Tài liệu Nghệ thuật trang trí gốm biên hòa tỉnh đồng nai giai đoạn đầu thế kỷ xx đến năm 2015 tomtatluanan (5)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Đình Quả NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ GỐM BIÊN HÒA TỈNH ĐỒNG NAI GIAI ĐOẠN ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NĂM 2015 Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật Mã số: 62 21 01 01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Hà Nội - 2017 Công trình đƣợc hoàn thành tại: VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Xuân Tiên Phản biện 1: PGS.TS Lê Văn Tạo Trƣờng Đại học Văn hóa, Thể thao và Du lịch Thanh Hóa Phản biện 2: PGS.TS Huỳnh Văn Tới Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Đồng Nai Phản biện 3: GS.TS Trƣơng Quốc Bình Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Viện họp tại: Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam Số 32, Hào Nam, Đống Đa, Hà Nội Vào hồi……….giờ ……..ngày…….tháng……..năm Có thể tìm hiểu tại: - Thƣ viện Quốc gia Việt Nam - Thƣ viện Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghệ thuật trang trí gốm luôn đóng một vai trò rất quan trọng trong việc làm tăng giá trị thẩm mỹ của sản phẩm gốm. Nghệ thuật trang trí luôn thể hiện bản sắc và quan niệm về cuộc sống của một dân tộc hay một vùng miền nào đó. Khi nhìn vào các họa tiết trang trí hay màu sắc của sản phẩm, người xem có thể phán đoán hoặc khẳng định nó được sản xuất ở đâu, vào thời điểm nào. Men màu và họa tiết trang trí là hai yếu tố luôn hòa quyện để làm nên cái đẹp về hình thức của trang trí, song sự sáng tạo mà người nghệ sĩ thể hiện, sắp đặt trên sản phẩm mới là yếu tố quyết định. Trang trí gốm Biên Hòa thật sự phong phú về hoa văn, mỗi một loại gốm đều áp dụng những họa tiết trang trí có tính chung và riêng của vùng miền. Trên sản phẩm gốm, hoa văn dân gian luôn được dùng làm họa tiết để bố cục trang trí, ngoài những cái riêng, người thiết kế trang trí gốm không thể thoát khỏi cái chung của vùng miền và sự tiếp biến, giao lưu văn hóa. Tất cả những cái chung và cái riêng đó tạo cho nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa thật đa dạng về kiểu dáng, hoa văn và bố cục trang trí. Gốm Biên Hòa còn áp dụng nhiều thủ pháp để truyền tải ý đồ trang trí của mình lên bề mặt sản phẩm. Men của gốm Biên Hòa được chia ra hai xu hướng khác nhau về nhiệt độ chảy và hệ màu sắc. Việc nghiên cứu và tổng hợp các yếu tố làm nên vẻ đẹp của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa là rất cần thiết đối với một thương hiệu nổi tiếng trong nền mỹ thuật ứng dụng Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lịch sử hình thành, chủ thể sáng tạo và các giai đoạn phát triển của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa; Nghiên cứu tổng 2 hợp các phong cách, đặc điểm và những thành tựu sáng tạo của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa trải qua từng thời kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 2015; Khẳng định và làm rõ những giá trị nghệ thuật trong các đồ án trang trí của gốm Biên Hòa, vị trí của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa trong tiến trình mỹ thuật ứng dụng Việt Nam. Đề ra một số yêu cầu cần thiết trong thiết kế gốm ngày nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa ở tỉnh Đồng Nai từ đầu thế kỷ XX đến năm 2015. 4. Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1: Nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa kế thừa phong cách và hoa văn truyền thống của dân tộc Việt Nam Giả thuyết 2: Nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa có những đặc trưng của vùng miền Đông Nam Bộ rõ nét. Giả thuyết 3: Nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa được tiếp nhận và sáng tác trên nền tảng của khoa học và kỹ thuật Đông - Tây 5. Ý nghĩa khoa học Luận án đi sâu vào những yếu tố tạo nên vẻ đẹp, tìm hiểu và phân tích những giá trị thẩm mỹ, nhằm đưa ra một cái nhìn toàn diện về nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa. Luận án khi hoàn thành, sẽ đóng góp vào nguồn tư liệu tham khảo, nghiên cứu chung cho chuyên ngành. Nó cũng sẽ là tài liệu quan trọng cho việc biên soạn giáo án, giáo trình phục vụ đào tạo về lĩnh vực nghệ thuật trang trí gốm. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài luận án thuộc chuyên ngành Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật. Luận án nghiên cứu dựa trên cơ sở mỹ thuật học, thông qua nghiên cứu đa ngành, liên ngành như: văn hóa, lịch sử, khoa học, nghệ thuật, mỹ thuật… Quá trình nghiên cứu của luận án thông qua các phương 3 pháp chủ yếu như: nghiên cứu văn bản, tài liệu; nghiên cứu thực tế và điền dã; phân tích và tổng hợp; quy nạp và diễn giải; phương pháp lịch sử; nghiên cứu khảo sát; thể nghiệm. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục hình ảnh minh họa, luận án được chia làm 3 chương như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và sự hình thành, phát triển của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa tỉnh Đồng Nai (39 trang). Chương 2: Đặc trưng nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa tỉnh Đồng Nai từ đầu thế kỷ XX đến năm 2015 (42 trang). Chương 3: Giá trị nghệ thuật và những yếu tố cần thiết trong nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa tỉnh Đồng Nai hiện nay (33 trang). Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ SỰ HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ GỐM BIÊN HÒA TỈNH ĐỒNG NAI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1.Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài Qua quá trình nghiên cứu, thu thập tài liệu, nghiên cứu sinh nhận thấy đã có những bài viết ngắn, đề cập đến nghệ thuật trang trí của các dòng gốm Biên Hòa, nhưng chưa có công trình nghiên cứu sâu và giải quyết triệt để về giá trị nghệ thuật trang trí của dòng gốm này. Trong trang trí gốm Biên Hòa, có những cái riêng và có cái chung của sự giao thoa với các vùng lân cận, có những đặc trưng riêng của vùng miền. Đó chính là mảnh đất để đề tài luận án của nghiên cứu sinh khai thác và nghiên cứu chuyên sâu, nghiên cứu từng phong cách trang trí gắn với từng thể loại gốm Biên Hòa. 1.1.2. Khái niệm về gốm và nghệ thuật trang trí gốm 1.1.2.1.Khái niệm về gốm 4 Theo tài liệu Vấn đề tên gọi và sự phân loại gốm và sứ xét về mặt cấu tạo chỉ là một loại vật liệu là gốm có tên tiếng Anh là ceramic. Đây là loại vật liệu được chế tạo từ các vật liệu vô cơ phi kim loại (là các loại oxid, carbide, nitride, silicate…), sản phẩm được tạo hình từ sự phối trộn các vật liệu trên rồi nung kết khối ở nhiệt độ cao. Có bốn công đoạn chính mà hầu hết các sản phẩm gốm phải trải qua là: Lọc luyện đất; Tạo hình gốm; Trang trí gốm và nung gốm. 1.1.2.2. Khái niệm về nghệ thuật trang trí Trang trí là một “Hình thái nghệ thuật đặc biệt” của con người, là một phạm trù thẩm mỹ phục vụ cuộc sống con người, là nghệ thuật làm ra “Cái đẹp” để thỏa mãn nhu cầu trước hết là thông tin, giao tiếp với những ký hiệu gắn liền với những tiến bộ và sự phát triển tất yếu của đời sống vật chất và tinh thần của con người. Một số quy luật bố cục trang trí là: Đăng đối; Lặp đi lặp lại; Xen kẽ; Dàn trải; Đóng khung; Đường diềm. 1.1.2.3. Nghệ thuật trang trí gốm Nghệ thuật trang trí gốm thuộc lĩnh vực mỹ thuật ứng dụng nên luôn tuân thủ theo nguyên tắc. Hình dáng của vật chất chế tác phải được trọn vẹn, trang trí không làm thay đổi hoặc phá hủy hình dáng, ảnh hướng tới công năng sử dụng của sản phẩm, ngược lại, sẽ làm đẹp hơn, sáng tỏ hơn, nhấn mạnh hơn hình dáng. Ngôn ngữ tạo hình của trang trí gốm Hoa văn trang trí: Các hình tượng, họa tiết dùng để trang trí trên sản phẩm gốm thường được cách điệu theo chiều hướng đơn giản cả về đường nét và mảng khối. Mảng khối: Mảng khối trong trang