Tài liệu Nghiên cứu ẩn dụ với các nhóm từ liên quan đến ngôi nhà theo lí thuyết ngôn ngữ học tri nhận (có đối chiếu so sánh hai ngôn ngữ anh việt)

®¹i häc quèc gia hµ néi Tr-êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n NGUYỄN THANH TUẤN NGHIÊN CỨU ẨN DỤ VỚI CÁC NHÓM TỪ LIÊN QUAN ĐẾN NGÔI NHÀ THEO LÍ THUYẾT NGÔN NGỮ HỌC TRI NHẬN (Có đối chiếu so sánh hai ngôn ngữ Anh - Việt) Chuyªn ngµnh : Ng«n ng÷ häc M· sè : 60.22.01 LuËn v¨n th¹c sÜ ng«n ng÷ Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: GS - TS. Nguyễn Đức Tồn Hµ néi - 2009 1 MỤC LỤC Phần mở đầu ...................................................................................................... 4 1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................. 4 2. Môc ®Ých nghiªn cøu ..................................................................................... 4 3. §èi tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 5 3.1. Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 5 3.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 5 4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 5 5. Bố cục luận văn ............................................................................................... 5 Chương 1. Cơ sở lí luận liên quan đến đề tài .................................................. 6 1.1. Một số khái niệm cơ sở của tri nhận và hoạt động tri nhận ..................... 6 1.1.1. Tri nhận là gì? ................................................................................ 6 1.1.2. Tri nhận và tri giác ......................................................................... 7 1.1.3. Khoa học tri nhận ........................................................................... 8 1.1.4. Hoạt động tri nhận ......................................................................... 9 1.1.5. Tri thức hay sự hiểu biết ................................................................ 9 1.1.6. Thông tin ........................................................................................ 10 1.1.7. Phân tích ngữ nghĩa tri nhận .......................................................... 10 1.1.8. Khung.............................................................................................. 11 1.1.9. Tri nhận và biểu trưng hóa ............................................................. 12 1.1.10. Tri nhận và phục chế tri nhận ...................................................... 13 1.2. Ngôn ngữ học tri nhận .............................................................................. 13 1.2.1. Tình hình nghiên cứu ngôn ngữ học tri nhận trên thế giới và Việt Nam ...................................................................................... 13 1.2.2. Mô hình ( hay bức tranh ) về thế giới của ngôn ngữ học tri nhận ................................................................................................... 16 1.2.3. Đối tượng và nhiệm vụ của ngôn ngữ học tri nhận ....................... 17 1.2.3.1. Đối tượng ............................................................................. 17 1.2.3.2. Hai nguyên lí cơ bản ............................................................ 17 1.3. Ẩn dụ và ẩn dụ tri nhận ............................................................................ 18 1.3.1. Ẩn dụ theo quan niệm truyền thống ............................................... 19 1.3.2. Ẩn dụ tri nhận ................................................................................. 19 1.4. Tiểu kết .................................................................................................... 22 Chương 2. Khảo sát ẩn dụ đối với các nhóm từ liên quan đến ngôi nhà trong tiếng Việt từ góc độ tri nhận ................................................ 23 2 2.1. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của từ “nhà” ........................................ 23 2.2. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các từ liên quan đến kết cấu ngôi nhà ............................................................................................. 26 2.2.1. Móng nhà ....................................................................................... 27 2.2.2. Tường nhà ....................................................................................... 28 2.2.3. Vách nhà ......................................................................................... 28 2.2.4. Mái nhà ........................................................................................... 29 2.2.5. Trần nhà .......................................................................................... 29 2.2.6. Nóc nhà ........................................................................................... 30 2.2.7. Sàn nhà ............................................................................................ 