Tài liệu Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn thuận

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------- VŨ THỊ HẠNH NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC VĂN HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VĂN HỌC Hà Nội – 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------------- VŨ THỊ HẠNH NGHỆ THUẬT TỰ SỰ TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VĂN HỌC MÃ SỐ : 60. 22. 32 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. LÝ HOÀI THU Hà Nội - 2010 MỤC LỤC A. MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ....................................................................................... 1 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ.............................................................................................. 4 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU .................................................. 12 4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU, Ý NGHĨA CỦA LUẬN VĂN ........................... 13 5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................................... 14 6. KẾT CẤU LUẬN VĂN .................................................................................... 15 B. NỘI DUNG .............................................................................................. 16 Chương 1: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN .........................................................................................16 1.1. GIỚI THUYẾT VỀ NHÂN VẬT ................................................................ 16 1.2. CÁC KIỂU NHÂN VẬT TIÊU BIỂU TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN ............................................................................................. 18 1.2.1. Nhân vật tha hương, sầu xứ và bi kịch .................................................... 18 1.2.2. Nhân vật “vắng mặt”................................................................................. 25 1.2.3. Nhân vật đám đông.................................................................................... 30 1.3. NGHỆ THUẬT KHẮC HỌA CHÂN DUNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN.................................................................. 32 1.3.1. Phá bỏ ngoại hình và tính cách................................................................. 32 1.3.2. Giản lược đối thoại, gia tăng độc thoại và phân thân ............................ 35 1.3.3. Tưởng tượng và vô thức ............................................................................ 43 Tiểu kết Chương 2: KẾT CẤU TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN ...............55 2.1. GIỚI THUYẾT VỀ KẾT CẤU ................................................................... 55 2.2. KẾT CẤU TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN ............. 56 2.2.1. Bố cục và sự nới lỏng, phân rã của cốt truyện .......................................... 58 2.2.2. Kết cấu theo thời gian .................................................................................. 68 2.2.3. Kết cấu phân mảnh...................................................................................... 78 2.2.4. Kết cấu lồng ghép, gá lắp ............................................................................ 83 Tiểu kết Chương 3: PHƯƠNG THỨC TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NHÀ VĂN THUẬN ................................................................................................... 94 3.1. CẤP ĐỘ LIÊN KẾT VÀ CẤP ĐỘ TRẦN THUẬT .................................... 94 3.1.1. Giới thuyết về cấp độ liên kết và cấp độ trần thuật ................................. 94 3.1.2. Các cấp độ liên kết trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận ....................... 96 3.1.2.1. Cấp độ liên kết không hư cấu ..................................................................... 96 3.1.2.2. Cấp độ sắp xếp hư cấu.............................................................................. 100 3.1.2.3. Cấp độ hành động..................................................................................... 104 3.1.2.4. Sự vượt cấp trong liên kết trần thuật ........................................................ 105 3.1.3. Các cấp độ trần thuật trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận ................ 