vào ruột ký chủ, trứng nở ra ấu trùng, ấu trùng đi qua thành ruột vào máu và di chuyển đến gan. Trong gan, ấu trùng di chuyển qua các nhu mô gan để ra khỏi bề mặt gan và đi tới bề mặt các khí quan khác trong xoang bụng như màng treo ruột, màng mỡ chài, thận, ruột trong thời gian 30 ngày. Trên bề mặt các khí quan trong xoang bụng, ấu trùng hình thành các u nang và lớn dần, nang phát triển hoàn thiện mất 35 - 55 ngày sau khi nhiễm. Những nang sán có thể nhiễm cho chó sau vài tháng. Chó và thú hoang ăn phải nội tạng có chứa nang sán (ấu trùng Cysticercus tenuicollis) còn khả năng gây bệnh sẽ bị nhiễm sán. Ở trong đường ruột của chó hay thú hoang các đầu sán non chui ra và bám vào thành ruột ký chủ để lấy chất dinh dưỡng và sản sinh các đốt sán mới. Sau 6 - 8 tuần, sán dây trưởng thành bắt đầu rụng các đốt sán già. 1.2. Bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra ở một số loại gia súc 1.2.1. Đặc điểm dịch tễ học bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis Bệnh do ấu trùng Cysticercus tenuicollis gây ra thấy phổ biến trên toàn thế giới, chủ yếu ở khu vực nông thôn. Tỷ lệ nhiễm ở các khu vực thay đổi rất nhiều. Bệnh có thể xảy ra do điều kiện tự nhiên thuận lợi cho sự tồn tại của trứng trên đồng cỏ hoặc các hoạt động của động vật hoang dã mang bệnh (Junquera P., 2013) [44]. Bệnh ấu trùng Cysticercus tenuicollis phân bố ở khắp nơi, lợn nước ta nhiễm khoảng 44%. Ở những nơi nuôi nhiều chó và nuôi lợn thả rông, tỷ lệ nhiễm bệnh càng cao và gây thiệt hại đáng kể cho chăn nuôi lợn.