30 2.2.8. Cột ( trụ ) nhà .................................................................................. 31 2.2.9. Bậc ( cầu thang ) ............................................................................. 31 2.2.10. Bếp ................................................................................................ 32 2.2.11. Phòng ............................................................................................ 32 2.3. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các từ chỉ các phần bên ngoài ngôi nhà ........................................................................................ 33 2.3.1. Cửa .................................................................................................. 33 2.3.2. Hàng rào .......................................................................................... 34 2.3.3. Vườn ............................................................................................... 36 2.3.4. Sân .................................................................................................. 38 2.3.5. Hành lang ……………………………………………………39 2.4. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các động từ liên quan đến ngôi nhà ........................................................................................... 40 2.4.1. Đào .................................................................................................. 41 2.4.2. Đổ .................................................................................................... 42 2.4.3. Xây/xây dựng/dựng xây ................................................................. 42 2.4.4. Quét ................................................................................................. 44 2.5. Tiểu kết ................................................................................................... 45 Chương 3. Khảo sát ẩn dụ đối với các nhóm từ liên quan đến ngôi nhà trong tiếng Anh từ góc độ tri nhận ( có đối chiếu với tiếng Việt ) ................................................................................................. 46 3.1. Ngữ nghĩa và ẩn dụ của từ “nhà” trong tiếng Anh ................................. 46 3.2. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các từ liên quan đến kết cấu ngôi nhà trong tiếng Anh .................................................................. 52 3.2.1. Giới thiệu về kết cấu ngôi nhà của người Anh ............................. 52 3 3.2.2. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các từ liên quan đến kết cấu ngôi nhà ....................................................................... 55 3.2.2.1. Móng nhà (Foundation ) ................................................... 55 3.2.2.2. Tường nhà ( Wall ) ........................................................... 56 3.2.2.3. Mái nhà, nóc nhà ( House – top, roof ) ............................. 56 3.2.2.4. Trần nhà ( Ceiling ) ........................................................... 57 3.2.2.5. Sàn nhà ( Floor, parquet ) ................................................. 58 3.2.2.6. Cột ( The pillar ) ............................................................... 58 3.2.2.7. Cửa và cửa sổ ( Door and Window )……….... 59 3.3. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của các từ chỉ các phần bên ngoài ngôi nhà ........................................................................................ 60 3.3.1. Hàng rào ( Hedge and fence ) ......................................................... 60 3.3.2. Vườn ( Garden ) .............................................................................. 61 3.3.3. Sân ( Yard, court, courtyard ) ......................................................... 62 3.3.4. Hành lang ( Hallway, porch, corridor, lobby ) ............................... 63 3.4. Ngữ nghĩa và sự phát triển ẩn dụ của những động từ liên quan đến ngôi nhà .................................................................................................. 64 3.4.1. Đào (Dig ) ....................................................................................... 64 3.4.2. Đổ (Cast ) ........................................................................................ 65 3.4.3. Xây (Build ) .................................................................................... 65 3.4.4. Quét ( Sweep ) ................................................................................ 66 3.5. Tiểu kết .................................................................................................... 67 Phần kết luận ..................................................................................................... 68 Tài liệu tham khảo ............................................................................................ 