108 3.1.3.1. Trần thuật bậc một .................................................................................. 108 3.1.2.2. Trần thuật bậc hai và bậc ba .................................................................... 109 3.2. NGÔI KỂ VÀ ĐIỂM NHÌN......................................................................... 111 3.2.1. Giới thuyết về ngôi kể và điểm nhìn ........................................................ 111 3.2.2. Ngôi kể và điểm nhìn trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận ................. 114 3.2.2.1. Trần thuật ngôi thứ nhất theo điểm nhìn phức hợp.................................. 115 3.2.2.2. Trần thuật ngôi thứ ba theo điểm nhìn phức hợp ..................................... 122 3.2.2.3. Đa dạng hóa điểm nhìn và sự di chuyển điểm nhìn linh hoạt .................. 124 3.3. GIỌNG ĐIỆU................................................................................................ 125 3.3.1. Giới thuyết về giọng điệu .......................................................................... 125 3.3.2. Giọng điệu từ khía cạnh trần thuật ......................................................... 126 3.3.3. Giọng điệu từ khía cạnh sắc thái thẩm mĩ............................................... 128 3.3.3.1. Giọng điệu mỉa mai, châm biếm ............................................................... 128 3.3.3.2. Giọng điệu giễu nhại, hài hước ................................................................ 129 3.3.3.3. Giọng điệu chiêm nghiệm, suy tư, hoài nghi ............................................ 133 3.3.3.4. Giọng điệu trung tính, sắc lạnh, dửng dưng, lạnh lùng ........................... 135 Tiểu kết C. KẾT LUẬN ..................................................................................................... 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 141 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh A. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Tự sự học “vốn là một nhánh của thi pháp học hiện đại, hiểu theo nghĩa rộng, nghiên cứu cấu trúc của văn bản tự sự và các vấn đề liên quan, nói cách khác, nghiên cứu đặc điểm nghệ thuật trần thuật của văn bản tự sự nhằm tìm một cách đọc. Tên gọi Tự sự học – Naratology, Narratologie, do nhà nghiên cứu Pháp gốc Bungari T. Todorov đề xuất 1969, trong sách Ngữ pháp “Câu chuyện mười ngày”, làm cho ngành nghiên cứu tự sự trước nay có được một cái tên chính thức và trở thành một khoa nghiên cứu có tính độc lập” [22, 11]. Kể từ đó, tự sự học trở thành một trong những lĩnh vực học thuật được quan tâm phổ biến. Ở Việt Nam, tuy các công trình nghiên cứu dưới ánh sáng của tự sự học đã xuất hiện nhưng những công trình chuyên sâu và dày dặn vẫn còn hiếm. Trong công trình này, tác giả luận văn vận dụng lý thuyết tự sự học tiếp cận sự nghiệp sáng tác của nhà văn Thuận nhằm chỉ ra những đặc điểm nghệ thuật tự sự, từ đó “tìm ra một cách đọc”. Thiết nghĩ, đây cũng là một trong những mục đích mà tự sự học hướng đến. 1.2. Tiểu thuyết là một thể loại tự sự cỡ lớn, giữ vị trí trung tâm, góp phần làm nên diện mạo của một nền văn học. Những thập kỷ cuối của thế kỷ XX đã ghi lại sự bàn luận sôi nổi của giới nghiên cứu toàn thế giới về các vấn đề như: tiểu thuyết có khủng hoảng hay không và nếu có thì tại sao khủng hoảng? tiểu thuyết có chết không và nếu có thì tại sao chết? tiểu thuyết có phải đang phát triển không và nếu có thì xu hướng phát triển của nó như thế nào? Đến nay, thế kỷ XX đã khép lại được tròn một thập kỷ nhưng những câu hỏi ấy vẫn còn giữ nguyên tính thời sự. Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 1 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Hòa cùng xu hướng văn học thế giới, ở Việt Nam, tình hình cũng diễn ra tương tự. Cho đến thập kỷ đầu của thế kỷ XXI, văn học Việt Nam vẫn đang nhức nhối tìm lời giải đáp cho câu hỏi: tiểu thuyết Việt Nam đang ở đâu? Có hay không vấn đề khủng hoảng trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại? Chúng tôi không tham vọng trả lời những câu hỏi lớn về tiểu thuyết nhưng thông qua việc tìm hiểu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận, luận văn góp phần đưa đến cái nhìn bao quát về diện mạo tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI. Thế kỷ XXI, thế giới bước vào công cuộc toàn cầu