Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết nguyễn bắc sơn...

Tài liệu Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết nguyễn bắc sơn

.PDF
103
302
132

Mô tả:

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------------------------- HÀ THỊ SÁNG NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội, 2014 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- HÀ THỊ SÁNG NGHỆ THUẬT TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam Mã số:60220121 Người hướng dẫn khoa học: PGS,TS Hà Văn Đức Hà Nội, 2014 2 LỜI CẢM ƠN! Em xin được gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới các thầy cô giáo ở Khoa Văn học, trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc Gia Hà Nội. Đặc biệt là PGS.TS Hà Văn Đức, người đã hết sức tận tình với em trong suốt thời gian qua. Thầy đã cho em nhiều kiến thức và phương pháp nghiên cứu khoa học, thầy cũng là tấm gương sáng về nhân cách của một nhà giáo mà em nguyện noi theo. Xin được cảm ơn sự quan tâm, động viên chia sẻ khó khăn của những người thân trong gia đình. Cũng xin cảm ơn sự giúp đỡ của một số anh chị em đồng nghiệp và anh chị em học viên cùng lớp. Hi vọng rằng với công trình nghiên cứu này, tôi đã không phụ tấm lòng mong mỏi của thầy cô, người thân và bạn bè, đồng nghiệp. Hà Nội, tháng 12 năm 2014 Học viên: Hà Thị Sáng 3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học do chính bản thân tôi thực hiện trong thời gian qua. Những kết quả và số liệu nghiên cứu đều được tiến hành một cách khoa học và trung thực. Học viên: Hà Thị Sáng 4 0 MỤC LỤC Trang PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................................ 3 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: .............................................................................................................. 3 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ: ................................................................................................................... 4 3. MỤC ĐÍCH, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU: .................................................. 10 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:........................................................................................... 10 5. CẤU TRÚC LUẬN VĂN: ....................................................................................................... 11 PHẦN NỘI DUNG .......................................................................................................................... 12 CHƯƠNG 1: NGƯỜI KỂ CHUYỆN VÀ ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN. ................................................................................................. 12 1.1 Một số vấn đề lí thuyết. ...................................................................................................... 12 1.2 Người kể chuyện trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn......................................................... 15 1.2.1 Ngôi kể thứ ba ............................................................................................................. 15 1.2.2 Ngôi kể thứ nhất .......................................................................................................... 20 1.3 Điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. .................................................. 21 1.3.1 Điểm nhìn người kể chuyện và điểm nhìn nhân vật .................................................... 21 1.3.2 Điểm nhìn tác giả ........................................................................................................ 25 CHƯƠNG 2: KẾT CẤU TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN. ............................... 31 2.1 Một số vấn đề lí thuyết. ...................................................................................................... 