71 PhÇn Më §Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Èn dô ®ãng mét vai trß v« cïng quan träng trong mçi hÖ thèng ng«n ng÷ còng nh- trong ®êi sèng giao tiÕp hµng ngµy. Trong hÖ thèng ng«n ng÷, Èn dô lµ mét trong hai ph-¬ng thøc quan träng ®Ó t¹o thªm nh÷ng nghÜa míi cho tõ ng÷, ph¸t triÓn tÝnh ®a nghÜa cña tõ. Trong giao tiÕp hiÖn thùc sèng ®éng, Èn dô cµng tá ra ®¾c lùc h¬n 4 trong viÖc gióp con ng-êi cã thÓ diÔn t¶ mét c¸ch tÕ vi nhÊt hoÆc khÐo lÐo nhÊt nh÷ng néi dung cña ®êi sèng x· héi. Nghiªn cøu Èn dô trªn thÕ giíi còng nh- ë ViÖt Nam ®· cã mét lÞch sö kh¸ l©u dµi, song thêi gian gÇn ®©y, víi sù ph¸t triÓn në ré cña khuynh h-íng nghiªn cøu ng«n ng÷ theo lý thuyÕt tri nhËn th× nh÷ng nghiªn cøu míi vÒ Èn dô ®øng tõ gãc ®é tri nhËn xuÊt hiÖn ch-a ph¶i lµ nhiÒu. §øng tr-íc t×nh h×nh trªn, chóng t«i lùa chän ®Ò tµi: Nghiªn cøu Èn dô cña c¸c nhãm tõ liªn quan ®Õn ng«i nhµ theo lÝ thuyÕt ng«n ng÷ häc tri nhËn (cã so s¸nh ®èi chiÕu víi tiÕng Anh) víi mong muèn tiÕp cËn viÖc nghiªn cøu Èn dô theo mét h-íng ®i cßn míi mÎ, th«ng qua mét ®èi t-îng quen thuéc gÇn gòi víi tÊt c¶ mäi d©n téc lµ ng«i nhµ, tõ ®ã cã thÓ thÊy ®-îc nh÷ng nÐt ®Æc thï trong t- duy vµ ng«n ng÷ cña mçi d©n téc khi tri nhËn vÒ thÕ giíi. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Qua luËn v¨n, chóng t«i muèn x¸c lËp mét bøc tranh vÒ Èn dô ho¸ qua líp tõ ng÷ liªn quan ®Õn ng«i nhµ trong tiÕng ViÖt. §ång thêi, b»ng sù so s¸nh ®èi chiÕu víi mét ng«n ng÷ kh¸c lµ tiÕng Anh, luËn v¨n hy väng sÏ chØ ra ®-îc nh÷ng kh¸c biÖt mang tÝnh ®Æc thï vÒ tduy vµ ng«n ng÷ cña hai d©n téc trong c¸ch c¶m, c¸ch nghÜ vÒ cïng mét sù vËt, hiÖn t-îng rÊt gÇn gòi lµ ng«i nhµ. 3. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t-îng nghiªn cøu §èi t-îng nghiªn cứu cña luËn v¨n lµ líp tõ ng÷ trong tiÕng ViÖt (cã ®èi chiÕu víi tiÕng Anh) liªn quan ®Õn ng«i nhµ (tõ lóc b¾t ®Çu x©y dùng nhµ cho ®Õn khi ng«i nhµ hoµn chØnh nh- mét hiÖn thùc). Líp tõ ng÷ kÓ trªn sÏ ®-îc ph©n tÝch ng÷ nghÜa tõ gãc ®é Èn dô tri nhËn trong sù ®èi chiÕu hai ng«n ng÷. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu 5 Ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ c¸c líp tõ ng÷ liªn quan ®Õn ng«i nhµ trong c¸c cuèn tõ ®iÓn cã uy tÝn cña hai ng«n ng÷ ViÖt vµ Anh, ®ång thêi kÕt hîp víi sù mÉn c¶m ng«n ng÷ cña mét ng-êi b¶n ng÷ sö dông tiÕng ViÖt. Ngoµi ra luËn v¨n cßn khai th¸c c¸c tµi liÖu cã liªn quan kh¸c trong ph¹m vi hai ng«n ng÷ Anh - ViÖt. 4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu Hai ph-¬ng ph¸p ng«n ng÷ häc chñ ®¹o ®-îc luËn v¨n sö dông lµ ph-¬ng ph¸p miªu t¶ ®ång ®¹i vµ ph-¬ng ph¸p ®èi chiÕu. Ngoµi ra, luËn v¨n cßn sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p liªn ngµnh còng nh- mét sè thñ ph¸p thÝch hîp kh¸c nh- thèng kª, ph©n tÝch ng÷ nghÜa, c¶i biÕn. 5. Bè côc luËn v¨n Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, phÇn Néi dung chÝnh cña luËn v¨n ®-îc chia lµm 3 ch-¬ng nh- sau: Ch-¬ng 1: C¬ së lÝ luËn liªn quan ®Õn ®Ò tµi Ch-¬ng 2: Kh¶o s¸t Èn dô ®èi víi c¸c nhãm tõ liªn quan ®Õn ng«i nhµ theo lÝ thuyÕt ng«n ng÷ häc tri nhËn Ch-¬ng 3: So s¸nh ®èi chiÕu Èn dô ®èi víi c¸c nhãm tõ liªn quan ®Õn ng«i nhµ trong tiÕng Anh vµ tiÕng ViÖt theo lÝ thuyÕt ng«n ng÷ häc tri nhËn. Ch-¬ng 1 C¥ Së LÝ LUËN LI£N QUAN §ÕN §Ò TµI 1.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ së cña tri nhËn vµ ho¹t ®éng tri nhËn 1.1.1. Tri nhËn lµ g×? Kh¸i niÖm tri nhËn (cognition) cã nguån gèc tõ tiÕng La tinh trong sù kÕt hîp nghÜa cña hai tõ cognition (nhËn thøc) vµ cogitation (t- duy, suy nghÜ). Nã biÓu hiÖn mét qu¸ tr×nh nhËn thøc hoÆc lµ tæng thÓ nh÷ng qu¸ tr×nh t©m lÝ (tinh thÇn, t- duy), tri gi¸c, ph¹m trï ho¸, lêi 6 nãi..phôc vô cho viÖc xö lÝ vµ chÕ biÕn th«ng tin. Nã bao gåm c¶ viÖc con ng-êi nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ b¶n th©n m×nh trong thÕ giíi xung quanh vµ x©y dùng bøc tranh thÕ giíi ®Æc biÖt - tÊt c¶ nh÷ng c¸i t¹o thµnh c¬ së cho hµnh vi cña con ng-êi. Tri nhËn lµ tÊt c¶ nh÷ng qu¸ tr×nh trong ®ã nh÷ng d÷ liÖu c¶m tÝnh ®-îc c¶i biÕn khi truyÒn vµo trong n·o d-íi d¹ng nh÷ng biÓu t-îng tinh thÇn (h×nh ¶nh, mÖnh ®Ò, khung, c¶nh ) ®Ó cã thÓ l-u l¹i trong trÝ nhí con ng-êi. Theo TrÇn V¨n C¬, ®«i khi tri nhËn cßn ®-îc ®Þnh nghÜa nh- lµ sù tÝnh to¸n (computation), nghÜa lµ xö lÝ th«ng tin d-íi d¹ng nh÷ng kÝ hiÖu, c¶i biÕn nã tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c, thµnh mËt m· kh¸c, cÊu tróc kh¸c. Trong Anh ng÷ ®-¬ng ®¹i, cognition ®-îc ghi nhËn cã ba nghÜa. NghÜa thø nhÊt chØ hµnh ®éng nhËn thøc, nghÜa thø hai chØ c¸i nhËn thøc ®-îc, nghÜa thø ba ®-îc ghi b»ng tõ knowledge cã nghÜa lµ “hiÓu biÕt” nh­ng tõ nµy ngµy nay ®· gÇn nh­ kh«ng cßn ®­îc dïng. Trong tiÕng Ph¸p, tõ cognition ®-îc ghi nhËn tõ thÕ kû XIV vµ dïng trong triÕt häc, ý nghÜa cña nã ®-îc ghi lµ t-¬ng ®-¬ng víi tõ connaissance, cã nghÜa lµ sù/®iÒu hiÓu biÕt. Trong c¸ch dïng cña giíi ViÖt ng÷ häc hiÖn nay, tri nhËn lµ mét thuËt ng÷ ®-îc vay m-în tõ tiÕng H¸n nh-ng cã s- biÕn ®æi, bëi nhDiÖp Quang Ban ®· chØ ra trong mét bµi viÕt gÇn ®©y, trong c¸c cuèn tõ ®iÓn H¸n ViÖt hoµn toµn kh«ng cã tõ tri nhËn mµ chØ cã tõ nhËn tri. Tõ nhËn tri cã thÓ ®-îc hiÓu t-¬ng ®-¬ng víi tõ nhËn biÕt vµ mét lÇn n÷a cã thÓ diÔn ®¹t b»ng mét tõ d©n d· cña tiÕng ViÖt: tõ nhËn thøc.ChÝnh v× thÕ, t¸c gi¶ DiÖp Quang Ban ®Ò nghÞ dïng kh¸i niÖm ng«n ng÷ häc nhËn thøc thay cho ng«n ng÷ häc tri nhËn. (tạp chí Ngôn ngữ số 2/2008). 