hóa, đa phương hóa, thúc đẩy tiến trình hội nhập và phát triển của văn học. Thực tế đó khiến cho biên giới của văn chương không bị giới hạn trong khuôn khổ hạn hẹp về địa lý đơn thuần. Sự “khai thông” này là tiền đề cho hàng loạt những tác phẩm của các nhà văn hải ngoại (Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng, Tìm trong nỗi nhớ của Lê Ngọc Mai, Thiên sứ của Phạm Thị Hoài, Made in Vietnam, Chinatown, Paris 11 tháng 8, T mất tích, Vân Vy của Thuận) được giới thiệu và giành những giải thưởng trong nước. Trong số những nhà văn xa xứ kể trên, Thuận là cây bút thu hút tác giả luận văn hơn cả bởi sự bản lĩnh, từng trải, chuyên nghiệp và những tìm tòi mới lạ trong lối viết. Thuận tên đầy đủ là Đoàn Ánh Thuận, sinh 1967 tại Hà Nội. Thuận đã tốt nghiệp Đại học Ngoại ngữ của Đại học Sư phạm Pyatigorsk (Nga), cao học Đại học Paris 7 và Đại học Sorbonne. Thuận là vợ họa sĩ Trần Trọng Vũ, con dâu nhà thơ Trần Dần, chị em song sinh với dịch giả Đoàn Cầm Thi. Hiện Thuận đang định cư tại Pháp. Với truyền thống gia đình hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật, với nền tảng tri thức nhiều năm tích lũy, lại có điều kiện tiếp xúc với nhiều truyền thống văn học (đặc biệt là Pháp – “cái nôi” của những tìm tòi và đổi mới về nghệ thuật tiểu thuyết), Thuận là một trong số ít Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 2 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Kho tài li u mi n phí c a Ket-noi.com blog giáo d c, công ngh tác giả mà “từ tuyên ngôn đến sáng tác đều bộc lộ một cách rất quyết liệt tham vọng cách tân hình thức tự sự” [44]. Tuy mới vào nghề nhưng Thuận đã nhanh chóng tạo được “thương hiệu” thông qua 5 tiểu thuyết “trình làng” liên tục trong năm năm: Made in Vietnam (2003), Chinatown (2004), Paris 11 tháng 8 (2005), T mất tích (2006) và Vân Vy (2008). Với năm tiểu thuyết, Thuận đã từng bước chứng tỏ bản lĩnh và tài năng của một cây bút chuyên nghiệp, đam mê với nghề. Mỗi tiểu thuyết đều là kết quả của một quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc, nhọc nhằn, dày công tìm tòi và thể nghiệm những lối viết mới, vượt thoát khỏi những lối mòn sẵn có của nghệ thuật tự sự truyền thống. Nhờ đó, Thuận nhanh chóng trở thành một trong những cây bút tiểu thuyết tiên phong đi tìm những hình thức thể hiện mới, nỗ lực làm mới văn học nước nhà, bên cạnh những cây bút khác như Tạ Duy Anh, Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái... Tiểu thuyết của Thuận có một vị trí nhất định trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Ở Việt Nam, “những tiền đề của sự đổi mới quan niệm về hiện thực và cách kể chuyện của tiểu thuyết đã không ngừng được đặt ra qua nhiều “làn sóng” nối tiếp nhau: từ “làn sóng thứ nhất” (với Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu, Ma Văn Kháng…) đến “làn sóng thứ hai” (với Nguyễn Huy Thiệp, Dương Thu Hương, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh…). Song, để có một sự chuyển biến sâu sắc “nòng cốt thể loại”, “đặc trưng thể loại” thì phải đến đầu thế kỷ XXI, với những “thử nghiệm”, những thành tựu của các nhà văn sinh ra trong một thế hệ đã khác trước (“làn sóng thứ ba”). Giờ đây, với “làn sóng thứ ba” (Tạ Duy Anh, Nguyễn Bình Phương, Thuận…), nhu cầu “tràn bờ” lại ngày càng mạnh mẽ. Quả thực, tiểu thuyết Việt Nam đã đi qua nhiều biến động, thậm chí cả những cuộc “lột xác” để đến với đời sống đương đại và có được diện mạo mới mẻ như ngày hôm nay” [77, 36]. Những nhận định sâu Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 3 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh sắc trên đây đã phác họa diện mạo tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1986 cũng như “vị thế” của Thuận trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Theo “lộ trình” phát triển của văn học, nếu “làn sóng thứ nhất” và “làn sóng thứ hai” đã trở thành những hiện tượng văn học sử khá “yên ổn” thì những tác giả thuộc “làn sóng thứ ba” (mà Thuận là một trường hợp) vẫn còn đang “gây sóng”, vẫn trong quá trình “khai mở và định giá”. Sự “khai mở và định giá” trở nên thực sự cần thiết bởi họ là những người đang viết tiếp những “trang sử mới” cho tiểu thuyết. Mặc dù tiểu thuyết của Thuận mới xuất hiện trong vài năm trở lại đây nhưng tiếp nối hành trình của những thế hệ đi trước, cùng với những “người đương thời”, Thuận đã có những đóng góp không