trí gốm là mảng bẹt và có tính trang trí cao. Tuy nhiên, sản phẩm gốm lại là khối tròn (ngoài tranh gốm) nên sẽ gây nên hiệu ứng khác nhau về các góc nhìn, hình 5 tượng và mảng trang trí theo đó cũng tạo nên nhiều cảm giác hơn cho người thưởng thức nó. Đường nét: Trong trang trí gốm, đường nét được tạo ra bởi nhiều kỹ thuật thể hiện khác nhau như nét khắc chìm, nét vẽ phóng bút. Trên gốm Biên Hòa, đường nét phân định các mảng trang trí và ngăn cho các màu men không lem vào nhau. Màu sắc: Màu sắc là yếu tố quan trọng và gắn liền trực tiếp với hình dáng của sản phẩm. Màu sắc là nhân tố quan trọng giúp nhận diện sản phẩm nhanh và trực tiếp hơn cả hình dáng chất liệu. Màu trong gốm là các men màu được tạo bởi men gốc và chất tạo màu là các oxit kim loại. Các thủ pháp thể hiện trang trí gốm Để trang trí một sản phẩm gốm người thợ có nhiều thủ pháp khác nhau tùy theo từng sản phẩm và đặc điểm của địa phương. Vẽ phóng bút và công bút: Với cách thể hiện vẽ oxit dưới men, người thợ vẽ trực tiếp màu coban trên bề mặt sản phẩm mộc. Những nét thanh, nét đậm tùy theo sự bay bổng đầy tính sáng tạo của nghệ nhân đã thực sự mang lại cảm giác sống động trong mỗi đồ án. Khắc chìm: Sản phẩm được đem ra khắc khi đất còn ẩm vừa để nét khắc xuống xương đất dễ dàng và không vỡ nét. Các nét khắc sẽ phân mảng trang trí một cách rõ ràng giữa phần nền và họa tiết. Thủ pháp trang trí này thường áp dụng tại gốm Biên Hòa sau này, nó thích hợp với gốm sành xốp và gốm nhiều màu. Ngoài ra trang trí gốm còn áp dụng các thủ pháp khác như dán đề can, thủ pháp trổ thủng… 1.1.2.4. Sơ lược nghệ thuật trang trí gốm Việt Nam Trên đồ gốm đời Lý, hoa sen được vẽ rất nhiều, trình bày qua rất nhiều dạng thức, khi thì là hoa sen nở nhìn từ trên xuống, cánh xòe 6 ra kín cả mặt chén, mặt đĩa; khi thì là hoa sen búp, nhìn nghiêng; khi thì cả cành sen từ ngó đến lá đến hoa; khi lại là những bông sen xoắn quấn quít nhau...Trang trí gốm hoa nâu phát triển với tư duy khác hẳn về tinh thần so với hoa văn trên gốm men ngọc. Nghệ thuật trang trí gốm hoa lam thực sự là đỉnh cao của nghệ thuật trang trí gốm nước ta. Với bút lông mềm mại, có thể tạo nên những nét lớn hoặc mảnh theo tay ấn, cho phép nghệ nhân sáng tạo ra những đồ án hoa văn trở nên mềm mại sống động. Những nét phóng bút rung động theo cảm xúc đã truyền tải cái nhìn và khắc họa vẻ đẹp của tự nhiên một cách đầy uyển chuyển sống động. 1.1.2.5. Nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa hội tụ những yếu tố của một tác phẩm mỹ thuật ứng dụng Các sáng tác trang trí trên gốm Biên Hòa luôn tôn trọng và đề cao yếu tố thẩm mỹ hay luôn coi trọng những tiêu chuẩn của cái đẹp trong mỗi đồ án trang trí. Yếu tố nội dung trong nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa cũng luôn được chú trọng trong khi sáng tác. Từ việc nghiên cứu đề tài, lựa chọn các mô típ trang trí phù hợp, tới sắp xếp bố cục và phối màu đều được cân nhắc trên nền tảng của kiến thức mỹ thuật vững chắc. Ngoài những giá trị nghệ thuật ra, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa còn thể hiện đầy đủ các chức năng của tác phẩm nghệ thuật qua quá trình sáng tác và phục vụ cuộc sống. Như vậy, thông qua các yếu tố tụ hội từ chính các đồ án trang trí và tư duy, hoạt động sáng tạo của đội ngũ thiết kế trang trí gốm Biên Hòa, có thể khẳng định, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa đã sản sinh ra những tác phẩm mỹ thuật ứng dụng trong nền mỹ thuật Việt Nam. 1.2. Sự hình thành và phát triền của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa tỉnh Đồng Nai 7 1.2.1. Quá trình hình thành, phát triển và đặc điểm gốm Biên Hòa 1.2.1.1. Quá trình hình thành, phát triển Tại Rạch lò gốm (Cù Lao Phố) hiện còn rất nhiều mảnh gốm sành da nâu, xám nhạt cùng dấu vết của xỉ lò được các nhà khảo cổ đoán định là nơi sản xuất gốm có nguồn gốc của cư dân Trung Bộ và gốm