7 1.1.2. Tri nhËn vµ tri gi¸c Sau khi ®· lµm râ vÒ kh¸i niÖm tri nhËn, chóng ta cÇn ph©n biÖt kh¸i niÖm tri nhËn víi mét kh¸i niÖm gÇn gòi, cã nhiÒu liªn quan vµ ®«i khi cã thÕ g©y ra sù lÇm lÉn ®èi víi mét sè ng-êi, ®ã lµ kh¸i niÖm tri gi¸c. NÕu nh- tri nhËn lµ qu¸ tr×nh xö lÝ th«ng tin, chÕ biÕn th«ng tin ®Ó t¹o ra kiÕn thøc, tri thøc cña con ng-êi th× tri gi¸c (perception) l¹i thuéc cÊp ®é c¶m tÝnh cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. Quan hÖ gi÷a tri nhËn vµ tri gi¸c lµ quan hÖ cã tÝnh nh©n qu¶, theo ®ã con ®-êng tõ tri gi¸c tíi tri nhËn lµ con ®-êng tÊt yÕu ®Ó con ng-êi n¾m b¾t vÒ thÕ giíi kh¸ch quan, b¾t ®Çu tõ nh÷ng cø liÖu quan träng do tri gi¸c c¶m tÝnh cung cÊp. Tri gi¸c cã 3 ®Æc ®iÓm: 1. Tri gi¸c lu«n lu«n cô thÓ, nã cung cÊp nh÷ng thuéc tÝnh riªng lÎ, cô thÓ cña sù vËt vµ kh«ng ph©n biÖt nh÷ng thuộc tÝnh c¬ b¶n vµ kh«ng c¬ b¶n. 2. Tri gi¸c kh«ng tån t¹i riªng lÎ, chóng cã thÓ hîp t¸c víi nhau vµ trong nh÷ng tr-êng hîp nhÊt ®Þnh, cã thÓ thay thÕ cho nhau. Cã thÓ thÊy ®iÒu nµy qua nh÷ng c¸ch nãi trong ®êi sèng giao tiÕp hµng ngµy cña ng-êi ViÖt nh-: nÕm tr¶i mïi ®êi, c¸i vali tr«ng nÆng nhØ, b¸t phë tr«ng ngon qu¸, ®· nghe rÐt m-ít luån trong giã. 3. Tri gi¸c cã kh¶ n¨ng biÕn nh÷ng sù kiÖn, sù vËt trõu t-îng hoÆc kh«ng thÓ quan s¸t trùc tiÕp ®-îc thµnh nh÷ng sù vËt gÇn gòi, cã thÓ tri gi¸c mét c¸ch dÔ dµng h¬n. Cã thÓ thÊy ®iÒu nµy qua nh÷ng c¸ch nãi trong ®êi sèng hµng ngµy nh-: t-¬ng lai mê mÞt, t×nh yªu ch¸y báng, suy nghÜ ®¾ng cay… Tri gi¸c vèn lµ ®èi t-îng ®· ®-îc bµn nhiÒu ®Õn trong t©m lÝ häc vµ triÕt häc, song trong ng«n ng÷ häc tiÒn tri nhËn th× nã Ýt ®-îc chó ý 8 tíi do sù quan t©m qu¸ nhiÒu cña giíi ng«n ng÷ häc ®èi víi vÊn ®Ò h×nh th¸i. Nh-ng tõ khi ng«n ng÷ häc chuyÓn sang lÊy ng÷ nghÜa lµm träng t©m nghiªn cøu th× vÊn ®Ò tri gi¸c l¹i ®-îc quan t©m ®Õn nhiÒu h¬n mµ mét trong nh÷ng ®¹i biÓu tiªn phong lµ Wierzbicka (1980). Bµ kh¼ng ®Þnh r»ng, nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn tri gi¸c còng lµ vÊn ®Ò cña ng«n ng÷ häc, chóng hoÆc lµ ®ang h×nh thµnh, hoÆc cã thÓ ®-îc h×nh thµnh nh- nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ý nghÜa (dẫn theo Trần Văn Cơ [2, 94] ). Cã mét ®iÒu rÊt quan träng lµ, khi viÕt vÒ tri gi¸c, nhiÒu nhµ triÕt häc ®Æc biÖt l-u t©m ®Õn viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng tõ ng÷ nh- tr«ng thÊy, nghe thÊy hoÆc c¶m thÊy xem cã bao nhiªu ý nghÜa, ®ã lµ nh÷ng ý nghÜa g× vµ chóng liªn hÖ víi nhau nh- thÕ nµo. 1.1.3. Khoa häc tri nhËn Tr-íc khi nãi ®Õn ng«n ng÷ häc tri nhËn, khoa häc tri nhËn (cognitive science) ®· ®-îc h×nh thµnh vµo nh÷ng thËp niªn 60 - 70 cña thÕ kû tr-íc trªn c¬ së mét m«n khoa häc ®-îc biÕt ®Õn víi tªn gäi “trÝ tuÖ nh©n t¹o”. §©y lµ m«n khoa häc cã nhiÖm vô nghiªn cøu vµ m« h×nh ho¸ c¸c qu¸ tr×nh trÝ tuÖ cña con ng-êi. Nhê ®ã ng-êi ta nghÜ r»ng cÇn ph¶i nghiªn cøu nh÷ng ph-¬ng thøc nµo ®ã gióp cho viÖc “mæ xΔ kiÕn thøc. Tõ ®ã, khoa häc tri nhËn ra ®êi. NÕu ng-îc dßng lÞch sö mét c¸ch xa x-a h¬n, tri nhËn luËn ®· cã céi nguån tõ thêi cæ ®¹i qua c¸c nghiªn cøu vÒ logic häc, triÕt häc, t©m lÝ häc, sinh lÝ häc. TriÕt häc cæ ®¹i ®· cã mét ch-¬ng riªng víi tªn gäi nhËn thøc luËn (gnosiology) 1.1.4. Ho¹t ®éng tri nhËn Ho¹t ®éng tri nhËn (coginitive activity) ®-îc hiÓu lµ qu¸ tr×nh thiÕt ®Þnh gi¸ trÞ (nghÜa) cña biÓu thøc ng«n ng÷, nghÜa lµ tÝnh th«ng tin cña nã. Nãi réng ra, ho¹t ®éng tri nhËn t¹o cho con ng-êi kh¶ n¨ng ®i ®Õn 9 mét quyÕt ®Þnh vµ/hoÆc mét sù hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh. Tãm l¹i, ®ã lµ ho¹t ®éng t- duy dÉn ®Õn chç th«ng hiÓu (thuyÕt gi¶i) mét c¸i g× ®ã. KÕt qu¶ cña ho¹t ®éng tri nhËn lµ sù t¹o ra mét hÖ thèng nh÷ng ý niÖm gióp con ng-êi hiÓu biÕt, gi¶ ®Þnh, suy nghÜ vµ/hoÆc t-ëng t-îng vÒ c¸c ®èi t-îng cña thÕ giíi hiÖn thùc vµ c¸c thÕ giíi kh¶ dÜ. §iÒu ®ã thuéc vÒ hÖ thèng ý niÖm cña con ng-êi. Ho¹t ®éng tri nhËn cña con ng-êi cã quan hÖ trùc tiÕp víi m«i tr-êng sèng nªn nã mang ®Æc thï v¨n ho¸ d©n téc. Ho¹t ®éng tri nhËn lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña ý thøc con ng-êi, nã ®-îc triÓn khai trong nh÷ng ®iÒu kiÖn v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh vµ cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh nh÷ng tiªu chuÈn ®¹o ®øc, nh÷ng nguyªn t¾c chÝnh trÞ, t«n gi¸o vµ nh÷ng thµnh tè kh¸c cña v¨n ho¸. Do ®ã, cã quan niÖm r»ng ho¹t ®éng