nhỏ trong việc đưa đến “những chuyển biến sâu sắc về “nòng cốt” cũng như “đặc trưng thể loại” [77, 36]. Trên đây là những lí do thôi thúc chúng tôi đi sâu tìm hiểu nghệ thuật tự sự (hướng tiếp cận còn khá mới) trong tiểu thuyết của Thuận và đặt Thuận trong làn sóng đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam đương đại để góp phần khẳng định phong cách, những đóng góp cũng như điểm dừng của nhà văn trong công cuộc đổi mới tiểu thuyết. Thông qua đó, luận văn phần nào phác họa diện mạo tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Ở phương Tây, việc xem xét tác phẩm văn học dưới góc độ tự sự học đã và đang rất phổ biến. Nhưng đối với văn học Việt Nam, tự sự học vẫn còn là một vấn đề khá mới mẻ, dường như mới chỉ là thói quen của các nhà chuyên môn cũng như những người làm nghiên cứu lý luận. Tình hình đó gây nên không ít khó khăn đối với độc giả trong việc tiếp nhận cũng như chiếm Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 4 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh lĩnh thế giới tác phẩm, đặc biệt trong thời kỳ tiểu thuyết có sự “mở rộng bến bờ”, ghi nhận nhiều những thử nghiệm mới về nghệ thuật tự sự như ngày nay. 2.2. Thuận là một cây bút trẻ, bản lĩnh và chuyên nghiệp, có những tìm tòi và thể nghiệm không ngừng để làm mới tiểu thuyết. Liên tục trong năm năm, Thuận đã cho ra mắt bạn đọc năm tiểu thuyết mà tiểu thuyết nào cũng gắn liền với vấn đề đổi mới trong văn học. Vì thế, tiểu thuyết của Thuận thu hút sự quan tâm của đông đảo độc giả - cả những nhà nghiên cứu, lí luận, phê bình và bạn đọc văn chương đơn thuần. Tuy vậy, số lượng các công trình nghiên cứu chuyên sâu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận còn rất ít ỏi và chưa thật sự tập trung. Chúng tôi tạm chia ra hai nhóm: nhóm các công trình nghiên cứu phê bình, khóa luận, luận văn, luận án và nhóm các bài nghiên cứu phê bình, phỏng vấn trên báo mạng Internet. Điểm lại những bài nghiên cứu thuộc hai nhóm trên, chúng ta sẽ thấy được những kết quả nghiên cứu và “điểm dừng” trong lịch sử nghiên cứu về tiểu thuyết của Thuận. 2.2.1. Các công trình nghiên cứu phê bình, luận án, luận văn, khóa luận Nếu không kể Made in Vietnam được xuất bản ở nước ngoài thì những tiểu thuyết của Thuận đã thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu ngay từ khi mới xuất bản. Năm 2004, tiểu thuyết đầu tiên của Thuận được xuất bản trong nước (Chinatown) lập tức giành được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Tác phẩm được các nhà nghiên cứu đề cập đến trong một công trình khá dày dặn Văn học Việt Nam sau 1975 – những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy (Nguyễn Văn Long - Lã Nhâm Thìn (đồng chủ biên), Nhà Xuất bản Giáo dục, 2006). Trong công trình này, trước hết, tiểu thuyết của Thuận được nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng đề cập đến trong bài viết nhan đề Tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 – nhìn từ góc độ thể loại. Trong bài viết này, ngay phần Nhận Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 5 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh diện tiểu thuyết sau 1975, tác giả đã đặc biệt chú ý đến tính chất mới lạ của Chinatown, khẳng định nó đã khước từ truyền thống nhưng chưa đến được hậu hiện đại. Tác giả cũng đề cập đến cấu trúc của Chinatown, vai trò của kí ức đối với những thay đổi của cấu trúc tiểu thuyết. Tác giả khẳng định: “đây là một lối kiến trúc tiểu thuyết kiểu lồng ghép các “mảnh vỡ tâm trạng” khiến người đọc rất khó tiếp nhận theo lối truyền thống”[18, 191]. Như vậy, ở bài viết trên, tác giả Bùi Việt Thắng đã đề cập đến một phương diện của nghệ thuật tự sự (kết cấu) như một minh chứng cho cái mới lạ, phần nào giải thích cho sự “khó tiếp nhận” của độc giả. Do bài viết hướng tới phạm vi bao quát rộng (tiểu thuyết Việt Nam sau 1975), hơn nữa, lại chỉ gói gọn trong dung lượng chục trang giấy, nên nghệ thuật kết cấu trong Chinatown mới chỉ được tác giả đề cập đến một cách sơ lược. Bài viết cũng chưa có điều kiện đi sâu vào những yếu tố khác nhau trong nghệ thuật tự sự của Chinatown nói riêng và những tiểu thuyết khác của Thuận nói chung. Trong công trình nghiên cứu Văn học Việt Nam sau 1975 – những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy còn có một số bài viết khác cũng đề cập đến tiểu thuyết của Thuận nhưng mới dừng lại ở