31 2.2 Cách tổ chức cốt truyện trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. ............................................. 33 2.2.1 Kết cấu đa tuyến sự kiện ............................................................................................. 33 2.1.3 Kết cấu mở. ................................................................................................................. 44 2.3 Cách tổ chức thời gian trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. ............................................... 50 2.2.2 Kết cấu đảo lộn trình tự thời gian sự kiện ................................................................... 51 2.2.3 Kết cấu theo mạch thời gian tuyến tính....................................................................... 55 CHƯƠNG 3: NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN....................................................................................................................... 60 3.1 Đặc điểm ngôn ngữ trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn..................................... 60 3.1.1 Một số vấn đề lí thuyết ................................................................................................ 60 1 3.1.2 Sử dụng vốn từ ngữ đa dạng, phong phú: ................................................................... 61 3.1.3 Sử dụng đắc địa các kiểu cấu trúc cú pháp.................................................................. 67 3.1.4 Sự pha trộn ngôn ngữ. ................................................................................................. 70 3.1.5 Ngôn ngữ giàu hình ảnh. ............................................................................................. 73 3.2 Đặc trưng giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn .................................. 76 3.2.1 Một số vấn đề lí thuyết ................................................................................................ 76 3.2.2 Giọng điệu giàu lí lẽ, lập luận. .................................................................................... 77 3.2.3 Giọng điệu bỗ bã, hài hước, trào phúng, giễu nhại ..................................................... 81 3.2.4 Giọng nhẹ nhàng, tinh tế, trữ tình, sâu lắng. ............................................................... 86 PHẦN KẾT LUẬN .......................................................................................................................... 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 94 2 PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI: Mặc dù về già mới bén duyên với văn chương nhưng với năm tập truyện ngắn, bảy tập ký - tùy bút và đặc biệt là ba cuốn tiểu thuyết, Nguyễn Bắc Sơn đã ghi dấu ấn trong đời sống văn học Việt Nam hiện nay. Với những sáng tác đầy tâm huyết, “nhà văn trẻ tóc bạc” này đã liên tục giành được nhiều giải thưởng văn học nghệ thuật. Ngoài hai cuốn tiểu thuyết nổi tiếng về đề tài chính trị là Luật đời & cha con, Lửa đắng, mới đây người đọc lại đón nhận trong sự kính nể cuốn tiểu thuyết thứ ba – cuốn tiểu thuyết tâm lí xã hội Gã tép riu cũng đặc sắc không kém. Tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn khai phá một mảng đề tài mới. Những gì ông viết dù quen thuộc trong đời sống nhưng lại lạ lẫm trong văn chương: tình hình chính trị - xã hội hiện nay với những mặt phải - trái, tiêu cực - tích cực của nó. Hơn nữa, những vấn đề nóng, những vấn đề gai góc ấy của cuộc sống xã hội đương đại lại được nhà văn khai phá bằng ngòi bút hết sức sắc sảo, tinh vi. Ông viết về những vấn đề nhạy cảm nhất của xã hội với tâm nguyện: “Với tôi, viết văn là sự giải tỏa những bức xúc cuộc đời, là góp một tiếng đời cho đời”; “Tôi viết với tất cả đau đớn, vật vã, khổ sở và với ý thức xây dựng, tháo