tri nhËn nh- mét tËp hîp nh÷ng quy tr×nh chuyÓn ®æi mét hiÖn thùc nµy sang mét hiÖn thùc kh¸c. Tham gia vµo ho¹t ®éng tri nhËn cã nh÷ng hÖ thèng xö lÝ th«ng tin kh¸c nhau v× thÕ nh÷ng cÊu tróc ý thøc ®-îc t¹o ra kh«ng ®ång nhÊt vµ phô thuéc vµo kªnh theo ®ã th«ng tin ®-îc truyÒn ®Õn cho con ng-êi. 1.1.5. Tri thøc, hay sù hiÓu biÕt Tri thøc lµ thuËt ng÷ ®-îc dïng rÊt phæ biÕn trong khoa häc tri nhËn. Nã liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò sau: a) C¸i g× sinh ra tri thøc?; b) Sù ph¸t triÓn cña tri thøc x¶y ra nh- thÕ nµo?; c) Cã thÓ cã nh÷ng lo¹i tri thøc nµo ®èi lËp nhau?; d) Nh÷ng c¬ chÕ vµ/hoÆc quy tr×nh nµo x¸c ®Þnh ®-îc tÝnh chÊt cña viÖc thu nhËn tri thøc vµ trong nh÷ng qóa tr×nh nµo xuÊt hiÖn tri thøc?; e) D-íi d¹ng nµo, ë ®©u vµ trong nh÷ng cÊu tróc nµo tri thøc ®-îc tr×nh diÖn cho trÝ tuÖ con ng-êi, nh÷ng hÖ thèng tr×nh diÖn tri thøc nµo tån t¹i vµ chóng t-¬ng t¸c víi nhau nhthÕ nµo?; g) VÊn ®Ò chñng lo¹i vµ b¶n thÓ cña tri thøc; h) VÊn ®Ò vÒ sö dông tri thøc trong c¸c qu¸ tr×nh t- duy vµ ho¹t ®éng lêi nãi. 10 1.1.6. Th«ng tin Th«ng tin (information) lµ tÊt c¶ nh÷ng d÷ liÖu con ng-êi nhËn ®-îc tõ bªn ngoµi theo nhiÒu kªnh kh¸c nhau: kªnh thu nhËn c¶m tÝnh vµ kªnh vËn ®éng - c¶m gi¸c, vµ c¶ nh÷ng d÷ liÖu ®· ®-îc hÖ thÇn kinh trung -¬ng xö lÝ vµ ®-îc con ng-êi lùa chän, thuyÕt gi¶i vµ l-u gi÷ trong ®Çu d-íi d¹ng biÓu hiÖn tinh thÇn. Khoa häc tri nhËn tr-íc hÕt quan t©m ®Õn th«ng tin tri nhËn mét lo¹i th«ng tin ®Æc tr-ng cña con ng-êi ®-îc tiÕp nhËn qua kinh nghiÖm nhËn thøc thÕ giíi khi tri gi¸c vµ kh¸i qu¸t ho¸ kinh nghiÖm nµy. Lo¹i thø hai lµ th«ng tin tinh thÇn, lµ ®èi t-îng riªng cña khoa häc tri nhËn, cã vai trß quan träng nh­ mét “mËt m· bªn trong” (Fodor, 1981). Jackendoff (1993) th× quan niÖm r»ng nhiÖm vô cña lÝ thuyÕt tri nhËn lµ nghiªn cøu cÊu tróc cña th«ng tin tinh thÇn vµ nh÷ng nguyªn t¾c “vi tÝnh ho¸” (computation) th«ng tin ®ã. Th«ng tin tinh thÇn cã quan hÖ víi c¸c kh«ng gian tinh thÇn chøa ®ùng néi dung vÒ thÕ giíi hiÖn thùc còng nh- vÒ nh÷ng kÕ ho¹ch, niÒm tin, chñ ®Ých. Lo¹i thø ba lµ th«ng tin ý niÖm, ®-îc xem nh- kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng tri nhËn cña con ng-êi do con ng-êi xö lÝ vµ cÊu tróc ho¸ thµnh tri thøc. Th«ng tin ý niÖm cã thÓ cung cÊp nh÷ng tin tøc vÒ sù t×nh kh¸ch quan trong thÕ giíi vµ nh÷ng tin tøc vÒ c¸c thÕ giíi kh¶ h÷u víi nh÷ng sù t×nh trong c¸c thÕ giíi ®ã. 1.1.7. Ph©n tÝch ng÷ nghÜa tri nhËn LÞch sö ph¸t triÓn cña ng«n ng÷ häc cã thÓ ®-îc hiÓu nh- lµ sù thay thÕ c¸c hÖ h×nh khoa häc, nghÜa lµ thay ®æi nh÷ng quan ®iÓm xuÊt ph¸t vÒ ®èi t-îng vµ ph-¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu. HÖ h×nh tri nhËn, trong khi cïng tån t¹i víi nh÷ng h×nh hÖ khoa häc kh¸c trong khoa häc vÒ ng«n ng÷, nã chØ râ mét khuynh h-íng nghiªn cøu míi lÊy nguyªn lÝ “dÜ nh©n vi trung” lµm c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn chuyÓn 11 h-íng nghiªn cøu tõ cÊu tróc cña ng«n ng÷ sang cÊu tróc cña qu¸ tr×nh tinh thÇn. Ph©n tÝch ng÷ nghÜa tri nhËn tr-íc hÕt lµ ph©n tÝch ý niÖm (concept)- ®¬n vÞ trung t©m cña ng«n ng÷ häc tri nhËn. Yu.S. Stepanov quan niÖm vÒ ý niÖm nh­ sau: “Ý niÖm tùa nh- mét khèi kÕt ®«ng cña nÒn v¨n ho¸ trong ý thøc con ng-êi; d-íi d¹ng cña nã, nÒn v¨n ho¸ ®i vµo thÕ giíi ý thøc (t- duy) cña con ng-êi, vµ, mÆt kh¸c, ý niÖm lµ c¸i mµ nhê ®ã, con ng-êi - ng-êi b×nh th-êng, kh«ng ph¶i lµ “ng­êi s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸” (mµ) chÝnh con ng­êi ®ã ®i vµo v¨n ho¸, vµ trong mét sè tr-êng hîp nhÊt ®Þnh cã t¸c ®éng ®Õn v¨n ho¸. Ý niÖm ®-îc coi lµ ®¬n vÞ cña t- duy, lµ yÕu tè cña ý thøc, nã lµ sù kiÖn cña lêi nãi, g¾n chÆt víi ng-êi nãi vµ lu«n ®Þnh h-íng ®Õn ng-êi nghe. Ý niÖm mang tÝnh chñ quan víi nghÜa nã lµ mét m¶ng cña bøc tranh thÕ giíi, thÕ nªn nã ph¶n ¸nh l¨ng kÝnh cña ý thøc ng«n ng÷ d©n téc vµ mang tÝnh d©n téc mét c¸ch s©u s¾c. Tãm l¹i, ý niÖm chøa ®ùng 3 thµnh tè: thµnh tè kh¸i niÖm, thµnh tè c¶m xóc - h×nh t-îng vµ thµnh tè v¨n ho¸. Ngoµi ra, cßn ph¶i bµn ®Õn hÖ thèng ý niÖm - ®-îc hiÓu lµ tæng hoµ tÊt c¶ nh÷ng ý niÖm cã trong trÝ tuÖ cña con ng-êi. 1.1.8. Khung Khung (frame) ®-îc hiÓu lµ ph-¬ng thøc l-u tr÷ c¸c biÓu t-îng trong bé nhí. Nã lµ ®¬n vÞ cña tri thøc ®-îc tæ chøc xung quanh mét kh¸i niÖm nµo ®ã vµ chøa ®ùng nh÷ng d÷ liÖu vÒ c¸i c¬ b¶n, c¸i ®iÓn h×nh vµ c¸i kh¶ dÜ ®èi víi kh¸i niÖm ®ã. Khung cho biÕt cô thÓ c¸i g× lµ ®Æc tr-ng vµ ®iÓn h×nh trong mét nÒn v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh, c¸i g× kh«ng ph¶i thÕ. Khung ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nh÷ng t×nh tiÕt nhÊt ®Þnh cña mèi t-¬ng t¸c x· héi, nã tæ chøc sù th«ng hiÓu cña chóng ta ®èi víi thÕ giíi nãi chung, ®ång thêi tæ chøc c¶ hµnh vi th-êng nhËt cña mçi c¸ thÓ. Liªn quan víi mçi khung cã c¸c d¹ng cña th«ng tin: vÒ 12 viÖc sö dông nã, vÒ chuyÖn ph¶i chê ®îi sau ®ã, ph¶i lµm g× nÕu nhsù chê ®îi kh«ng ®-îc kh¼ng ®Þnh. 1.1.9. Tri nhËn vµ biÓu tr-ng ho¸ BiÓu tr-ng ho¸ (symbolisation) lµ mét trong nh÷ng ph-¬ng ph¸p mµ ng«n ng÷ häc tri nhËn rÊt quan t©m nghiªn cøu. Trong khi tiÕp xóc víi thÕ giíi bªn ngoµi, con ng-êi béc lé nh÷ng nhu cÇu nhËn thøc cña m×nh d-íi d¹ng c¶m nhËn nh÷ng sù vËt kh¸ch quan th«ng qua h×nh ¶nh cña chóng. Ngoµi kh¸i niÖm lµ trung t©m cña bøc tranh khoa häc vÒ thÕ giíi, con ng-êi cßn t¹o ra cho m×nh mét thÕ giíi kh¸c n»m gi÷a thÕ giíi kh¸ch quan vµ con ng-êi. §ã lµ thÕ giíi cña c¶m nhËn vµ t-ëng t-îng, hay cßn cã thÓ gäi lµ thÕ giíi trung chuyÓn. C¬ chÕ cña ph-¬ng ph¸p nµy thÓ hiÖn ë chç con ng-êi ®-a lªn bÒ mÆt nh÷ng c¶m nhËn cã ý nghÜa liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh ý thøc hiÖn thùc vµ lµm cho nã t-¬ng ®ång víi m×nh. Do chç con ng-êi sèng trong thÕ giíi kh¸ch quan nªn con ng-êi chÞu t¸c ®éng cña nh÷ng sù kiÖn bªn ngoµi. §iÒu kiÖn chÝnh ®Ó t¹o ra thÕ giíi trung chuyÓn lµ hµnh ®éng biÓu tr-ng ho¸, nhê ®ã mµ kh¸ch hÓ cã ®-îc nh÷ng thuéc tÝnh cña chñ thÓ vµ chñ thÓ cã ®-îc nh÷ng thuộc tÝnh cña kh¸ch thÓ. BiÓu tr-ng ho¸ ng«n ng÷ lµ qu¸ tr×nh con ng-êi sö dông ng«n ng÷ ®Ó biÓu hiÖn nghÜa biÓu tr-ng. Nh÷ng biÓu thøc ng«n ng÷ chøa ®ùng nghÜa biÓu tr-ng th-êng lµ c¸i biÓu hiÖn nh÷ng kh¸i niÖm trõu t-îng, nh÷ng sù kiÖn kh«ng quan s¸t trùc tiÕp ®-îc. Sù hiÖn diÖn ®iÓn h×nh cña biÓu tr-ng ho¸ ng«n ng÷ cã thÓ dÔ dµng t×m thÊy trong kho tµng thµnh ng÷, tôc ng÷, ca dao. Ch¼ng h¹n, biÓu tr-ng cña liÔu, ®µo trong liÔu yÕu ®µo t¬; khãi, löa trong kh«ng cã löa sao cã khãi. 1.1.10. Tri nhËn vµ phôc chÕ tri nhËn 13 Kh¸i niÖm phôc chÕ th-êng ®-îc hiÓu nh- sù kh«i phôc l¹i c¸i cò ®· bÞ h- háng qua thêi gian sö dông. Trong ng«n ng÷ häc, cã hiÖn t-îng phôc chÕ mét ng«n ng÷ bÞ l·ng quªn, thËm chÝ phôc chÕ mét ph¹m trï nµo ®ã cña ng÷ ph¸p, tõ vùng. Do ®ã, phôc chÕ mang tÝnh chÊt lÞch sö vµ thuéc vÒ lÞch ®¹i. Ng«n ng÷ häc tri nhËn chñ tr-¬ng dïng phôc chÕ víi nghÜa “t¸i t¹o l¹i qu¸ tr×nh tri nhËn hoÆc mét kh©u nµo ®ã trong qu¸ tr×nh nµy”. Thùc chÊt ®©y lµ sù thuyÕt gi¶i ý nghÜa nh÷ng tõ, côm tõ chøa néi dung tri nhËn, t×m ra nh÷ng biÓu t-îng tinh thÇn trong nã. §¬n vÞ phôc chÕ biÓu t-îng tinh thÇn lµ ý niÖm vµ bøc tranh ng«n ng÷ vÒ thÕ giíi víi t- c¸ch lµ kh«ng gian tån t¹i cña ý niÖm. Phôc chÕ mét ý niÖm nµo ®ã lµ “vÏ” ra mét bøc tranh b»ng chÊt liÖu ng«n ng÷ vÒ néi dung cña ý niÖm ®ã, tr×nh bµy sù hiÓu biÕt cña m×nh vÒ ý niÖm ®ã. Bøc tranh ng«n ng÷ vÒ thÕ giíi chÝnh lµ sù phôc chÕ mét m¶ng nµo ®ã cña thÕ giíi mµ con ng-êi tri nhËn. 1.2. Ng«n ng÷ häc tri nhËn 1.2.1.T×nh h×nh nghiªn cøu ng«n ng÷ häc tri nhËn trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam. Muèn t×m vÒ sù ra ®êi cña ng«n ng÷ hoc tri nhËn, ta ph¶i ng-îc dßng thêi gian trë vÒ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX vµ b¾t ®Çu tõ ng÷ ph¸p c¶i biÕn vµ ng÷ ph¸p t¹o sinh víi vai trß cña nhµ ng«n ng÷ häc to¸n häc Noam Chomsky. B»ng viÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch C¸c cÊu tróc có ph¸p (1957), Chomsky ®· kªu gäi ng«n ng÷ häc ph¶i trë thµnh mét bé ph©n cña t©m lÝ häc tri nhËn, ph¶i coi ng«n ng÷ lµ mét hÖ thèng tri nhËn, môc tiªu tèi th-îng cña ng«n ng÷ häc lµ t×m hiÓu c¸i c¬ chÕ phæ qu¸t cña ng«n ng÷ tiÒm Èn trong trÝ n·o con ng-êi. ViÖc s¸ng lËp ra lÝ thuyÕt vÒ ng÷ ph¸p t¹o sinh cña Chomsky kÕ thõa nhiÒu thµnh qu¶ cña cuéc c¸ch m¹ng tri nhËn còng nh- nh÷ng ngµnh khoa häc kh¸c thuéc khoa häc tri nhËn. ¤ng viÕt: “Cuéc c¸ch m¹ng tri nhËn thÓ hiÖn sù quan t©m ®Õn c¸c tr¹ng th¸i cña trÝ n·o, ®Õn viÖc chóng biÓu hiÖn 14 ra sao trong hµnh vi cña con ng-êi, ®Æc biÖt trong c¸c tr¹ng th¸i tri nhËn cña nã: tri thøc, sù th«ng hiÓu, gi¶i thÝch, niÒm tin vµ v.v…C¸ch tiÕp cËn víi t- duy vµ ho¹t ®éng cña con ng-êi trong nh÷ng thuËt ng÷ trªn lµm cho t©m lÝ häc vµ mét ph©n m«n cÊu thµnh nã - ng«n ng÷ häc - biÕn thµnh mät bé phËn cña c¸c khoa häc tù nhiªn vèn nghiªn cøu b¶n chÊt cña con ng-êi vµ c¸c biÓu hiÖn cña nã, mµ chñ yÕu lµ bé n·o” (dÉn theo Lý Toµn Th¾ng, [18,12]) Cho ®Õn nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kØ XX, cïng víi sù ¶nh h-ëng cña t©m lÝ häc tri nhËn, trong ng«n ng÷ häc b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng nghiªn cøu ®Çu tiªn mang h¬i h-íng tri nhËn luËn vµ ®-îc kh¬i nguån c¶m høng tõ sù chia ly vµ tranh ®Êu víi hÖ t- t-ëng cña ng÷ ph¸p t¹o sinh. B-íc ®ét ph¸ trªn con ®-êng h×nh thµnh cña ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ viÖc c¸c nhµ nghiªn cøu thÊy r»ng nhÊt thiÕt ph¶i t¸ch ra kh¶o s¸t trong sè c¸c kh¶ n¨ng tri nhËn cña con ng-êi kh¶ n¨ng ng«n ng÷ c¸i kh¶ n¨ng nãi vµ hiÓu nh÷ng ®iÒu nghe thÊy vµ miªu t¶ c¸c tri thøc ng«n ng÷ ®-îc l-u tr÷ trong ®Çu ãc con ng-êi d-íi d¹ng c¸c biÓu hiÖn tinh thÇn (mental representation) ®Æc biÖt. Thêi ®iÓm ra ®êi cña ng«n ng÷ häc tri nhËn ®ù¬c tÝnh mét c¸ch chÝnh danh vµo n¨m 