mức độ “điểm mặt, gọi tên” như: Tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 – một cái nhìn khái quát (Nguyễn Thị Bình); Ý thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 (Nguyễn Bích Thu). Nếu trong công trình Văn học Việt Nam sau 1975 – những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy mới chỉ bước đầu “chạm đến” phương diện kết cấu trong Chinatown của Thuận thì trong Luận văn Thạc sĩ Khoa học Văn học trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn năm 2007 với nhan đề Cấu trúc thể loại tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XXI của tác giả Hoàng Cẩm Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 6 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Giang đã có bước “tiến xa” hơn trong việc nghiên cứu về tiểu thuyết của Thuận trên cả hai phương diện: chiều rộng và chiều sâu. Luận văn Cấu trúc thể loại tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XXI không chỉ “giới hạn” trong Chinatown mà đề cập đến cả bốn tiểu thuyết của Thuận (trừ Vân Vy vì luận văn được hoàn thành trước khi tác phẩm được xuất bản). Luận văn cũng không chỉ đề cập đến kết cấu trong Chinatown mà bao quát hết những vấn đề cơ bản của cấu trúc thể loại (phương thức tự sự, nhân vật, không – thời gian) trong cả bốn tiểu thuyết. So với công trình nghiên cứu trên, công trình này đã ghi nhận những thành tựu nghiên cứu sâu rộng và chi tiết hơn về tiểu thuyết của Thuận. Tuy nhiên, do đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn được tiến hành trên một diện rộng nên tác giả luận văn chưa có điều kiện đi sâu vào toàn bộ tiểu thuyết của Thuận và chỉ ra những đặc điểm về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn. Ở Luận văn Thạc sĩ Khoa họcVăn học của tác giả Phạm Thu Hiền với đề tài Tiểu thuyết Việt Nam năm năm đầu thế kỷ, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn năm 2007 tình hình cũng diễn ra tương tự. Luận văn này đã sơ bộ ghi nhận những đóng góp mới cả về nội dung và nghệ thuật của tiểu thuyết Việt Nam năm năm đầu thế kỷ (trong đó có Thuận) nhưng chưa đề cập một cách tập trung về phương diện nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Khác với các công trình nghiên cứu trên, ở bài viết Tư duy thơ trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại (được in trong công trình Tự sự học – một số vấn đề lý luận và lịch sử, phần 2 do Trần Đình Sử chủ biên, Nhà Xuất bản Đại học Sư phạm, 2008), Nguyễn Thị Bình lại chú ý đến tiểu thuyết của Thuận ở khía cạnh nhịp điệu, chất thơ: “trong các nhà văn Việt Nam, ý thức biến nhịp điệu thành nội dung tiểu thuyết ở Thuận là mạnh nhất, dù Thuận Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 7 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh xuất hiện muộn hơn Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh, Châu Diên”[23, 490]. Tác giả đã mô hình hóa cấu trúc tiểu thuyết của Thuận: Chinatown có cấu trúc như một bức tranh lập thể, như một bản nhạc; T mất tích có cấu trúc như một câu đố…Như vậy, dù tác giả đã đưa đến những phát hiện thú vị (chất thơ ẩn sau bức tranh đời sống chẳng có gì thi vị; chất thơ ẩn sau cái nhìn đầy sắc thái hoài nghi, tra vấn; chất thơ ẩn sau một giọng điệu giễu nhại chen lấn với giọng điệu dửng dưng và lạnh lùng…) nhưng mới chỉ đề cập đến một phương diện nhỏ (nhịp điệu tạo nên chất thơ cho tiểu thuyết), chưa có điều kiện bao quát những đặc điểm cơ bản của nghệ thuật thuật tự sự. Bên cạnh những công trình nghiên cứu mang tính khái quát về tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 nói chung và tiểu thuyết Việt Nam thế kỷ XXI nói riêng (mới bước đầu nhắc tới Thuận và điểm tên một số tiểu thuyết của Thuận trong “vô vàn” những tiểu thuyết của các nhà văn khác) là những công trình nghiên cứu chuyên sâu về tiểu thuyết của Thuận. Chúng ta có thể kể đến các công trình như: Đặng Thị Lan Anh, Tính trò chơi trong tiểu thuyết T mất tích của Thuận, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Sư phạm Hà Nội, 2007; Nguyễn Thị Loan, Những cách tân nghệ thuật trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận, Khóa luận tốt nghiệp, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, 2008; Nguyễn Xuân Lệ Hằng, Thi pháp tiểu thuyết của nhà văn Thuận, Luận văn Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học khoa học, Đại học Huế, 2009. Những công trình nghiên cứu này đều