của người Hoa ở Việt Nam có niên đại thế kỷ XVII - XVIII. Khởi đầu gốm Biên Hòa xưa thường sản xuất các đồ để chứa đựng như lu, khạp. Bên cạnh đó là những đồ sinh hoạt hàng ngày như nồi, niêu, ấm… Một số đồ có giá trị nghệ thuật là vò, bình rượu, chóe... Tất cả chúng đều được làm bằng đất nung hoặc tráng men nâu, da lươn. Dần dần, các lò gốm Biên Hòa sản xuất những sản phẩm gốm men như bát, đĩa, bình, đèn, đôn, gốm trang trí, đặc biệt là tượng gốm phục vụ cho xây dựng đền chùa. 1.2.1.2. Đặc điểm nghệ thuật gốm Biên Hòa Gốm Biên Hòa có lịch sử hình thành và phát triển muộn hơn so với các dòng gốm khác như Chu Đậu, Bát Tràng... Chính sự muộn đó đã tạo cho gốm Biên Hòa điều kiện được tiếp thu và chịu nhiều ảnh hưởng của nhiều dòng gốm khác nhau. Sự cộng hưởng từ nhiều phía kết hợp với sức sáng tạo riêng đã tạo nên phong cách đặc trưng của gốm Biên Hòa. Gốm Biên Hòa có vô vàn kiểu dáng với nhiều chủng loại khác nhau, song vẻ đẹp truyền thống mang tính đặc trưng của nó thể hiện qua hai khía cạnh, đó là sự là sự cân đối, hài hòa về hình dáng của sản phẩm cùng với nét độc đáo đầy tính thẩm mỹ qua các phù điêu và tượng nhỏ. 1.2.1.3. Mối liên hệ giao thoa giữa gốm Biên Hòa và khu vực Đông Nam Bộ 8 Trong sự kết hợp hài hòa của vùng miền, người Việt cùng với người Hoa và các tộc người bản địa đã tạo ra một tiếng nói chung mang đậm sắc màu riêng của sự tiếp biến và giao thoa trong sáng tạo. Gốm Cây Mai - Biên Hòa - Bình Dương có vị trí gần nhau, thuận tiện cho việc giao lưu về mọi mặt lại chung một hoàn cảnh xã hội như nhau nên ba trung tâm gốm này luôn có sự tác động, ảnh hưởng lẫn nhau liên tục và có hệ thống. 1.2.2. Cơ sở hình thành nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa 1.2.2.1. Trong dòng chảy gốm Việt nam Khi gốm mỹ nghệ phát triển tại Biên Hòa vào đầu thế kỷ XX, hoa văn trang trí đầu tiên mà nghệ nhân Biên Hòa sử dụng là những hoa văn truyền thống đã di cư theo người Việt từ bắc vào nam. Đặc biệt, trên gốm Biên Hòa, hình tượng con người trong trang phục dân dã với các cảnh lao động, sinh hoạt và tích truyện dân gian mang đậm tình cảm của nghệ nhân với tình yêu quê hương, yêu dân tộc. 1.2.2.2. Kết hợp sự giao thoa trong khu vực Chính do sự vận động của cuộc sống với những mối giao tiếp qua lại đã hòa hợp, trộn lẫn cái riêng của từng thành phần tộc người lại để tạo thành cái chung đặc trưng đầy bản sắc của khu vực Đông Nam Bộ. Điều này đã làm cho gốm Biên Hòa có những sáng tác trang trí mang hơi thở riêng của vùng miền, trên nền tảng kế thừa nghệ thuật trang trí truyền thống của dân tộc. 1.2.2.3. Sự ảnh hưởng phương Tây Năm 1923, bà Mariette phụ trách Ban Gốm đã vạch ra cho gốm Biên Hòa một hướng đi riêng, khai sinh một dòng sản phẩm gốm trang trí với bố cục chặt chẽ và nhiều màu, được chạm khắc các chi tiết hoa văn đặc sắc với nhiều màu men lạ và đẹp. Tuy là người phương Tây nhưng bà Mariette đã luôn tôn trọng yếu tố truyền thống 9 trong các đồ án trang trí, các nguyên liệu và màu sắc của địa phương. Cái “chất Tây” ở đây là các nguyên tắc, tỉ lệ, định luật khoa học khi sáng tác và thiết kế trang trí, là sự tính toán hợp lý để cho ra những màu men đẹp, cũng như việc phối hợp chúng sao cho hài hòa trên sản phẩm. Tiểu kết Biên Hòa từ đầu thế kỷ XX đến 2015 đã có lịch sử hơn 100 năm hình thành và phát triển. Mỗi sản phẩm của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa đều tổng hợp các yếu tố về vẻ đẹp và sự sáng tạo như những tác phẩm mỹ thuật ứng dụng. Những giá trị về nội dung và thẩm mỹ của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa cần được nghiên cứu để bảo tồn và phát triển trong thực tiễn sáng tác mới. Nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa có những đặc điểm nghệ thuật vừa mang tính truyền thống chung của gốm Việt nam, kế thừa nghệ thuật trang trí truyền thống trong dòng chảy của nghệ thuật gốm Việt nam. Sự kế thừa đó