1989, n¨m thµnh lËp Héi ng«n ng÷ häc tri nhËn t¹i Duisburg (§øc) vµ ra m¾t t¹p chÝ Ng«n ng÷ häc tri nhËn (Cognitive Linguistics). Trong vßng 20 n¨m qua, ng«n ng÷ häc tri nhËn ®· dÇn x¸c ®Þnh ®-îc ®èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña m×nh, c¸c tt-ëng vµ kh¸i niÖm then chèt, c¸c nguyªn lÝ vµ ph-¬ng ph¸p chñ ®¹o. Cã thÓ ®-a ra mét quan niÖm s¬ bé vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn nh- sau: §ã lµ mét khuynh h-íng míi cña ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i, tiÕn hµnh nghiªn cøu ng«n ng÷ trªn c¬ së vèn kinh nghiÖm vµ sù c¶m thô cña con ng-êi vÒ thÕ giíi kh¸ch quan còng nh- c¸i c¸ch thøc mµ con ng-êi tri gi¸c vµ ý niÖm ho¸ c¸c sù vËt vµ sù t×nh cña thÕ giíi kh¸ch quan ®ã.( Lý Toµn Th¾ng, [18,15-16]) 15 Trªn thùc tÕ cã hai c¸ch nh×n nhËn vÒ ph¹m vi nghiªn cøu cña ng«n ng÷ häc tri nhËn. Theo nghÜa hÑp, ng«n ng÷ häc tri nhËn chñ yÕu lµ ng÷ nghÜa häc tri nhËn Mü (cña Lakoff vµ Johnson) vµ ng÷ ph¸p häc tri nhËn Mü (cña Langacker) cïng víi mét sè nghiªn cøu kh¸c cña c¸c häc gi¶ ch©u ¢u nh- Rudzka- Ostyn, Taylor, Geeraerts, Haiman. Theo nghÜa réng, ng«n ng÷ häc tri nhËn bao gåm nhiÒu ®-êng h-íng nghiªn cøu kh¸c nhau nh-: ng÷ nghÜa häc khung vµ ng÷ nghÜa kÕt cÊu cña Fillmore, lo¹i h×nh häc tri nhËn cña Talmy, Hawkins, Croft, lÝ thuyÕt ng÷ nghÜa cña Wierzbicka, lÝ luËn kh«ng gian tinh thÇn cña Fauconnier. Ở ViÖt Nam, ng«n ng÷ häc tri nhËn vÉn cßn lµ mét lÜnh vùc t-¬ng ®èi míi mÎ, míi b¾t ®Çu ®-îc quan t©m kho¶ng h¬n chôc n¨m trë l¹i ®©y. Mét trong nh÷ng ng-êi ®i tiªn phong cÇn ®-îc kÓ ®Õn ®Çu tiªn cã lÏ lµ Nguyễn Đức Tồn, t¸c gi¶ cña mét sè bµi b¸o ®· ®-îc c«ng bè tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû tr-íc đặc biệt là tác phẩm: T×m hiÓu ®Æc tr-ng v¨n ho¸ d©n téc cña ng«n ng÷ vµ t- duy cña ng-êi ViÖt (trong sù so s¸nh víi nh÷ng d©n téc kh¸c) (NXB §HQGHN, 2002). Sau ®ã, Lí Toàn Thắng ®· cho xuÊt b¶n chuyªn luËn bàn vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn ë ViÖt Nam víi tªn gäi Ng«n ng÷ häc tri nhËn - tõ lý thuyÕt ®¹i c-¬ng ®Õn thùc tiÔn tiÕng ViÖt ( NXBKHXH, HN, 2005). Chuyªn luËn tiếp theo ph¶i kÓ ®Õn lµ cuèn Ng«n ng÷ häc tri nhËn (Ghi chÐp vµ suy nghÜ ) cña TrÇn V¨n C¬ (NXBKHXH, HN, 2007). Mét sè c«ng tr×nh kh¸c tuy kh«ng nh¾c ®Õn ng«n ng÷ häc tri nhËn nh-ng tinh thÇn vµ thùc chÊt vÉn n»m trong ph¹m vi trung t©m chó ý cña ng«n ng÷ häc tri nhËn. §ã lµ c¸c t¸c phÈm nh-: §Æc tr-ng v¨n ho¸ - d©n téc cña ng«n ng÷ vµ t- duy (NXBKHXH, HN,2008) cña NguyÔn §øc Tån, T×m vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam cña TrÇn Ngäc Thªm (NXB Tæng hîp TP.HCM, 2004) (ch-¬ng 2 -V¨n ho¸ nhËn thøc), Quy luËt ng«n ng÷, quyÓn 5, B¶n thÓ ng«n ng÷ cña Hå Lª (NXBKHXH, HN, 2004), TiÕng 16 ViÖt phong phó cña B¨ng Giang (NXB V¨n ho¸, HN, 1997). Ngoµi ra cßn cã mét sè nh÷ng bµi viÕt kh¸c ®¨ng r¶i r¸c tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû tr-íc trë l¹i ®©y cña c¸c t¸c gi¶ nh- NguyÔn §øc Tån, Lý Toµn Th¾ng, TrÇn V¨n C¬, TrÇn Tr-¬ng Mü Dung, H÷u §¹t, NguyÔn Hoµ, NguyÔn §øc D©n, DiÖp Quang Ban, §µo ThÞ Hµ Ninh, Ly Lan, Lª V¨n Thanh .v.v.. T×nh h×nh nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn mµ chóng t«i võa ®iÓm qua nh- trªn ®Æt ra nh÷ng thuËn lîi nhÊt ®Þnh vµ còng nhiÒu th¸ch thøc cho nh÷ng ai tiÕp tôc b-íc ®i trªn con ®-êng cßn nhiÒu míi mÎ nµy. 1.2.2. M« h×nh (hay bøc tranh) vÒ thÕ giíi cña ng«n ng÷ häc tri nhËn Nh- vËy, ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ khuynh h-íng ng«n ng÷ häc nghiªn cøu vèn kinh nghiÖm vµ sù c¶m thô cña con ng-êi vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Nãi c¸ch kh¸c, nã lÊy con ng-êi lµm trung t©m (nguyªn lÝ dÜ nh©n vi trung) vµ h-íng ®Õn c¸i môc ®Ých tinh tÕ sau cïng lµm lµm sao ph©n biÖt ®-îc nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau cña con ng-êi khi hä nhËn thøc vÒ thÕ giíi trong sù tÝnh chñ quan cña mçi b¶n thÓ vµ mçi céng ®ång. Còng cã nghÜa r»ng, nhiÖm vô cña ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ cßn ph¶i chØ ra ®-îc nh÷ng t-¬ng ®ång vµ nhÊt lµ nh÷ng kh¸c biÖt cña mçi céng ®ång, mçi d©n téc khi hä tri gi¸c vµ ý niÖm ho¸ mçi sù vËt, sù t×nh cña thÕ giíi kh¸ch quan. ChÝnh ë chç nµy, cã mét kh¸i niÖm quan träng cÇn ®-îc lµm râ, ®ã lµ m« h×nh (hay bøc tranh) vÒ thÕ giíi - c¸i khung ®Çu tiªn ®Ó ph©n biÖt sự h×nh dung kh¸c nhau cña mçi céng ®ång vÒ thÕ giíi. M« h×nh (hay bøc tranh) vÒ thÕ giíi (world view/ picture) cã nh÷ng nguyªn lÝ c¬ b¶n nh- sau: 17 1. H×nh ¶nh thÕ giíi lµ sù ¸nh x¹ cña thÕ giới sù vËt trong t©m lÝ con ng-êi, ®-îc m«i giíi bëi c¸c ý nghÜa sù vËt vµ c¸c s¬ ®å tri nhËn t-¬ng øng vµ chÞu sù chi phèi cña ph¶n x¹ cã ý thøc. ThÕ giíi ®-îc tr×nh ra cho mçi con ng-êi riªng biÖt th«ng qua c¸c ý nghÜa sù vËt vèn d-êng nh- ®-îc ®Æt chång lªn trªn sù tri gi¸c vÒ thÕ giíi Êy. Con ng­êi kh«ng “®Þnh danh” c¸c h×nh ¶nh c¶m tÝnh vÒ sù vËt - ý nghÜa