hướng đến bao quát các tiểu thuyết của Thuận. Tuy nhiên, cho đến thời điểm các công trình trên hoàn thành, Thuận chưa ra mắt bạn đọc Vân Vy. Vì vậy, tính đến thời điểm này, chưa có công trình nghiên cứu nào đề cập đến Vân Vy. Hơn nữa, đúng như tên gọi của các công trình trên, các tác giả đều hướng đến những đối tượng nghiên cứu cụ thể (Đặng Thị Lan Anh nghiên cứu về “tính trò chơi trong tiểu thuyết”; Nguyễn Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 8 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Thị Loan nghiên cứu về “những cách tân nghệ thuật”; Nguyễn Xuân Lệ Hằng nghiên cứu về thi pháp tiểu thuyết), chưa đề cập tới nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận một cách tập trung và có hệ thống. Như vậy, cho đến thời điểm luận văn này được tiến hành, “cánh cửa” đi sâu tìm hiểu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận vẫn còn đang để ngỏ. Điểm qua những công trình nghiên cứu, các khóa luận, luận văn như trên chúng tôi nhận thấy tiểu thuyết của Thuận đã thu hút được sự quan tâm, chú ý của các nhà nghiên cứu ngay từ khi tác phẩm mới được xuất bản. Các công trình nghiên cứu trên đã tiếp cận tiểu thuyết của Thuận ở những mức độ rộng, hẹp khác nhau (có khi tiểu thuyết của Thuận được đặt trong diện mạo tiểu thuyết Việt Nam từ sau 1975 đến nay; có khi lại chỉ được đặt trong diện mạo tiểu thuyết Việt Nam năm năm đầu thế kỷ XXI) và ở những khía cạnh khác nhau (cấu trúc thể loại, tính trò chơi, thi pháp, những cách tân nghệ thuật…). Đó cũng là những “bước tiến” và “điểm dừng” trong việc nghiên cứu về tiểu thuyết của Thuận. Những “bước tiến” và “điểm dừng” của các công trình nghiên cứu trên là cơ sở, là xuất phát điểm để chúng tôi tiến hành đề tài nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. 2.2.2. Các bài nghiên cứu phê bình, phỏng vấn trên báo viết, mạng Internet Nói đến lịch sử nghiên cứu về tiểu thuyết của Thuận mà chỉ đề cập đến những công trình nghiên cứu, những khóa luận, luận văn thì đó sẽ là một khiếm khuyết lớn. Bởi tiểu thuyết của Thuận mới được xuất bản vài năm trở lại đây nên những công trình nghiên cứu dày dặn và tập trung còn khá thưa thớt. Trái lại, tiểu thuyết của Thuận lại được giới thiệu một cách rộng rãi và dành được sự quan tâm sôi nổi trên báo viết và mạng Internet, đặc biệt là các diễn đàn văn học, các trang báo điện tử, blog cá nhân. Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 9 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Kho tài li u mi n phí c a Ket-noi.com blog giáo d c, công ngh Trong số những bài viết về Thuận được đăng tải trên báo mạng Internet, có những bài viết mới chỉ dừng lại ở mức độ cảm thụ, bộc bạch cách cảm, cách nghĩ của cá nhân khi tiếp cận tiểu thuyết của Thuận. Những bài viết dạng này chủ yếu xuất hiện trên các diễn đàn văn học, các website hoặc blog cá nhân… Bên cạnh đó, cũng có không ít các bài nghiên cứu ít nhiều đề cập đến những khía cạnh về nghệ thuật tiểu thuyết của Thuận và đã có không ít những phát hiện mới lạ, độc đáo. Ở đây, tác giả luận văn quan tâm hơn cả đến những bài viết đề cập đến những khía cạnh về nghệ thuật tiểu thuyết của Thuận. Số lượng những bài viết đề cập đến nghệ thuật tiểu thuyết của Thuận khá phong phú. Chúng ta có thể kể đến một số bài viết như: Tiểu thuyết Việt Nam: những chuyển động không nhỏ của Phong Điệp, bài viết đăng trên http://www.tienphong.vn; Thu Hà với hai bài viết Paris 11 tháng 8 – con người và số phận đăng trên http://www.vietvan.vn và Thuận và Paris 11 tháng 8 đăng trên http://vietbao.vn; Nguyễn Thị Hoa với hai bài viết Thuận với việc tìm đến hình thức tiểu thuyết ngắn đăng trên http://tienve.org và Thân phận công dân toàn cầu trong tiểu thuyết của Thuận đăng trên http://www.vietvan.vn; hai bài viết Tiểu thuyết Chinatown và những chiều kích hiện tại của thời gian quá khứ và Thuận và Phố Tàu: dung nghịch lý để nói những nghịch lý của Nguyễn Chí Hoan đăng trên http:/www.evan.com.vn; Phạm Ngọc Lương với Nhân vật trong Paris 11 tháng 8 là một khối mâu thuẫn lớn đăng trên http://evan.vnexpress.net; Janine Gillon với bài viết Về ba tác phẩm Việt Nam mới xuất bản tại Pháp đăng trên http://www.bbc.co.uk; Nguyễn Vĩnh Nguyên với hai bài viết Phố Tàu: không chỉ là tha hương đăng trên http:/www.tuoitre.com.vn và Văn học hải ngoại: “dòng riêng” có gặp “dòng chung”? đăng trên http://vietbao.vn; Hoàng Nguyễn