Tài liệu Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn trần thuỳ mai

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ĐỖ THỊ PHƢƠNG LIÊN NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TRẦN THÙY MAI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ĐỖ THỊ PHƢƠNG LIÊN NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TRẦN THÙY MAI Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa hoc: PGS.TS TÔN THẢO MIÊN HÀ NỘI, 2013 LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc PGS. TS Tôn Thảo Miên, ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa Ngữ văn, phòng Sau đại học, trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội 2 đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn ở bên cạnh cổ vũ, động viên tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Dù đã cố gắng hoàn thiện luận văn song không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả mong nhận đƣợc sự góp ý của quý thầy cô và bạn bè. Hà Nội, ngày tháng năm 2013 Tác giả luận văn Đỗ Thị Phương Liên LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn tốt nghiệp “Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất cứ công trình nào. Hà Nội, ngày tháng năm 2013 Tác giả luận văn Đỗ Thị Phương Liên MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 2 3. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 9 5. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu .................................................................. 10 6. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................. 10 7. Đóng góp của luận văn ................................................................................ 11 8. Cấu trúc luận văn ........................................................................................ 11 NỘI DUNG..................................................................................................... 12 CHƢƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẦN THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC VĂN CHƢƠNG CỦA TRẦN THÙY MAI…………..12 1.1. Những vấn đề lý luận về trần thuật .......................................................... 12 1.1.1 Quan niệm về trần thuật ...................................................................... ..12 1.1.2 Các yếu tố cơ bản của trần thuật ............................................................ 14 1.1.3 Vai trò của nghệ thuật trần thuật trong xây dựng truyện ngắn .............. 29 1.1.4 Vài nét về nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Việt Nam đƣơng đại .... .32 1.2 Hành trình sáng tác văn chƣơng của Trần Thùy Mai ............................... 34 CHƢƠNG 2: ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TRẦN THÙY MAI ......................................................................................... 37 2.1. Điểm nhìn gắn với ngôi kể ....................................................................... 37 2.1.1. Điểm nhìn gắn với ngôi thứ nhất .......................................................... 38 2.1.2. Điểm nhìn gắn với ngôi thứ ba ............................................................. 52 2.2. Dịch chuyển điểm nhìn ............................................................................ 