sự vËt chØ lµ thµnh tè cña c¸c h×nh ¶nh nµy, lµ c¸i g¾n kÕt chóng l¹i cho con ng-êi, lµ c¸i lµm cho b¶n th©n sù tån t¹i cña nh÷ng h×nh ¶nh nµy trë nªn cã thÓ. 2. M« h×nh (hay bøc tranh) thÕ giíi lµ h¹t nh©n hay thµnh tè c¬ së cña thÕ giíi quan con ng-êi. Trong c¸c ng«n ng÷, bøc tranh nµy cã thÓ biÕn ®æi bëi mçi bøc tranh ng«n ng÷ ®Òu liªn quan ®Õn mét logic nh×n nhËn thÕ giíi, tri gi¸c vµ nhËn thøc thÕ giíi riªng biÖt cña ng-êi b¶n ng÷. Nh- vËy, nhiÖm vô sau cïng cña viÖc nghiªn cøu bøc tranh thÕ giíi lµ lµm s¸ng tá mèi quan hÖ gi÷a con ng-êi vµ thÕ giíi cña nã, chØ ra ®-îc nh÷ung ®Æc tr-ng b¶n s¾c d©n téc cña mçi m« h×nh thÕ giíi trªn mçi ng÷ liÖu cô thÓ cña mçi céng ®ång. Cuèi cïng, ph¶i ph¸t hiÖn ra nh÷ng nh©n tè tiÒm Èn ®øng ®»ng sau nh÷ng sù kh¸c biÖt trong c¸ch nh×n thÕ giíi cña mçi ng«n ng÷. 1.2/3. §èi t-îng vµ nhiÖm vô cña ng«n ng÷ häc tri nhËn 1.2.3.1. §èi t-îng §èi t-îng cña ng«n ng÷ häc tri nhËn lµ ng«n ng÷ tù nhiªn cña con ng-êi trong mèi quan hÖ víi con ng-êi, thùc hiÖn chøc n¨ng lµm c«ng cô cña t- duy, c«ng cô xö lÝ vµ chÕ biÕn th«ng tin ®Ó t¹o ra tri thøc vµ xóc c¶m cho con ng-êi. Víi ®èi t-îng nh- trªn, ng«n ng÷ häc tri nhËn cã nh÷ng nguyªn lÝ sau ®©y 1.2.3.2. Hai nguyªn lÝ c¬ b¶n 18 Nguyªn lÝ 1: Ng«n ng÷ häc tri nhËn nghiªn cøu ng«n ng÷ trong mèi quan hÖ víi con ng-êi, lÊy con ng-êi lµm trung t©m, khi con ng-êi hµnh ®ộng vµ nhËn thøc. Nguyªn lÝ 2: Ng«n ng÷ ph¶n ¸nh mèi t-¬ng t¸c gi÷a nh÷ng nh©n tè t©m lÝ, giao tiÕp, chøc n¨ng vµ v¨n ho¸. §iÒu nµy cã nghÜa lµ: a) Víi t- c¸ch lµ thµnh qu¶ cña trÝ tuÖ con ng-êi, ng«n ng÷ vµ cÊu tróc cña nã chØ râ trÝ tuÖ lµm viÖc nh- thÕ nµo. CÊu tróc ng«n ng÷ ph¶n ¸nh nh÷ng tiªu chÝ chøc n¨ng dùa trªn sù sö dông ng«n ng÷ nhmét c«ng cô giao tiÕp. ` b) Lµ ph-¬ng tiÖn giao tiÕp quan träng bËc nhÊt gi÷a c¸c thµnh viªn trong x· héi, ng«n ng÷ ph¶n ¸nh nhiÒu b×nh diÖn cña mét nÒn v¨n ho¸. CÊu tróc ng«n ng÷ ®-îc cÊu t¹o bëi hai nh©n tè quan träng: nh©n tè bªn trong – trÝ tuÖ cña c¸ thÓ ng-êi nãi vµ nh©n tè bªn ngoµi nÒn v¨n ho¸ chung cho nhiÒu ng-êi nãi cïng mét thø tiÕng. 1.3. Èn dô vµ Èn dô tri nhËn 1.3.1. Èn dô theo quan niÖm truyÒn thèng Theo c¸ch nh×n truyÒn thèng trong giíi ViÖt ng÷ häc, Èn dô ®-îc coi lµ mét ph-¬ng thøc ph¸t triÓn nghÜa míi cña tõ hoÆc sö dông tõ theo chøc n¨ng tu tõ. VÒ viÖc coi Èn dô nh- mét ph-¬ng thøc ph¸t triÓn nghÜa cña tõ, c¸c t¸c gi¶ nh- §ç H÷u Ch©u, NguyÔn ThiÖn Gi¸p ®· cã nh÷ng ph©n tÝch, nhËn ®Þnh t-¬ng ®èi kü l-ìng. Trong gi¸o tr×nh Tõ vùng häc tiÕng ViÖt, NguyÔn ThiÖn Gi¸p ®· chØ ra b¶n chÊt cña ph-¬ng thøc ph¸t triÓn nghÜa Èn dô lµ dùa vµo sù gièng nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t-îng ®-îc ®em ra so s¸nh víi nhau. Ch¼ng h¹n, c¨n cø vµo sù gièng nhau vÒ h×nh thøc ®Ó tõ mòi (bé phËn c¬ thÓ) ph¸i sinh thµnh mòi dao, mòi thuyÒn, mòi ®Êt. C¨n cø vµo sù gièng nhau vÒ mµu s¾c ®Ó cã c¸c tõ chØ mµu nh-: mµu da trêi, mµu c¸nh sen, mµu cá óa. C¨n cø vµo sù 19 gièng nhau mét thuéc tÝnh, tÝnh chÊt nµo ®ã ®Ó cã c¸c c¸ch nãi: t×nh c¶m kh«, lêi nãi kh«.v.v. VÒ quan niÖm coi Èn dô nh- mét biÖn ph¸p tu tõ, cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶ ®i tr-íc ®· tõng bµn tíi, nh-: NguyÔn V¨n Tu, §inh Träng L¹c, Cï §×nh Tó, NguyÔn Phan C¶nh, §µo Th¶n, NguyÔn H÷u §¹t. Vµ gÇn ®©y h¬n n÷a lµ Hoµng V¨n Hµnh, NguyÔn ThÕ LÞch, Hµ Quang N¨ng... Trong mét quan niÖm phæ th«ng, gÇn gòi víi viÖc gi¸o dôc trong nhµ tr-êng, Èn dô ®-îc nh×n nhËn nh- mét phÐp so s¸nh ngÇm, trong ®ã giÊu ®i vÕ ®-îc so s¸nh mµ chØ nªu ra vÕ so s¸nh. M«i tr-êng ®Æc tr-ng nhÊt cña Èn dô lµ thi ca vµ nhê Èn dô mµ c¸c diÔn ®¹t v¨n häc trë nªn bãng bÈy h¬n, chau chuèt h¬n, gîi h×nh vµ gîi c¶m. Trong mét c¸i nh×n s©u s¾c h¬n, t¸c gi¶ NguyÔn §øc Tån qua bµi viÕt B¶n chÊt cña Èn dô (T¹p chÝ Ng«n ng÷ sè 10+11/2007) ®· hÖ thèng vµ kh¸i qu¸t l¹i kh¸i niÖm Èn dô nh- sau: Èn dô lµ phÐp thay thÕ tªn gäi hoÆc chuyÓn ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh cña sù vËt, hiÖn t-îng nµy sang sù vËt, hiÖn t-îng kh¸c lo¹i dùa trªn c¬ së sù liªn t-ëng ®ång nhÊt ho¸ chóng theo ®Æc ®iÓm, thuéc tÝnh nµo ®ã cïng cã ë chóng. 2. Èn dô tri nhËn Trong nghiªn cøu ViÖt ng÷ häc, Èn dô tri nhËn lµ mét kh¸i niÖm cßn t-¬ng ®èi míi mÎ, cã lÏ nã chØ xuÊt hiÖn khi/cïng nh÷ng nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn dÇn ®-îc kh¼ng ®Þnh ë ViÖt Nam. Trong t¸c phÈm cña LÝ Toµn Th¾ng (2005), d-êng nh- v× träng t©m cña cuèn s¸ch lµ vÊn ®Ò tri nhËn kh«ng gian nªn «ng ch-a dµnh mét vÞ trÝ xøng ®¸ng cho kh¸i niÖm Èn dô tri nhËn còng nh- nh÷ng kh¶o s¸t b-íc ®Çu vÒ nã. Trong chuyªn luËn tiÕp theo vÒ ng«n ng÷ häc tri nhËn ë ViÖt Nam lµ cuèn cña TrÇn V¨n C¬ (2007), t¸c gi¶ ®· dµnh tõ trang 292 ®Õn 326 ®Ó bµn vÒ Èn dô tri nhËn. Sau ®ã còng chÝnh t¸c gi¶ TrÇn V¨n C¬ ®· dµnh riªng h¼n c¶ mét chuyªn kh¶o ®Ò nghiªn cøu vÒ hiÖn t-îng nµy víi nhan ®Ò “Kh¶o luËn Èn dô tri nhËn”, NXB Lao ®éng -x· 20