thể hiện qua một số hoa văn trang trí, màu men và thủ pháp thể hiện trên sản phẩm gốm Biên Hòa. Sự giao thoa với các dòng gốm trong khu vực Đông Nam Bộ là gốm Cây Mai và gốm Bình Dương đã ảnh hưởng không nhỏ đến nghệ thuật gốm Biên Hòa. Tuy nhiên, nhân tố quan trọng có ảnh hưởng lớn đến phong cách và trình độ của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa là kiến thức mỹ thuật phương Tây. Chƣơng 2 ĐẶC TRƢNG NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ GỐM BIÊN HÒA TỈNH ĐỒNG NAI TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NĂM 2015 2.1. Yếu tố truyền thống trong trang trí gốm Biên Hòa 2.1.1. Sự biểu đạt qua hoa văn trang trí 2.1.1.1. Mô típ thực vật truyền thống 10 Hoa sen và lá sen trong trang trí gốm Biên Hòa thật mềm mại và gần gũi, những mảng hoa và lá nâng đỡ cái nọ làm nền cho cái kia trên một diện tích hợp lý, tạo ra một bố cục hoàn chỉnh với màu sắc nhẹ nhàng, quyến rũ. Màu sắc của lá sen thường là men xanh đồng, bông sen màu trắng có điểm chút màu hồng để tạo ra sự tinh khiết. Hoa cúc: là một loài hoa, từ xa xưa, đã được nhiều nước trên thế giới, nhất là các nước phương Đông ca ngợi, quý mến. Hoa Cúc có thể đứng độc lập hoặc kết hợp với côn trùng, có thể được sử dụng dưới dạng tả thực hay cách điệu để trở thành một loại hoa văn phổ biến trong trang trí gốm. Mô típ hoa cúc nhiều nhất trên gốm Biên Hòa là đồ án trang trí bình hoa. Trên gốm Biên Hòa, hoa mai xuất hiện trong nhiều loại sản phẩm. Đề tài Mai Điểu là đồ án trang trí gặp nhiều nhất, bố cục của đề tài rộng, dàn trải khắp diện tích bề mặt sản phẩm với cây mai đang nở rộ và đàn chim tung tăng mừng đón xuân về. Đồ án Mai Hạc lại diễn tả những hoa mai vàng rực rỡ trong một bố cục chia ô dọc. Một loại đề tài trang trí khác gắn với hoa mai là sự kết hợp giữa hoa mai và con người. Bình hoa Bát tiên thể hiện tám vị tiên đang thưởng ngoạn cùng sắc xuân trong một dải đồ án ngang. Trên bình hoa gốm Biên Hòa, đề tài Tùng Hạc được khai thác rất nhiều, có hai dạng bố cục về đề tài này. Dạng thứ nhất là đồ án có bố cục mảng chính chạy ngang giáp vòng quanh phần chính của thân bình, mảng này có diện tích rộng nên dùng đề truyền tải họa tiết trang trí chính, phần cổ và thân bình là những đường diềm. Dạng đồ án thứ hai có bố cục dàn trải khắp bề mặt của sản phẩm. 2.1.1.2. Mô típ động vật truyền thống Cùng với truyền thống của dân tộc, mô típ rồng trên gốm Biên Hòa rất phong phú. Trên bình hoa của gốm Biên Hòa thường bắt gặp 11 đề tài Lưỡng long tranh châu, hai con rồng uốn lượn giữa các đám mây và cùng há miệng tranh nhau trái châu rực lửa. Bố cục thể hiện ở đề tài này thường dàn trải các chi tiết ra khắp bề mặt sản phẩm, thân rồng uốn dọc theo chiều cao của bình, đuôi rồng được ẩn hiện ở phần cổ bình, đầu rồng ngẩng cao uy dũng trên vị trí trung tâm. Hoa văn thường đi đôi với Rồng là Mây, có hai cách bố cục Mây, loại thứ nhất là chia thành những dải chỗ lớn chỗ nhỏ, lượn lờ quanh thân Rồng, loại thứ hai là tụ thành những đám mây được sắp xếp vào khoảng trống hay tạo sự liên kết giữa các mảng trang trí trên sản phẩm. Rồng và Mây quấn quít trong một bố cục chặt chẽ, thân Rồng lúc ẩn lúc hiện. Một đặc trưng của mô típ Rồng trên gốm Biên Hòa là biến thể Rồng lá, đây là dạng hoa văn cổ rất hay được áp dụng trên các đố án trang trí bình đèn. Trong bình, rồng lá có bố cục mềm mại, uyển chuyển và liên tục chạy khắp một vòng của thân bình với nhiều con kết hợp lại. Mô típ phượng có bố cục đẹp và mềm mại nên cũng thường được sử dụng để trang trí gốm, nhất là những sản phẩm có dáng truyền thống. Mô típ phượng đang khoe hết vẻ đẹp rực rỡ với đôi cánh dang rộng và những lông đuôi rất mềm mại uốn theo vũ điệu vòng tròn, xung quanh là những đám mây nhỏ dập dờn nâng đỡ. Ngoài hai mô típ rồng và phượng, gốm Biên Hòa còn sử dụng nhiều loại động vật khác làm đề tài trang trí như: Rùa, Lân, ngựa và các loại