57 2.2.1. Dịch chuyển điểm nhìn từ ngƣời kể chuyện vào nhân vật ................... 57 2.2.2. Dịch chuyển điểm nhìn từ nhân vật này sang nhân vật khác ................ 59 CHƢƠNG 3: LỜI VĂN VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN TRẦN THÙY MAI ........................................................... 62 3.1. Lời văn trần thuật ..................................................................................... 62 3.1.1. Lời văn giàu chất thơ, mềm mại ........................................................... 62 3.1.2. Lời văn sắc sảo ...................................................................................... 78 3.1.3. Lời văn đối thoại, độc thoại .................................................................. 80 3.1.4. Lời văn in đậm dấu ấn văn hóa vùng miền ........................................... 91 3.2. Giọng điệu trần thuật ............................................................................... 96 3.2.1. Giọng điệu trữ tình, sâu lắng ................................................................. 97 3.2.2. Giọng điệu triết lí, suy ngẫm ............................................................... 100 3.2.3. Giọng điệu đậm đà, nữ tính ................................................................. 103 KẾT LUẬN ................................................................................................... 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 106 QUY ƢỚC VIẾT TẮT ĐHSP: Đại học sƣ phạm GS: Giáo sƣ KH: Khoa học NXB: Nhà xuất bản NXBGD: Nhà xuất bản giáo dục PGS: TS: Phó giáo sƣ Tiến sĩ 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nghệ thuật trần thuật là một trong những phƣơng diện cơ bản nhất của lý thuyết tự sự - một bộ môn nghiên cứu liên ngành giàu tiềm năng đã và đang đƣợc khai thác rộng rãi. Nghiên cứu nghệ thuật trần thuật là một việc làm có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, nó giúp ngƣời nghiên cứu xác lập đƣợc một hệ thống lý thuyết về trần thuật nhƣ một thứ công cụ để khám phá thế giới nghệ thuật của nhà văn. Từ đó thấy đƣợc tài năng, sự sáng tạo và phong cách cá nhân của họ. Về thực tiễn, với một giáo viên Ngữ văn việc nắm chắc hệ thống lý thuyết về trần thuật còn có ý nghĩa thiết thực trong việc khai thác, tìm hiểu những tác phẩm văn học trong chƣơng trình sách giáo khoa. 1.2. Văn học Việt Nam sau 1975 có sự chuyển hóa mạnh mẽ trên tinh thần đổi mới. Nền văn học trong bối cảnh xã hội mới vận động xa dần quỹ đạo của văn học cách mạng với cảm hứng sử thi bao trùm đƣợc hƣớng đến cảm hứng thế sự, đời tƣ. Hiện thực sau chiến tranh ngổn ngang bề bộn đã trở thành mảnh đất màu mỡ thu hút các nghệ sĩ đặc biệt là các cây bút văn xuôi. Truyện ngắn nhanh chóng bắt kịp với công cuộc đổi mới, luồn lách sâu vào bức tranh hiện thực đời sống để mổ xẻ nhiều vấn đề trong xã hội. Tìm hiểu về truyện ngắn sau 1975 giúp ta có cái nhìn đầy đủ về văn học đổi mới, đồng thời thấy đƣợc đặc điểm về thi pháp truyện, sự vận động của tƣ duy thể loại trong hành trình phát triển văn học. 1.3. Xuất hiện trong dòng chảy của các tác giả văn xuôi hậu chiến nói chung, văn xuôi nữ nói