gỡ”, “là người trong cuộc tôi mổ xẻ chứ không đứng ngoài dẩu mỏ chửi vào, cũng không chửi đổng” (Lời nhà văn trả lời phỏng vấn báo chí). Chính tâm huyết đó đã làm nên giá trị độc đáo của tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. Nhà thơ Trần Đăng Khoa đã nhận xét: “Nguyễn Bắc Sơn là một trong những nhà văn sung sức nhất hiện nay. Hầu như năm nào cũng có sách mới. Mà toàn là tiểu thuyết. Có tiểu thuyết trường thiên dài đến mấy tập. Muốn thưởng thức những áng văn hay, những con chữ óng nuột, hay tài thao tác cấu trúc tác phẩm với những tình tiết bất ngờ, éo le sẽ khó tìm thấy ở 3 Nguyễn Bắc Sơn. Sức mạnh của ông là ở khả năng tinh nhạy, nắm bắt những vấn đề thời sự nóng hổi, đang diễn ra trong đời sống hàng ngày. Người đọc có thể dễ dàng nhận ra trong đội ngũ nhân vật của ông bóng dáng, số phận của những con người có thật ở ngoài đời. Cuộc sống và trang sách nhiều khi không còn là khoảng cách. Bởi thế, tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn thường rất hấp dẫn. Hấp dẫn cũng bởi vì nó rất thật. Mê hoặc được người đọc mà không dùng đến phấn son đâu có dễ. Đấy là cái tài của Nguyễn Bắc Sơn, cũng là sự đóng góp rất cần được ghi nhận của ông trong văn học đương đại” [32, tr.bìa 4]. Tuy khai thác đề tài chính trị - xã hội, viết về những vấn đề mang tính tư tưởng và trí tuệ nhưng với sự khéo léo của mình, Nguyễn Bắc Sơn đã chuyển tải những thông điệp khó nói thành hình tượng nghệ thuật đầy sinh động trên trang sách. Sức hấp dẫn của ba cuốn tiểu thuyết không chỉ nằm ở đề tài khai thác mà còn nằm ở nghệ thuật kể chuyện đầy sắc sảo, tỉnh táo, hóm hỉnh của nhà giáo, nhà báo, nhà văn này. Chất chính luận hòa cùng tính hài hước tạo nên những trang viết không hề khô khan mà ngược lại rất sống động, rất nghệ thuật, dễ dàng thuyết phục ngay cả những người đọc khó tính. Sau khi đọc ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn cùng với một thời gian tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn, bản thân tôi thấy có nhiều vấn đề cần đi sâu nghiên cứu. Với việc chọn đề tài “Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn” để viết luận văn thạc sĩ, tôi mong muốn góp một phần nhỏ vào việc khẳng định giá trị tiểu thuyết cũng như vai trò của ông trong đời sống văn học Việt Nam đương đại. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ: Theo tìm hiểu của bản thân tôi, cho đến nay, có không ít bài phê bình xung quanh ba cuốn tiểu thuyết đã xuất bản của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn. 4 Đặc biệt là khi tiểu thuyết Luật đời &cha con ra đời rồi được hai đạo diễn Mai Hồng Phong và Hoàng Nhung chuyển thể thành phim truyền hình “Luật đời” và đạt giải nhất thể loại phim truyền hình nhiều tập năm 2006, do khán giả bình chọn. Những bài nghiên cứu đánh giá về tiểu thuyết này nói riêng và cả ba cuốn tiểu thuyết của ông nói chung đều đề cập và phân tích nhiều góc cạnh khác nhau của tác phẩm nhưng với đề tài “Nghệ thuật trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn bắc Sơn” nên người viết xin lược trích lịch sử nghiên cứu vấn đề trên cơ sở chú trọng những bài viết và những ý kiến liên quan đến đề tài nghiên cứu. Khi tiểu thuyết Luật đời & cha con của Nguyễn Bắc Sơn ra đời đến nay có rất nhiều ý kiến khen ngợi. Đạo diễn điện ảnh Đỗ Minh Tuấn đánh giá cao Luật đời & cha con vì đó là một tác phẩm “ngồn ngộn vốn sống chính trị”, “là cuốn tiểu thuyết Việt Nam đầu tiên mổ xẻ sự vận động của toàn xã hội trong quá trình đổi thay cơ chế”. (Văn nghệ trẻ số 40, ngày 02.10.2005). Còn PGS. TS Nguyễn Bích Thu cho rằng ưu thế và sức hấp dẫn của tác phẩm chính là ở “Sự kết hợp nhiều thể loại trong cuốn tiểu thuyết cùng với giọng điệu trần thuật giàu sắc thái biểu cảm”. Bà cũng đánh giá cao nghệ thuật trần thuật trong tác phẩm Luật đời & cha con. Đặc biệt, cách tổ chức kết cấu và điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết đã được bà phân tích khá kỹ lưỡng. Trên báo văn nghệ ra ngày 1/4/2006 với bài viết “Đi qua ranh giới để tồn tại” nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp cũng đã đánh giá cao nghệ thuật kể chuyện của tác giả Nguyễn Bắc Sơn. Ông nhận xét: “ Luật đời & cha con là một tiểu thuyết luận đề nhưng nó có khả năng cuốn hút người đọc bởi chất hiện thực nóng hổi và cách kể chuyện tự nhiên, linh hoat của người viết”, “Luật đời & cha con chưa phải là một tiểu thuyết có nhiều cách tân về phương thức tổ chức tự sự… Nhưng chính việc tạo nên nhiều sắc thái giọng điệu khác nhau đã khiến cho tác phẩm không rơi vào đơn điệu. Ngôn ngữ 5 Nguyễn Bắc Sơn là thứ ngôn ngữ gần gũi với ngôn ngữ cuộc sống. Ông sử dụng khá nhiều khẩu ngữ, xây dựng nhiều tình tiết mang tính kịch và biết gia tăng chất giọng hài hước, để kích thích hứng thú của người đọc”. Còn nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan trong bài viết “Một cuốn tiểu thuyết về đổi mới” in trên báo Người Hà Nội ngày 31/03/2006 đã nhận định rằng: “Luật đời & cha con được triển khai theo hình mẫu ngôn ngữ tiểu thuyết hiện thực truyền thống”, “sự vận động triển khai các tuyến truyện đã đạt được nhịp điệu khá tự nhiên, với nhịp độ nhanh ở các chương cuối khi tấn bi kịch hấp dẫn về hối lộ tham nhũng có vẻ sắp hé mở…” Còn trong cuộc họp báo ngày 26.12.2005 do báo Văn nghệ tổ chức, cũng có nhiều ý kiến phát biểu đánh giá cao những thành công của tiểu thuyết Luật đời & cha con. Nhà thơ Hữu Thỉnh nhận định “Nguyễn Bắc Sơn đã thành công về mặt thể loại”. Còn nhà phê bình Lê Quang Trang cũng đã kết luận “Thành công đáng chú ý nhất của cuốn tiểu thuyết là tác giả dũng cảm và sắc sảo trong việc phô bày những vấn đề của xã hội với giọng văn sôi nổi, nhiệt tình, lôi cuốn, nhịp điệu nhanh, hóm hỉnh pha chút dân gian”. Trên các báo cũng có nhiều bài giới thiệu về tiểu thuyết đầu tay này của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn. Nhìn chung, các bài viết cũng như các ý kiến đều đánh giá cao những thành công của tác phẩm trên phương diện: đề tài, nghệ thuật tổ chức kết cấu, giọng điệu tác phẩm cũng như điểm nhìn trần thuật. Bên cạnh những lời khen đó cũng có những ý kiến chỉ ra một số hạn chế, nhược điểm của tiểu thuyết. Đỗ Minh Tuấn tiếc vì “một số chương đoạn còn lan man xô bồ dễ giãi chạy theo sự vụ, mượn mồm nhân vật kể chuyện đời… làm mờ đi dòng chảy chính là số phận éo le của những nạn nhân kiêm thủ phạm ...” Hoàng Minh Tường lại đồng tình với việc “Nhiều người cho rằng ngòi bút của ông trong tiểu thuyết này nặng về chất báo chí, trọng văn 6 mà nhẹ về khắc họa tâm lí, nội tâm các nhân vật”. PGS.TS Bích Thu lại cũng nhận thấy “có những trang tác giả nói hộ nhân vật, văn viết có lúc thô chưa thật sự uyển chuyển”. Tuy nhiên, về cơ bản những ý kiến khen chê vẫn còn mang tính chất khái quát, chung chung chưa có điều kiện đi sâu phân tích làm rõ. Về cuốn tiểu thuyết Lửa đắng, đã có buổi tọa đàm văn học của Hội nhà văn Việt Nam với sự tham gia ý kiến của nhà thơ Hữu Thỉnh, nhà văn Đặng Văn Sinh, Nhà văn Lê Lựu, GS Hà Minh Đức, PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp…Nếu như Hữu Thỉnh đánh giá cao đề tài độc đáo mới lạ và giá trị hiện thực của tác phẩm: “Mảng văn học tham gia trực tiếp vào tiến trình công nghiệp hóa trong điều kiện kinh tế thị trường và hội nhập… Tác giả lấy bối cảnh trực tiếp về cuộc sống thủ đô trong đổi mới… Đây là tiểu thuyết về văn hóa quản lí, một vấn đề mới mẻ và cấp bách đối với chúng ta hiện nay” thì Lê Lựu còn nâng cao giá trị tác phẩm bởi những ý kiến sắc sảo xung quanh ngôn ngữ tác phẩm: “Câu chữ cho thấy nhà văn có tìm tòi chứ không đều đều, trơn truội. Văn Nguyễn Bắc Sơn có đặc điểm riêng, như cây sậy, cây tre, có dóng, có mấu, có đốt…” Cùng nhận xét về nghệ thuật tác phẩm, PGS.TS nhà