chim, cá... 2.1.2. Sự biểu đạt qua nghệ thuật sử dụng men màu Gốm Biên Hòa thường sử dụng những màu men truyền thống như men ngọc, men đã đỏ, men nâu, trắng ta. Men ngọc là loại men có cốt trong và sắc xanh như ngọc, men có độ lung linh do tính linh hoạt cao của men khi nung. Men ngọc được sử dụng rất nhiều trên 12 gốm Biên Hòa. Men đá đỏ là loại men rất đẹp và sâu lắng của Gốm Biên Hòa. Men đá đỏ có sắc đỏ thẫm, trầm của FeO và độ linh hoạt cao. Men nâu là loại màu men truyền thống tiếp theo rất hay được sử dụng trên gốm Biên Hòa. Men nâu của gốm Biên Hòa có khác một chút so với men nâu truyền thống ở độ bóng. Ngoài các loại men ngọc, men đá đỏ và men nâu ra, gốm Biên Hòa còn áp dụng những màu men khác như men trắng ta, men vàng đất, màu lam… 2.2. Yếu tố đặc trƣng vùng miền trong nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa 2.2.1. Nội dung đề tài trang trí 2.2.1.1. Đề tài từ thiên nhiên Thiên nhiên với phong cảnh, hệ động thực vật sinh sống trong một không gian cụ thể luôn là đề tài cho nghệ thuật trang trí khai thác. Gốm Biên Hòa đã có rất nhiều đồ án trang trí sử dụng chất liệu xung quanh mình. Trên một bình hoa gốm Biên Hòa, hình ảnh một vùng đất nhấp nhô nhiều ngọn đồi với những thung lũng và đàn nai gặm cỏ bên dòng suối. Những con nai trong các tư thế mềm mại, sinh động, hồn nhiên qua các nét vẽ rất cơ bản của đường kỷ hà và gợi khối. dưỡng bản thân và một nghề truyền thống. Bình hoa Hương quê lại là một đề tài trang trí khác về thiên nhiên, dưới dàn mướp quen thuộc với mỗi ngôi nhà miền quê là đàn gà, những chú gà con lăng xăng đùa giỡn bên gà mẹ vùng trên đất, gà trống bố thì ngẩng cao đầu như cất tiếng gáy. Các họa tiết từ dàn mướp đến đàn gà đều được tác giả cách điệu đơn giản hóa thành các mảng trang trí đẹp. Có một dạng trang trí rất đặc sắc của gốm Biên Hòa, đó là đồ án Bá hoa. Đây là lối trang trí được sắp xếp rất nhiều màu cho các loài 13 hoa, tuy nhiên, nhờ có mảng lớn nhỏ khác nhau, sự diễn tả tốt của không gian với các mảng chồng lên nhau nên sự phối màu trở nên hài hòa, vui mắt. 2.2.1.2. Đề tài từ hình tượng con người Đề tài về con người được quan tâm sâu rộng là những cảnh sinh hoạt trong dân gian. Các đề tài như: Đám rước; Mùa gặt; Trên đồng; Trẩy hội; Vinh quy… đã là những chủ đề sinh hoạt với hình ảnh con người cần cù lao động và vui tươi, tình cảm trong cuộc sống. Ngoài ra, các đề tài về những trò chơi dân gian như đấu vật, múa lân, chơi đánh đu cũng thường được các nghệ nhân gốm Biên Hòa khai thác để khái quát nên thành các đồ án trang trí trên sản phẩm của mình. Qua các đồ án trang trí trên, có thể khẳng định nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa đã luôn khai thác các góc nhìn vào đời sống sinh hoạt truyền thống trong dân gian của người Việt để thể hiện đặc trưng trang trí đặc sắc của mình. Như vậy, trong mối giao lưu văn hóa của tổng hòa các dòng gốm trên vùng Đông Nam Bộ, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa đã chịu ảnh hưởng không nhỏ về đề tài và hoa văn trang trí. Tuy nhiên, nghệ nhân gốm Biên Hòa đã có những chắt lọc và diễn đạt bố cục, họa tiết, màu sắc theo quan điểm của mình. Chính điều đó đã tạo cho nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa có những đặc trưng rất riêng, mang tính vùng miền của một trung tâm gốm lớn. 2.2.2. Hình thức trang trí trên gốm Biên Hòa 2.2.2.1. Bố cục trang trí Cách bố cục thứ nhất là trang trí bằng các giải đồ án ngang gần giống với cách bố cục trang trí của gốm Hoa nâu. Cách bố cục thứ hai là sự biến thể của bố cục trang trí theo ô dọc, chen vào giữa khoảng cách các ô là một họa tiết độc lập hay hoa văn trang trí khắp thân 14 gốm. Tùy theo bố cục và nội dung trang trí của sản phẩm mà nghệ nhân sáng tác sẽ chia thành 2 đến 4 ô có hình chữ nhật hay bầu dục. Cách bố cục thứ ba là sự dàn trải hoa văn khắp sản phẩm. 2.2.2.2. Đường nét trang trí Nhìn