riêng, Trần Thùy Mai đã tạo dựng đƣợc một phong cách văn xuôi nhẹ nhàng, tinh tế nhƣng để lại những ấn tƣợng sâu đậm trong lòng bạn đọc. Trƣởng thành cùng thế hệ với Lý Lan, Nguyễn Thị Minh Ngọc ở Sài Gòn, những ngƣời cầm bút đầu tiên sau chiến tranh, có thể nói, Trần 2 Thùy Mai là một trong những nhà văn thuộc thế hệ dò đƣờng đi tìm những đề tài hậu chiến. Tính từ truyện ngắn đầu tay Một chút màu xanh in trên Tạp chí Sông Hƣơng đến nay, nữ nhà văn ngƣời Huế này đã có hơn 30 năm cầm bút với hàng trăm truyện ngắn đƣợc nhiều thế hệ bạn đọc yêu mến. Trong đó, một số truyện ngắn nổi tiếng nhƣ: Gió thiên đường, Thập tự hoa, Quỷ trong trăng, Thương nhớ hoàng lan, Mưa đời sau, Người bán linh hồn, Trăng nơi đáy giếng, Thị trấn hoa quỳ vàng... của chị đã đƣợc dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Nhật. Là một nhà văn có duyên với điện ảnh, một số truyện ngắn của chị đã đƣợc lựa chọn chuyển thể thành kịch bản sân khấu hoặc dựng thành phim nhƣ Hãy khóc đi em (2005), Gió thiên đường, Thập tự hoa (2005), Trăng nơi đáy giếng (2009). Truyện ngắn Trần Thùy Mai hấp dẫn ngƣời đọc ở nhiều phƣơng diện, trong đó có nghệ thuật trần thuật, vì vậy, chúng tôi quyết định chọn Nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Những ý kiến bàn về truyện ngắn nữ đương đại Nói đến đội ngũ nhà văn viết truyện ngắn đƣơng đại, không thể không nhắc đến đội ngũ nhà văn nữ vừa đông đảo về số lƣợng vừa đa dạng về tiềm năng xuất hiện từ sau thời kì đổi mới. Đó là những gƣơng mặt tạo nên bản sắc nữ, ghi dấu ấn đậm nét trên văn đàn và tạo nên diện mạo mới cho văn xuôi với những “thƣơng hiệu” từ lâu đã đi vào lòng công chúng nhƣ Đoàn Lê, Lê Minh Khuê, Dạ Ngân, Trần Thùy Mai, Phạm Thị Hoài, Phan Thị Vàng Anh, Nguyễn Thị Thu Huệ, Võ Thị Hảo, Võ Thị Xuân Hà, Y Ban, Lý Lan… và gần đây là Đỗ Bích Thúy, Nguyễn Ngọc Tƣ, Phong Điệp, Nguyễn Quỳnh Trang, Nguyễn Thị Cẩm,... 3 Nhận diện về sự xuất hiện của những cây bút văn xuôi nữ thời kỳ đổi mới, lời giới thiệu tuyển tập Truyện ngắn của các nhà văn nữ Việt Nam đã cho rằng “Sự tăng lên đến mức đột biến của các cây bút văn xuôi nữ đã làm cho những ai quan tâm đến văn chƣơng Việt Nam đƣơng đại không khỏi ngạc nhiên và thích thú”[71, tr.5]. Sự xuất hiện đông đảo của các cây bút nữ không chỉ đem lại cho văn chƣơng cái Mới lẫn cái Lạ mà còn là sự khẳng định ý thức nữ quyền khi ngƣời đàn bà không còn chỉ quẩn quanh nơi xó bếp mà đã hƣớng đến những khung trời rộng lớn. Hành trình viết văn của họ cũng là hành trình thể hiện bản lĩnh của ngƣời cầm bút khi dám chấp nhận sự sáng tạo đơn độc và trả giá cho những niềm tin riêng của mình về cái đẹp. Là những cây bút nữ, nên điều họ quan tâm nhiều nhất trong sáng tác của mình là thân phận của những ngƣời cùng giới đƣợc đan cài trong những câu chuyện thƣờng ngày với những vui - buồn, đƣợc - mất, giữa cho và nhận, bất hạnh và hạnh phúc. Họ đã viết về những mảnh đời bất hạnh bằng tất cả sự thấu hiểu và cảm thông với nỗi đau của con ngƣời trong nhiều trạng huống khác nhau. Bên cạnh những nét chung đó, mỗi cây bút nữ lại có những bản sắc riêng khó lẫn, tạo nên cá tính và phong cách khác nhau. Khai thác đề tài tình yêu, hôn nhân, gia đình, Trần Thùy Mai hƣớng