với Đôi nét về thi pháp và kết cấu tiểu thuyết Chinatown đăng trên Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 10 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh http:/www.evan.com.vn; Đoàn Minh Tâm với Một vài đặc trưng nghệ thuật tiểu thuyết Thuận đăng trên http://vannghequandoi.com.vn; Đỗ Minh Tuấn với Văn học hải ngoại nhìn từ trong nước đăng trên http://www.tienve.org; Phùng Gia Thế với Lý giải về sự khó đọc của tiểu thuyết hiện nay đăng trên http://phongdiep.net; Đoàn Cầm Thi với ba bài viết: Đọc Paris 11 tháng 8 của Thuận đăng trên http:/www.talawas.org; I’m yellow – Khoái cảm văn bản đăng trên http:/www.tienve.org; Có một dòng văn học “khác” đăng trên http:/www.talawas.org….Những bài viết kể trên ít nhiều đề cập đến những phương diện khác nhau về nghệ thuật tiểu thuyết của Thuận. Tuy nhiên, hầu hết các bài viết hoặc chỉ dừng lại ở một tiểu thuyết của Thuận, hoặc đề cập đến các tiểu thuyết của Thuận nhưng chỉ trên một khía cạnh nhỏ…Do đó, chưa bài viết nào có khả năng đưa đến cho chúng ta một bức tranh khái quát, toàn diện và sâu sắc về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Ngoài các bài viết trên, chúng ta còn phải kể đến một số bài phỏng vấn của các phóng viên đối với Thuận và sự chia sẻ của Thuận thông qua những các bài nói chuyện như: Cát Khuê, Thuận: trong văn chương, mọi cách thể hiện đề tài đều bình đẳng, http://www.phongdiep.net; Khánh Lam, Thuận: Nhà văn Việt ghi dấu ấn văn chương ở Pháp, http://lethieunhon.com; Thủy Lê, Thuận: Với tôi, mỗi tác phẩm như một chuyến đi xa, http://evan.vnexpress.net; Hà Linh, Thuận: Khi viết tôi không mặc cảm, http://evan.vnexpress.net; Lan Ngọc, Thuận: Ngôn ngữ Việt thừa hiện đại và tinh tế để sáng tạo, http://evan.vnexpress.net; Thụ Nhân, Thuận: Tôi rất muốn biết vì sao mình được tặng thưởng, http://www2.vietnamnet.vn; Việt Quỳnh, Thuận: càng viết là càng bớt bồng bột, http://thethaovanhoa.vn....Thông qua những bài phỏng vấn cũng như những bài nói chuyện như trên, chúng ta hiểu rõ hơn về tác giả, quan niệm sáng tác, ý thức và hành trình sáng tạo… Đó Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 11 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh chính là những tư liệu cần thiết cho tác giả luận văn khi nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Bên cạnh báo mạng Internet, tiểu thuyết của Thuận cũng đã rải rác được đề cập đến trên các báo viết như: Thử nhận diện tiểu thuyết ngắn Việt Nam gần đây của tác giả Văn Giá, đăng tải trên Báo văn nghệ số 26 – 2005; Dòng tiểu thuyết ngắn trong văn học Việt Nam thời kì đổi mới (1986-2000) của tác giả Bùi Việt Thắng, Tạp chí Nhà văn 10/2006… Điểm qua lịch sử nghiên cứu về tiểu thuyết của Thuận chúng tôi nhận thấy: Thuận là một “hiện tượng” khá nổi bật, được đông đảo giới nghiên cứu quan tâm nhưng hiện chưa có một công trình nào tập trung về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Phần nhiều các nhà nghiên cứu mới chỉ đi vào một khía cạnh hoặc một tác phẩm cụ thể của Thuận. Thực tiễn đó cho thấy, việc tập trung tìm hiểu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận là một đề tài mới mẻ, và có những ý nghĩa thiết thực đối với việc nghiên cứu lý luận phê bình cũng như tiếp nhận và sáng tạo văn học. Vì vậy luận văn này hi vọng sẽ hệ thống lại những nét tiêu biểu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận, nhằm hướng tới một cái nhìn toàn diện và khách quan. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: luận văn nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận.Tuy nhiên, nghệ thuật tự sự là có phạm vi rộng, bao gồm nhiều yếu tố nên chúng tôi tập trung đi sâu nghiên cứu về các phương diện: nhân vật, kết cấu và các phương thức trần thuật. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: luận văn tập trung vào năm tiểu thuyết của Thuận là: Made in Vietnam, Chinatown, T mất tích, Paris 11 tháng 8 và Vân Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 12 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh Vy. Ngoài ra, chúng tôi cũng tìm hiểu thêm về những tác phẩm của Đoàn Minh Phượng, Nguyễn Bình Phương, Lê Ngọc Mai, Phạm Thị Hoài, Tạ Duy Anh để có sự so sánh, đối chiếu. 