văn Nguyễn Đăng Điệp cũng cho rằng: “Tiểu thuyết luận đề thường khô khan nhưng Nguyễn Bắc Sơn đã mềm mại hóa nó, làm cho nó có sức chinh phục người đọc. Do khéo léo biết tổ chức các tuyến sự kiện, các tuyến nhân vật cũng như vốn ngôn ngữ gần gũi với đời sống, nhờ thế tiểu thuyết của anh có cái tươi mới.” Đặng Văn Sinh trong tham luận “Lửa đắng, sự lệch pha trong thế cờ cải cách hành chính…” cũng phân tích khá kĩ giá trị hiện thực nóng hổi của tác phẩm. Trên các báo có không ít bài giới thiệu, bài viết về tác phẩm, có thể kể đến bài viết “Từ Lửa đắng ngẫm về bệnh ăn bẩn của công chức có quyền” của Thu Thanh trên báo Vietnamnet.vn với những kết luận sắc sảo: “Gai góc nhưng không sắc lẻm làm người ta sợ hãi, luận đề nhưng 7 không nặng nề lí luận làm người ta mệt chán vì tác giả biết cách khéo léo đứng sang bên làm người kể chuyện, không bình luận, không tự lí luận khô khan mà biết lồng các vấn đề khó nói nhất, nhức nhối nhất vào lời các nhân vật, thông qua những cuộc chuyện trò tranh luận, những cuộc họp… Đôi lúc đã biết làm mềm đi các vấn đề tư tưởng chính trị, thế sự bằng cách nói dân gian khẩu ngữ, những câu thành ngữ mới xuất hiện để diễn đạt sinh động những tệ nạn của xã hội mới. Đôi lúc lại xen vào những đoạn trữ tình ngoại đề, những khắc họa nhân vật có phần lãng mạn và lí tưởng. Đến độ làm cho người ta đau nhưng không bi lụy. Người ta buồn nhưng vẫn nhận thấy môt thái độ sống tích cực. Thái độ sống tích cực vì cái người ta tin là đẹp, là đúng, là lí tưởng”. Tác giả Ma Văn Kháng với bài “Lửa đắng, bức tranh toàn cảnh hôm nay” trên trang web http://vanvn.net - cơ quan ngôn luận của Hội nhà văn Việt nam đã chia sẻ “Đọc Lửa đắng có cái thú vị là gặp gỡ ở đây một cuộc sống thật phong phú trên nhiều bình diện”, tác giả cũng đã đánh giá về nghệ thuật tổ chức tự sự của Nguyễn Bắc Sơn: “cây bút tiểu thuyết này còn tỏ ra khá dày dặn và khéo léo trong cách dẫn dụ, triển khai các tuyến truyện, mở rộng biên độ tình tiết, thâm nhập vào gần như hầu hết các lĩnh vực của đời sống, khêu gợi trí tò mò, thu hút sự say mê của độc giả bằng các kiến thức, các chi tiết kì lạ lấy ra từ cái vốn hiểu biết rất đầy đặn của mình.” Còn cuốn tiểu thuyết Gã tép riu dù mới xuất bản cuối năm 2013 nhưng cũng đã có không ít bài giới thiệu trên các báo, một số bài nghiên cứu, phê bình của các nhà chuyên môn. Trên trang http://vanvn.net có bài phê bình của nhà văn Tô Đức Chiêu. Tác giả bài viết đã đánh giá cao tác phẩm này bởi: “Nguyễn Bắc Sơn vẫn bộc lộ những mặt mạnh vốn có mà ít người ở tuổi đầu bạc răng long, trong đó có cái thằng nhà văn quèn tôi đây, khó có thể bắt nhịp được: Đó là phản ánh những gì đang xảy ra hôm nay, đang nhảy múa trước mặt ta kia”. Cùng bàn về tác phẩm này, Đặng Văn Sinh (Trên trang 8 tapchinhavan.vn) lại chú ý nhiều vào vấn đề “Văn hóa tình dục và tình yêu” trong tiểu thuyết. Ông cho rằng: “Vấn đề Gã tép riu đặt ra nằm trong lĩnh vực tinh thần, phi vật thể nhưng lại được các nhà quản lí coi là nhạy cảm, thậm chí cấm kị”. Đồng thời ông cũng có những nhận xét xác đáng về nghệ thuật tác phẩm: “Gã tép riu là một cuốn tiểu thuyết hiện đại có tính hệ thống cao, trong đó hệ thống tổng quát chi phối chặt chẽ hệ thống chi tiết được tác giả vận dụng khá chuyên nghiệp để gài những thông điệp nghệ thuật dưới hình thức phản biện xã hội”, “phần truyện là một đại tự sự bao quát các mối quan hệ đa chiều của hệ thống nhân vật”. Đặng Văn Sinh cũng cho rằng nghệ thuật tác phẩm còn cũ, chưa có nhiều đổi mới: “Nguyễn Bắc Sơn luôn có lối viết dựa trên những nguyên tắc truyền thống của tiểu thuyết cổ điển”, “Toàn bộ tác phẩm được phát triển theo trình tự thời gian tuyến tính qua 51 mục…” Trên báo văn nghệ quân đội số 775 (cuối tháng 6 năm 2013), Bùi Việt Thắng cũng cho rằng đây là một cuốn tiểu thuyết hấp dẫn, trong đó nhà nghiên cứu này phân tích : “không khí truyện chính là yếu tố hàng đầu” và“nhân vật sắc nét là một yếu tố quan trọng tạo nên sự hấp dẫn của Gã tép riu”. Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đều đánh giá cao đóng góp của Nguyễn Bắc Sơn trên lĩnh vực tiểu thuyết ở các phương diện cơ bản như: đề tài, nhân vật, và ngôn ngữ đồng thời cũng đã chỉ ra một số hạn chế nhỏ của nhà văn ở một vài phương diện. Song do dung lượng của bài báo và mục đích nghiên cứu nên chỉ mới dừng lại ở mức khái quát chung chung chứ chưa thật sự tỉ mỉ, chi tiết. Bên cạnh đó, tôi cũng đã tìm thấy ở thư viện Đại học Khoa học xã hội và nhân văn – Đại học quốc gia Hà Nội và trên mạng intenet, có 2 luận văn thạc sĩ và một vài tiểu luận nghiên cứu về Nguyễn Bắc Sơn như: Tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn dưới góc nhìn thể loại của Lương Dương Ly trường 9 ĐHKHXH&NV Hà Nội. Luận văn này đã nghiên cứu khá kĩ cốt truyện, nhân vật và ngôn ngữ giọng điệu trong hai tiểu thuyết đầu tay của Nguyễn Bắc Sơn. Còn luận văn của Lục Thị Thảo – Đại học Vinh với đề tài Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Luật đời & cha con của Nguyễn Bắc Sơn lại chỉ tập trung vào các kiểu nhân vật và nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn trong tiểu thuyết này. Còn có một số bài nghiên cứu của một vài sinh viên đại học về tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn nhưng còn mang tính khái quát và sơ lược. Những bài báo, bài phê bình và công trình nghiên cứu đó đã gợi mở cho tôi nhiều vấn đề xung quanh nội dung và những giá trị nghệ thuật đặc sắc của tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. Tuy nhiên, tôi nhận thấy chưa có công trình khoa học nào đi sâu vào việc nghiên cứu cụ thể nghệ thuật trần thuật trong ba tiểu thuyết của nhà văn này. Bản thân tôi muốn đi sâu tìm hiểu và có một công trình nghiên cứu sâu hơn về những thành công và một số mặt còn hạn chế trong nghệ thuật trần thuật của Nguyễn Bắc Sơn qua ba tiểu thuyết ông đã xuất bản. Hi vọng, hướng đi này của tôi ít nhiều sẽ có những đóng vào việc khẳng định giá trị sáng tác của nhà văn nói riêng và tiểu thuyết đương đại nói chung. 3. MỤC ĐÍCH, ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU: Mục đích của luận văn này nhằm phân tích làm rõ những thành công và một số mặt còn hạn chế trong nghệ thuật trần thuật ở tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Lấy cả ba tiểu thuyết ông đã xuất bản Luật đời & cha con, Lửa đắng, Gã tép riu để khảo sát, nghiên cứu. Trong đó, tập trung nghiên cứu Nghệ thuật trần thuật trong các tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn trên các phương diện: Người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật, cách tổ chức kết cấu tác phẩm, ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU: 10 - Phương pháp tiếp cận loại hình học. - Phương pháp tiếp cận tự sự học. - Phương pháp tiếp cận thi pháp học. - Phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp. 5. CẤU TRÚC LUẬN VĂN: Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn được chia làm ba chươg như sau: Chương 1: Người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. Chương 2: Kết cấu trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. Chương 3: Ngôn ngữ và giọng điệu trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. 