chung, đường nét của gốm Biên Hòa luôn lấy đường cong làm chủ đạo trong việc diễn tả các hoa văn trang trí. Chính sự kết hợp của nhiều đường cong đã tạo cho các mảng trang trí mềm mại và uyển chuyển, đó cũng là đường nét quen thuộc trên gốm truyền thống của người Việt. 2.2.3. Phong cách của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa qua từng giai đoạn phát triển Nghệ thuật trang trí chỉ thực sự phát triển từ đầu thế kỷ XX với sự có mặt của người Pháp. Trong suốt hơn 100 năm kể từ đầu thế kỷ XX, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa có thể được chia làm 4 giai đoạn. 2.2.3.1. Giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến năm 1954 Đây là giai đoạn mà nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa chịu nhiều ảnh hưởng của người Hoa và người Pháp. Năm 1923, khi bà Mariette điều hành ban gốm, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa mới thực sự đạt nhiều thành tựu rực rỡ bởi nó đã được kết hợp hài hòa giữa kiến thức mỹ thuật, kỹ thuật phương Tây và nghệ thuật trang trí truyền thống phương Đông. Việc được học các kiến thức về mỹ thuật, kỹ thuật nghiêm túc của giảng viên người Pháp đã tạo cho trang trí gốm Biên Hòa những chủ thể sáng tạo có đầy đủ năng lực để sáng tác ra nhiều tác phẩm mỹ thuật ứng dụng. Dần dần, đội ngũ sáng tác trang trí gốm Biên Hòa đã trưởng thành, họ tự tin vào khả năng độc lập trong sáng tạo của mình, những đồ án trang trí được lấy cảm hứng từ thiên nhiên, cốt truyện 15 dân gian, lịch sử và các chất liệu của cuộc sống xã hội xung quanh. 2.2.3.2. Giai đoạn từ năm 1955 đến 1975 Đây là giai đoạn phát triển của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa hoàn toàn do người Việt tự lập. Giai đoạn 1955 đến 1975 đánh dấu bằng việc tự khẳng định mình của đội ngũ sáng tác trang trí gốm Biên Hòa. Giai đoạn này đã cho ra đời những đồ án trang trí với hình tượng người rất sinh động và nhiều cảm xúc như: đám rước, Vinh quy bái tổ, chợ quê… 2.2.3.3. Giai đoạn từ năm 1975 đến 1995 Đất nước thống nhất đã tạo điều kiện cho nghề gốm phát triển, nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa đã chiếm được nhiều sự mến mộ của thị trường Đông Âu. Giai đoạn này có rất nhiều cơ sở sản xuất gốm tại Biên Hòa, các đề tài trang trí được sáng tác rất phong phú với đủ các thể loại. 2.2.3.4. Giai đoạn từ năm 1995 đến 2015 Có ba khuynh hướng trang trí gốm giai đoạn này là: Khuynh hướng trang trí theo phong cách truyền thống của gốm Biên Hòa, khuynh hướng trang trí đơn giản hơn về hoa văn và màu sắc và khuynh hướng cách tân của các nghệ sĩ mỹ thuật yêu thích gốm, đây là phong cách trang trí gốm theo những cảm xúc, góc nhìn đầy sáng tạo trên gốm phá cách. 2.2.4. Nghệ thuật tạo men và phối màu Men của gốm Biên Hòa được chia ra hai xu hướng khác nhau về nhiệt độ chảy và hệ màu sắc. Đó là dòng men cao độ cho ra những màu sắc trầm và quý, dòng men trung độ chuyên sử dụng những sắc màu tươi sáng hơn, rực rỡ hơn với các màu nóng như màu vàng, hồng, cam, đỏ… Trên gốm Biên Hòa, các màu men được phối hợp với nhau rất 16 hài hòa trên một tổng thể đã được đính sẵn. Với tính đặc trưng là dùng kỹ thuật thể hiện bằng các nét khắc trực tiếp vào xương đất, nên các mảng màu được phân định sẵn, rõ ràng không có sự lem qua lại giữa các màu. Xuất phát từ cái gốc của mỹ thuật học phương Tây, sự phối màu của Thầy và Trò đều dựa trên cơ sở khoa học. Các màu được sắp xếp sao cho vừa nêu rõ được cái đẹp, cái nổi bật của mảng chính, lại vừa có tính chuyển tiếp, hài hòa trong tổng thể của một sản phẩm. 2.2.5. Các kỹ thuật trang trí trên gốm Biên Hòa 2.2.5.1. Kỹ thuật chạm khắc Kỹ thuật khắc chìm là một đặc trưng rõ nét nhất của nghệ thuật trang trí trên gốm Biên Hòa. Các nét chạm khắc sâu vào xương gốm, là đường bao ranh giới để tô men và làm cho chúng không chảy tràn sang nhau. 2.2.5.2. Kỹ thuật trổ thủng Trổ thủng là kỹ thuật trang