4. Mục đích nghiên cứu, ý nghĩa của luận văn Trong công trình này, tác giả luận văn sử dụng lý thuyết tự sự học để chỉ ra những đặc điểm cơ bản về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Trong đó, tác giả luận văn tập trung làm rõ nghệ thuật xây dựng nhân vật, kết cấu và các phương thức trần thuật. Tiểu thuyết của Thuận thuộc tạng “khó đọc”, “khó hiểu” đối với không ít đối tượng độc giả. Cái “khó đọc”, “khó hiểu” trong tiểu thuyết của Thuận đến từ những hình thức thể hiện mới của nghệ thuật tự sự (mà nhân vật, kết cấu, các cấp độ liên kết trần thuật, các cấp độ trần thuật, người kể chuyện, điểm nhìn và giọng điệu là những yếu tố tiêu biểu). Ngoài ra, chúng ta cũng không thể không kể đến dấu ấn của chủ nghĩa hậu hiện đại cũng như học thuyết S. Freud…trong tiểu thuyết của Thuận. Do đó, trong công trình này, ngoài việc vận dụng chủ yếu lý thuyết về tự sự học, chúng tôi còn kết hợp cả lý thuyết của chủ nghĩa hậu hiện đại và học thuyết S. Freud soi chiếu vào các khía cạnh tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Vì thế, luận văn đưa đến cho độc giả một hướng tiếp cận mới đối với những tiểu thuyết của nhà văn Thuận, đưa ra một chỉ dẫn mới, một cánh cửa mới để độc giả “bước chân” vào thế giới tác phẩm. Thiết nghĩ, đó là một trong những cơ sở để đánh giá một cách công bằng những đóng góp cũng như những hạn chế của Thuận trong diện mạo nền văn học Việt Nam thế kỷ XXI. Ngoài ra, để có thể đánh giá tiểu thuyết của Thuận một cách khách quan và toàn diện hơn, tác giả luận văn bước đầu đặt Thuận trong tương quan Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 13 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh so sánh với một vài tác giả tiểu thuyết khác trên thế giới để để thấy được những ảnh hưởng tác động của văn học hiện đại thế giới đối với tiểu thuyết của nhà văn Thuận cũng như những yếu tố kế thừa và sáng tạo trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Trong từng nội dung của luận văn, chúng tôi cũng đặt tiểu thuyết của Thuận trong bối cảnh văn học Việt Nam truyền thống và đương đại để thấy được những cách tân, những đóng góp, “điểm dừng” cũng như những thử nghiệm thành công và chưa thực sự thành công trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận trên phương diện nghệ thuật tự sự. Với hướng nghiên cứu và triển khai như trên, luận văn với đề tài Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận có ý nghĩa thiết thực trong nghiên cứu lý luận phê bình cũng như trong tiếp nhận và sáng tạo nghệ thuật. Luận văn cũng là cơ sở để cung cấp nguồn tư liệu nghiên cứu về một tác giả đương đại vốn vẫn chưa có bề dày trong nghiên cứu. 5. Phương pháp nghiên cứu Luận văn vận dụng lý thuyết tự sự học nghiên cứu về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Thuận. Ngoài ra, chúng tôi cũng sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khác như: - Phương pháp cấu trúc: phân tích tác phẩm như một hệ thống các yếu tố, nêu lên các quan hệ cốt yếu, quyết định giữa các yếu tố ấy với nhau bởi vì chỉ khi đưa vào chỉnh thể cấu trúc mới có thể xác lập được ý nghĩa thực và chức năng của các yếu tố ấy với nhau. Phương pháp này có vai trò vô cùng quan trọng trong việc làm rõ nghệ thuật kết cấu cũng như các cấp độ liên kết và trần thuật trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 14 Luận văn Thạc sĩ Vũ Thị Hạnh - Phương pháp tiếp cận thi pháp học: phương pháp này giúp chúng tôi khảo sát, phân tích các phương diện hình thức có tính nội dung như: ngôi kể, điểm nhìn, giọng điệu…một cách hệ thống. Đặt các yếu tố đó vào một chỉnh thể từ đó luận văn khái quát nên những nét chung nhất về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. - Phương pháp thống kê, so sánh: phương pháp thống kê giúp chúng tôi khảo sát, tìm hiểu tần số xuất hiện, sự biểu hiện của những yếu tố có ý nghĩa quan trọng, từ đó đi tới khái quát về nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Phương pháp so sánh được vận dụng để làm sáng rõ những yếu tố kế thừa cũng như cách tân về nghệ thuật tự sự, từ đó thấy được sự độc đáo, nét riêng biệt trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. 6. Kết cấu luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được triển khai thành ba chương: Chương 1: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Chương 2: Kết cấu tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Chương 3: Phương thức trần thuật trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận. Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của nhà văn Thuận 15