đến những điều bình dị ấm áp, giàu tình yêu thƣơng. Là phụ nữ, chị thấm thía nỗi đau, sự tổn thƣơng và mất mát trong tình yêu. Chính vì thế, tình yêu trong truyện ngắn Trần Thùy Mai không đơn thuần là một câu chuyện lãng mạn, thấm đẫm nƣớc mắt để "câu khách" mà đó là cái cớ để chị nói về cuộc sống với những con ngƣời đang ngày ngày sống, yêu và ruồng bỏ tình yêu của chính mình. 4 Ghi nhận thành tựu của văn học đổi mới cũng là khẳng định sự đóng góp lớn lao và sự lớn mạnh không ngừng của đội ngũ những ngƣời cầm bút, trong đó có sự đóng góp không nhỏ của các cây bút nữ. Họ đã mang vào văn học một làn gió mới hòa cùng sự phát triển mạnh mẽ của văn xuôi đƣơng đại. 2.2. Những ý kiến bàn về truyện ngắn Trần Thùy Mai Trần Thùy Mai là nhà văn "viết khỏe và đều tay" với hàng trăm truyện ngắn nhƣng vẫn không gây nhàm chán cho bạn đọc. "Những truyện ngắn của chị rất đa dạng, phảng phất không khí đất trời xứ Huế, quan tâm đến mọi mặt của cuộc sống, nhất là lớp trẻ và nhìn họ với một con mắt đầy yêu thƣơng và hy vọng" [20]. Trong khoảng hơn 10 năm trở lại đây, Trần Thùy Mai viết nhiều về đề tài lịch sử, đặc biệt là những nhân vật nữ in bóng trong lịch sử triều Nguyễn, gắn liền với Kinh thành Huế. Trần Thùy Mai từng tâm sự: “Với tôi, viết là một nghề. Nó giống nhƣ mọi nghề khác ở chỗ phải có kỹ năng và lƣơng tâm. Vì thế, trong cuộc đời tôi đã có nhiều lúc buồn nản nhƣng chƣa bao giờ thấy chán viết, chƣa bao giờ muốn bỏ bút” [63]. Đọc văn Trần Thùy Mai, ngƣời ta không tìm thấy những ý đồ cách tân lối viết một cách mạnh mẽ nhƣ các trào lƣu viết bây giờ (nhƣ “lối viết hậu hiện đại” chẳng hạn). Chúng ta cũng không tìm thấy trong truyện của Trần Thùy Mai những chủ đề “nóng” mà văn học hiện nay đang cố gắng khoét sâu vào thị hiếu bạn đọc nhƣ dục tính. Văn của Trần Thùy Mai xa lạ với những trận gió mới của thời đại, văn của chị vẫn ƣớp hƣơng của truyền thống và mang đậm chất Huế. Trần Thùy Mai từng tâm sự: “Cho đến nay mình vẫn thích viết về những mảnh đời gần gũi quanh mình, của bạn bè, của những ngƣời cùng sống, viết nhƣ một cách trao đổi tâm tƣ với ngƣời cùng thời và mở rộng cuộc sống nội tâm của chính mình” [79]. Với lối hành văn nhẹ nhàng, những câu chuyện của chị nhƣ tâm sự thƣờng ngày, những chủ đề “muôn thuở” của con ngƣời, tƣởng thoáng qua 5 trong cuộc đời nhƣng lại ở lại đậm sâu trong ký ức, sự lựa chọn trong tình yêu, tình bạn, những sa ngã đời thƣờng, những mảnh đời, những số phận khác nhau trong đời sống. Mỗi một câu chuyện nhƣ một lời kể nhẹ nhàng, chậm rãi, đầy tình cảm cứ chuyên chở vào hồn ngƣời những trăn trở, nghĩ suy và day dứt. Cũng là tình yêu nhƣng nó khiến ngƣời ta hƣớng về nơi sâu kín nhất, cái góc khuất không lý giải đƣợc nhƣng lại vô cùng huyền nhiệm của tình yêu. Tình yêu với Trần Thùy Mai không phải là triết lý mà là chân lý, một chân lý có khả năng cứu rỗi cuộc sống. Trong những trang viết của chị sự nhân ái trong cuộc đời luôn hiện diện, là cái đọng lại đằng sau mỗi câu chuyện. Đã là ngƣời thì phải biết yêu thƣơng, che chở, cảm thông cho nhau, nhất là mỗi khi vấp ngã trong đời. Thông điệp truyện ngắn của Trần Thùy Mai hấp dẫn ngƣời ta bởi lòng nhân hậu, nhƣng không phải là sự rao giảng nhân