trí được áp dụng cho một số chủng loại sản phẩm như: Bình đèn, voi, đôn, chân đèn…Trong kỹ thuật này người thợ dùng dao cắt xương đất thành những lỗ hổng, tạo ra một phần nền (âm), phần họa tiết được giữ lại. 2.2.4.3. Kỹ thuật trang trí men Kỹ thuật trang trí men ở Biên Hòa có nhiều phương pháp khác nhau nhưng hay sử dụng nhất là kỹ thuật chấm men. Khi đã có mảng trang trí được phân chia theo các đường khắc, người thợ sẽ dùng cọ chấm men lên sản phẩm theo một sự phối màu đã có sẵn. Ngoài ra, ở Biên Hòa còn sử dụng các phương pháp khác như: Nhúng men, xối men, phun men, được áp dụng cho những loại sản phẩm có cùng một màu men. 2.3. Những yếu tố sáng tạo mới trong nghệ thuật trang trí 17 gốm Biên Hòa 2.3.1. Sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống và hiện đại Trong nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa, người nghệ nhân đã sử dụng ngôn ngữ trang trí bằng các chất liệu từ dân gian, để đưa vào trong một đồ án trang trí được sắp xếp theo bố cục, phối màu dựa trên những quy luật của kiến thức mỹ thuật học. Trên nền tảng những yếu tố truyền thống, nghệ nhân trang trí gốm Biên Hòa đã áp dụng đầy sáng tạo các kiến thức của nền hội họa vào từng đồ án trang trí để đem lại vẻ đẹp đa dạng mang nhiều nét đặc trưng của nghệ thuật đồ họa. 2.3.2. Sự kết hợp giữa tạo dáng và trang trí Nhìn chung, sự kết hợp giữa dáng sản phẩm và đồ án trang trí trên gốm Biên Hòa rất hài hòa, nghệ nhân thường chọn phần có đường kính lớn nhất, mảng rộng nhất để diễn tả đồ án chính của mình, phần đồ án phụ ở cổ và chân bình dùng để làm tôn mảng chính lên. 2.3.3. Sự sáng tạo trong gốm phá cách Trang trí gốm Biên Hòa trong giai đoạn 1995 đến năm 2015 đã xuất hiện một số đồ án cách tân mang tính thực dụng và trìu tượng hóa cao. Các kiểu cách tân xuất phát từ sự cách điệu đến trìu tượng hình ảnh con người hay động vật cũng hay được áp dụng. Trong những đồ án trang trí này, tác giả thường nghiên cứu kỹ đề tài và chọn ra phương pháp cách điệu cho phù hợp với hình dáng của sản phẩm. 2.3.4. Sự kết hợp giữa đồ án và kỹ thuật trang trí Khi trang trí một sản phẩm, nghệ nhân sẽ cân nhắc để tạo nên sự phù hợp giữa đồ án trang trí và kỹ thuật thể hiện. Trong từng sản phẩm cụ thể, kỹ thuật thể hiện sẽ làm tăng giá trị thẩm mỹ mà tác giả 18 nhắm tới. Tiểu kết Các mô típ trang trí trên gốm Biên Hòa là kết quả của nghiên cứu và chắt lọc kỹ lưỡng của người sáng tác từ kho tàng mỹ thuật truyền thống và chất liệu cuộc sống xung quanh. Qua các tác phẩm trang trí gốm Biên Hòa, hệ thống hoa văn được các tác giả thể hiện rất phong phú với nhiều ý nghĩa mang tính nhân văn sâu sắc. Mô típ trang trí từ thiên nhiên, cây cỏ, hoa lá đến muông thú hiện lên thật nhẹ nhàng, sinh động. Mô típ trang trí được khái quát từ con người mới thật nhiều cảm động với các cảnh lao động, sinh hoạt của người Việt. Hệ men màu cùng với nghệ thuật phối màu của tác giả đã là yếu tố quan trọng góp phần làm đẹp thêm cho đồ án trang trí. Việc kết hợp nhiều màu men theo một thủ pháp trang trí riêng đã mang đến cho nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa vẻ đẹp. Giai đoạn 1995 đến 2015 đánh dấu bằng việc ra đời các tác phẩm trang trí gốm độc bản có phong cách hiện đại trong trang trí gốm Biên Hòa. Chƣơng 3 GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT VÀ NHỮNG YẾU TỐ CẦN THIẾT TRONG NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ GỐM BIÊN HÒA TỈNH ĐỒNG NAI HIỆN NAY 3.1. Những giá trị của nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa 3.1.1. Giá trị về nội dung đề tài trang trí 3.1.1.1. Ý nghĩa của đề tài và hoa văn trang trí Điều làm cho trang trí gốm Biên Hòa ấn tượng hơn, đó là giá trị về nhân văn được toát lên từ những ý nghĩa trong từng hoa văn trang trí của các đồ án. Tình yêu quê hương được thể hiện qua những hoa văn và đề tài truyền thống, hay các chủ đề về các phong tục, tập quán