hậu, mà thực hành nhân hậu. Ngƣời với ngƣời cần tình thƣơng yêu không phải vì đề cao đạo đức con ngƣời, mà đơn giản tình ngƣời cần hiện diện, bởi đó là một sự nƣơng tựa lẫn nhau giữa ngƣời với ngƣời trong thế giới, chung vai sát cánh để cùng nhau sống tốt hơn, đẹp hơn. Về văn chƣơng của Trần Thùy Mai, PGS. TS Hồ Thế Hà từng nhận định: “...Những nhân vật của Trần Thùy Mai thƣờng không bình lặng. Họ cô đơn, hẫng hụt, tiếc nuối nhƣng không bao giờ từ bỏ khát vọng sống của mình bằng cách bơi ngƣợc dòng sông ký ức để làm sống lại những điều tốt đẹp... Đọc Trần Thùy Mai, tôi bị cuốn hút bởi chất nhân ái và triết lý này. Con ngƣời dù giận hờn, hằn học nhƣng trong tận cùng sâu thẳm của ý thức cộng đồng, họ âm thầm sẻ chia và nhận nỗi đau về mình để đƣợc kéo dài ra trong niềm vui của ngƣời khác, để đƣợc yêu trong trắc ẩn dù có khi không tránh khỏi sự đối xử thờ ơ, nguội lạnh của tha nhân...”[15, tr 56]. Nhà báo Hoàng Nguyên Vũ cho rằng: “Càng về sau văn chị viết càng đời, càng đầy đủ mặn 6 ngọt đắng cay của những phận đời trong đó... Dù những cái kết đƣợc báo trƣớc nhƣng ngƣời đọc vẫn muốn nếm hết những vị đắng cay, điệu man mác cho đến những dòng cuối cùng”[80]. Tác giả Bùi Việt Thắng trong Truyện ngắn hôm nay đã dùng hai chữ “hiện tƣợng” để minh chứng cho sự hiện diện vững vàng của Trần Thù : “miệt mài với nghiệp văn và trở thành cây bút có sức bền với thể loại truyện ngắn, truyện ngắn của chị vƣợt ra ngoài giới hạn của mảnh đất cố đô để đến với bạn đọc cả nƣớc” [72, tr.53]. Một số bài viết xuất phát từ con ngƣời, cuộc sống đời tƣ ( 3/2007) : ít dùng đến lý trí để phân tích mà dựa hẳn vào dòng cảm xúc đầy nữ tính của mình để hiểu Trần Thùy Mai: "Văn chƣơng của chị nhƣ một trái cây chín muộn, càng có thời gian vị càng ngọt, hƣơng càng nồng, màu sắc càng hấp dẫn, càng mang đến một dƣ vị riêng mà những cây bút cùng thời với chị không có đƣợc"[61]. Dƣờng nhƣ Lê Mỹ Ý không chỉ viết bằng cảm quan của một ngƣời xem nhƣ đồng nghiệp của Trần Thùy Mai, một ngƣời viết văn, làm thơ, mà còn bởi cùng là phụ nữ nên tác giả thấu hiểu những đa đoan, những khúc quanh trong đời sống tình cảm của Trần Thùy Mai nhƣ một ngƣời em gái. Ở bài viết này tác giả gọi tên những “ám ảnh” hé lộ nhiều thông tin liên quan đến cuộc sống, gia đình, thói quen, sở thích của nhà văn xứ Huế này. Người đương thời số tháng 5/2007, Lê Mỹ Ý tiếp tục khẳng định giá trị nghệ thuật truyện ngắn Trần Thùy Mai: một giọng văn, ngôn ngữ, phong cách thật trong sáng. Trong sáng đến mức 7 luôn có cảm giác nhƣ chị là ngƣời luôn đam mê, đắm đuối và đuổi theo một thứ ánh sáng kỳ ảo giữa cuộc đời” [62]. Tác giả Lý Hạnh có bài " Công an nhân dân 3 năm 2008 đƣa ra nhận định mang hƣớng mở cho những phân tích về truyện ngắn Trần Thùy Mai: trong “cuộc sống vốn đa chiều và phức tạp”[17] cụ thể ở đây là trong tình yêu. Tình yêu dẫu mất mát, phụ bạc và đớn đau đến nhƣờng nào thì con ngƣời . Mỗi nhân vật một hoàn cảnh, một vết thƣơng lòng khác nhau nhƣng tất cả đều mang khát vọng về một tình yêu mãnh liệt và bất tử. Nhà thơ Mai Văn Hoan có bài viết nhan đề khá ấn tƣợng: " " : từ cốt truyện, cách xây dựng nhân vật, giọng điệu… trong đó không thể không nhắc đến cách kể truyện “theo ngôi thứ nhất”. Đây là bài viết hiếm hoi bàn đến nghệ thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai. Tác giả Minh Phƣơng trong bài giới thiệu: Đọc sách Mưa đời sau đăng trên báo Nhân dân, số 305 có những nhận định sâu sắc về nội dung, phong cách tác giả và tác phẩm Trần Thuỳ Mai. Tác giả đã nhận xét về thế giới nhân vật truyện ngắn Trần Thuỳ Mai: “ngòi bút Trần Thuỳ Mai hƣớng tới phát hiện vẻ đẹp phẩm cách và lòng hƣớng thiện của những nhân vật trong truyện”[64] và đặc biệt nhân vật của chị đƣợc “khéo léo khắc hoạ diễn biến tâm lí với lối kết hợp tự nhiên, bất ngờ, lôi cuốn”[64]. Tác giả cho rằng, Trần Thuỳ Mai đề cập đến những “vấn nạn trong xã hội” bằng cảm nhận riêng “phản ánh bằng 8 cách cảm, cách nghĩ của nữ gi [64]. Và đặc biệt, tác giả phát hiện cách kết cấu truyện hiện đại, lắp ghép kiểu điện ảnh, giàu kịch tính nên nhiều truyện ngắn của chị đƣợc chuyển thể thành kịch bản phim và đƣợc dựng thành phim. Trong bài viết, tác giả cũng đã có một vài nhận xét ban đầu về giọng văn và cả kết cấu tác phẩm, những dấu hiệu nếu đƣợc khai thác ở mức độ cần thiết sẽ góp phần chỉ ra phong cách tác giả. Đi tìm nét cách tân độc đáo trong truyện ngắn Trần Thùy Mai sẽ phá vỡ chất lãng mạn, huyền ảo kết dính trên từng trang văn mƣợt mà của chị. Những vấn đề xã hội nhức nhối lọc qua sự mẫn cảm của trái tim phụ nữ trở nên nhân tình, nhân bản hơn. Mọi sự cách tân chƣa đến độ sẽ nhạt dần, càng ngày ngƣời đọc càng thấy Trần Thùy Mai chín và sâu, thống nhất và biến hóa trong phong cách riêng của mình. Việc lựa chọn nghiên cứu và tìm hiểu truyện ngắn Trần Thùy Mai ở phƣơng diện nghệ thuật trần thuật sẽ giúp ta tìm ra con đƣờng ngắn nhất để bƣớc vào thế giới nghệ thuật của nhà văn đầy tài năng này. Qua đó, chúng ta cũng có cái nhìn chân thực, rõ nét, đầy đủ hơn bức tranh đời sống hàng ngày và tâm hồn của những con ngƣời bƣớc ra từ những trang văn của chị. 2.3. Những ý kiến liên quan đến nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai Nói đến Trần Thùy Mai là nói đến một nhà văn đƣợc quý mến về cả văn chƣơng và nhân cách. Nghệ thuật là niềm vui, là chốn nƣơng tựa trong cuộc đời, nghệ thuật đem lại cho chị không ít vinh quang nhƣng chị không giống nhƣ một số ngƣời, trút hết cho nghệ thuật mà đánh mất bản thân mình. Trần Thùy Mai đẹp trong trang văn và đẹp trong cuộc sống. Chị là một ngƣời phụ nữ sống hiền hòa, nhân hậu, lặng lẽ với văn chƣơng, cẩn trọng, tinh tế từ 9 lời nói đến việc làm. Hơn ba mƣơi năm cầm bút chị đã tạo dựng cho mình một phong cách riêng độc đáo với 15 tập truyện ngắn đƣợc xuất bản. Vấn đề nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai đã đƣợc nhắc đến trong một số đề tài nghiên cứu trong các tiểu luận, luận văn tốt nghiệp đại học, luận văn thạc sĩ nhƣ: Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai (Phùng Thu Phƣơng), Truyện ngắn Trần Thùy Mai nhìn từ góc độ thi pháp thể loại (Nguyễn Thu Hà), Đặc điểm truyện ngắn Trần Thùy Mai (Đinh Thanh Huyền), (Nguyễn Thị Hồng Lê), nữ thời kỳ đổi mới (Trần Thị Lệ Thanh), ngắn Trần Thuỳ Mai (Trần Thị Hậu)… Ở đó, ngƣời viết quan tâm đến những vấn đề nhƣ quan niệm nghệ thuật, hành trình văn học, những đặc sắc về nội dung, nghệ thuật, thế giới nhân vật, phong vị Huế,… thể hiện trong truyện ngắn Trần Thùy Mai. Tuy nhiên, chƣa có đề tài nào tập trung đi sâu tìm hiểu các yếu tố cơ bản làm nên nghệ thuật trần thuật độc đáo của nữ tác giả này. Trên cơ sở kế thừa và sáng tạo, tác giả luận văn đã tiến hành nghiên cứu vấn đề này nhằm tìm ra nét độc đáo, riêng biệt trong nghệ thuật trần thuật của Trần Thùy Mai, khám phá những cách thức, phƣơng tiện nhà văn dùng để "chuyên chở" thông điệp của mình đến độc giả. Tìm hiểu nghệ thuật trần thuật trong truyện ngắn của chị có thể coi là việc đi tìm chiếc chìa khóa để bƣớc vào con đƣờng văn chƣơng, tìm ra vẻ đẹp tiềm ẩn đằng sau sự dịu nhẹ, đậm chất Huế của nhà văn nữ Trần Thùy Mai. 3. Mục đích nghiên cứu - Hệ thống những ý kiến bàn về trần thuật, nghệ thuật trần thuật, đƣa ra một cách nhìn về vấn đề này. - Vận dụng lý thuyết về tự sự để khám phá cách thức trần thuật của Trần Thùy Mai. 10 - Khẳng định đóng góp của Trần Thùy Mai đối với văn học Việt Nam đƣơng đại. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Luận văn tiến hành khảo sát các ý kiến bàn về trần thuật, phân tích và xác lập cơ sở lý thuyết hợp lý, tin cậy. - Đánh giá sự thành công trong lối viết văn của Trần Thùy Mai, từ đó khẳng định vị trí của nhà văn trong dòng chảy chung của văn học đƣơng đại. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 5.1 Đối tƣợng: Nghệ thuật trần thuật - Điểm nhìn trần thuật - Ngƣời trần thuật - Lời văn trần thuật - Giọng điệu trần thuật 5.2 Phạm vi nghiên cứu Một số tập truyện ngắn tiêu biểu của Trần Thùy Mai - Thị trấn hoa quỳ vàng, Tập truyện ngắn, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội - 1994 - Trò chơi cấm, Tập truyện ngắn, NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh - 1998 - Đêm tái sinh, Tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế - 2003 - Thập tự hoa, Tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế - 2003 - Biển đời người, Tập truyện ngắn, NXB Công an nhân dân, Hà Nội - 2003 - Thương nhớ hoàng lan, Tập truyện ngắn chọn lọc, Nxb Văn Mới, California, USA - 2003 - Mưa ở Trasbourg, Tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Phụ Nữ, Hà Nội – 2007 - Một mình ở Tokyo, Tập truyện ngắn, Nhà xuất bản Văn Nghệ thành phố Hồ Chí Minh - 2008 - Trăng nơi đáy giếng, tập truyện ngắn chọn lọc, Nhà xuất bản Thanh Niên 2010 11 6. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp hệ thống - Phƣơng pháp so sánh, đối chiếu - Phƣơng pháp thống kê - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp - Phƣơng pháp loại hình 7. Đóng góp của luận văn Vận dụng lý thuyết về trần thuật, chúng tôi phân tích và tìm ra những nét độc đáo, thành công, cũng nhƣ những hạn chế trong nghệ thuật trần thuật của Trần Thùy Mai. Từ đó khẳng định đóng góp của nhà văn đối với nền văn học Việt Nam đƣơng đại. 8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận về trần thuật và hành trình sáng tác văn chƣơng của Trần Thùy Mai Chƣơng 2: Điểm nhìn trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai Chƣơng 3: Lời văn và giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Trần Thùy Mai 12 CHƢƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRẦN THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC VĂN CHƢƠNG CỦA TRẦN THÙY MAI 1.1. Những vấn đề lý luận về trần thuật 1.1.1. Quan niệm về trần thuật Trần thuật là vấn đề lí thuyết mang tính thời sự, nó thu hút đƣợc nhiều sự quan tâm của các chuyên gia nghiên cứu trong nƣớc và thế giới. Tuy nhiên, có nhiều cách hiểu khác nhau về thuật ngữ này. Điều đó thể hiện sự chƣa thống nhất trong các quan điểm ở các nhà nghiên cứu. Trong phạm vi của luận văn, ngƣời viết xin đƣợc dẫn ra một số định nghĩa mà chúng tôi cho là tiêu biểu và đƣợc nhiều ngƣời quan tâm hơn cả. Xét về thuật ngữ, trần thuật (narration) còn có tên gọi khác là kể chuyện đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và đƣa ra những cách hiểu khác nhau. Khi bàn về kể chuyện, J.Lin Velt cho rằng: "Kể là một hành vi trần thuật và theo nghĩa rộng là một tình thế hƣ cấu bao gồm cả ngƣời trần thuật (narrateur) và ngƣời nghe kể (narrataire)"[67, tr.154]. Cũng bàn về kể chuyện, nhà nghiên cứu Hayden White chú ý đến động cơ của hành động kể và hiểu kể chuyện trong phạm vi rộng lớn bao quát cả đời sống: "Động cơ khiến ngƣời ta phải kể lại điều gì đó là rất tự nhiên, hình thức tự sự dƣờng nhƣ là hình thức tất yếu cho bất kì một sự tƣờng thuật nào về những gì đã thực sự xảy ra"[70, tr.119]. 13 Ở Việt Nam, hầu hết các nhà nghiên cứu đều cho rằng trần thuật là một hoạt động sáng tạo của nhà văn trong việc tái hiện hiện thực trong tác phẩm nhất là tác phẩm tự sự. Theo Từ điển thuật ngữ văn học: "Trần thuật là phƣơng diện cơ bản của phƣơng thức tự sự, là việc giới thiệu, khái quát, thuyết minh, miêu tả đối với nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự việc theo cách nhìn của ngƣời trần thuật nhất định"[19, tr.307]. Bàn về khái niệm trần thuật, tác giả Lại Nguyên Ân trong cuốn 150 thuật ngữ văn học cho rằng: "Trần thuật bao gồm cả việc kể và miêu tả các hành động và các biến cố trong thời gian, mô tả chân dung hoàn cảnh của hành động, tả ngoại hình, tả nội thất… bàn luận, lời nói bán trực tiếp của nhân vật. Do vậy, trần thuật là phƣơng thức chủ yếu để cấu tạo các tác phẩm tự sự hoặc của ngƣời kể, tức là toàn bộ văn bản tác phẩm tự sự, ngoại trừ lời nói trực tiếp của các nhân vật"[2, tr.338]. Trong bài Việc mở ra môn trần thuật học trong ngành nghiên cứu văn học ở Việt Nam, tác giả Lại Nguyên Ân có viết: "Trần thuật (narration) chỉ phƣơng thức nghệ thuật đặc trƣng trong các tác phẩm thuộc văn học tự sự (tƣơng tự, trầm tƣ/meditation/ đặc trƣng cho văn học trữ tình, đối thoại đặc trƣng cho văn học kịch)", "Thực chất của hoạt động trần thuật là kể, là thuật, là cái đƣợc kể, đƣợc thuật, trong tác phẩm văn học là chuyện"[67, tr.146]. Trong Giáo trình lí luận văn học: “Trần thuật là kể, thuyết minh, giới thiệu về nhân vật, sự kiện, bối cảnh trong truyện. Trần thuật là hành vi ngôn ngữ kể, thuật, miêu tả sự kiện, nhân vật theo một thứ tự nhất định”[69, tr.59]. “Trần thuật là một sự trình bày liên tục bằng lời văn các chi tiết, sự kiện, tình tiết, quan hệ, biến đổi về xung đột và nhân vật một cách cụ thể, hấp dẫn, theo một cách nhìn, cách cảm nhất định. Trần thuật là sự thể hiện của hình tƣợng văn học, truyền đạt nó tới ngƣời thƣởng thức”[69, tr.59].