11 PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1: NGƯỜI KỂ CHUYỆN VÀ ĐIỂM NHÌN TRẦN THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN BẮC SƠN. 1.1 Một số vấn đề lí thuyết. Người kể chuyện là một phạm trù quan trọng của trần thuật học, và cũng là một thuật ngữ công cụ của tự sự học. Trong tác phẩm trữ tình hoặc kịch không có phạm trù người kể chuyện, nhưng trong tác phẩm tự sự đây lại là một phạm trù tất yếu và đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức tác phẩm. Người kể chuyện chính là người dẫn dắt, tổ chức mạch truyện. Theo Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (chủ biên), “người kể chuyện là hình tượng ước lệ về người trần thuật”. Còn khái niệm người trần thuật lại được định nghĩa là“một nhân vật hư cấu hoặc có thật, mà văn bản tự sự là do hành vi ngôn ngữ của anh ta tạo thành. Trong các tác phẩm trần thuật mang tính chất văn học thì người trần thuật…bị trừu tượng hóa đi, trở thành một nhân vật hoặc ẩn, hoặc hiện trong tác phẩm tự sự” [35, tr.221-222]. Trước đây nhiều người thường đồng nhất người kể chuyện và tác giả, tuy nhiên đây là một quan niệm không hoàn toàn chính xác. Trong tác phẩm trần thuật mang tính chất văn học, người kể chuyện có thể là hiện thân của tác giả nhưng đa phần không đồng nhất với tác giả ngay cả khi người kể chuyện xưng tôi. Nhà văn có thể nhập vai người kể chuyện để biểu hiện những tư tưởng cảm xúc của mình nhưng người kể chuyện ấy không hoàn toàn là chính tác giả nữa. Có thể nói, về bản chất thì người kể chuyện chính là một hình tượng do nhà văn sáng tạo ra, có nhiệm vụ trần thuật lại câu chuyện một cách trung thực. 12 Nếu căn cứ vào vị trí của người kể chuyện trong tác phẩm, chúng ta có người kể chuyện ở ngôi thứ nhất và người kể chuyện ở ngôi thứ ba. Nếu là ngôi thứ nhất – người kể lộ diện là người kể chuyện đang kể lại câu chuyện mà mình chứng kiến, tham gia hay câu chuyện về chính bản thân anh ta. Nếu là nhân vật chính thì người kể chuyện là cái “tôi” – vai chính, còn nếu là nhân vật phụ thì anh ta sẽ là cái tôi – chứng nhân, khi đó khoảng cách giữ câu chuyện và người kể chuyện bị triệt tiêu. Người kể chuyện tham gia vào câu chuyện và đứng ở vị trí bên trong câu chuyện nên có điều kiện nhìn sâu, đi sát vấn đề mà mình đang kể. Tất nhiên, lời kể trong trường hợp này sẽ thể hiện tính chất chủ quan cao độ, thể hiện sắc thái cảm xúc của chính nhân vật kể - người kể. Nó có thể mang tư tưởng quan điểm của tác giả nhưng không phải lúc nào cũng trùng khít với tác giả. Còn khi câu chuyện được kể ở ngôi thứ ba – người kể chuyện hàm ẩn, là hình thức kể mà ở đó người kể hoặc chưa được ý thức hoặc đã được ý thức nhưng cố giấu mình đi. Trong trường hợp này, ngôn ngữ kể thường mang tính khách quan và dường như người kể chuyện có cái nhìn “toàn tri” thông tỏ hết mọi nhẽ. Không xuất hiện trực tiếp nhưng người kể chuyện có thể xâm nhập vào tâm lí, ngôn ngữ nhân vật. Do đó, trong một số trường hợp đôi khi rất khó phân biệt giọng của người kể chuyện với nhân vật. Kiểu trần thuật ngôi thứ ba này gồm có trần thuật theo tác giả và trần thuật theo tâm lí nhân vật. Trần thuật theo tác giả là câu chuyện được kể theo điểm nhìn của người kể chuyện - tác giả, không phải là nhân vật trong câu chuyện mà là người ngoài cuộc với khả năng nhìn nhận “thấu triệt” mọi vấn đề. Đây là kiểu trần thuật truyền thống thường thấy trong truyện cổ tích, truyền thuyết. Ngược lại có khi người kể chuyện vẫn là tác giả nhưng câu chuyện, sự kiện được kể lại đặt vào điểm nhìn của nhân vật, hay nói chính xác hơn là tác giả đặt cái nhìn của mình vào 13 tâm trạng của nhân vật để trần thuật lại. Kiểu trần thuật này được các nhà văn hiện đại thường sử dụng. Vậy là gắn với phạm trù người kể chuyện chúng ta có phạm trù điểm nhìn trần thuật. Điểm nhìn trần thuật là chỗ đứng, là vị trí quan sát mà người kể chuyện dùng để tái hiện lại câu chuyện của mình. Theo lí thuyết tự sự học, có ba kiểu nhìn (gắn với ba kiểu điểm nhìn) phổ biến ở người kể chuyện: Nhìn “từ đằng sau” (gắn với điểm nhìn toàn tri) khi người kể chuyện có vai trò toàn năng với cái nhìn thông suốt tất cả mọi vấn đề trong câu chuyện anh ta kể. Nhìn “từ bên trong” (gắn với điểm nhìn bên trong) khi người kể chuyện là nhân vật tham dự vào câu chuyện đó có thể với tư cách là nhân chứng, cũng có thể với tư cách là nhân vật chính trong truyện. Nhìn “từ bên ngoài” (gắn với điểm nhìn bên ngoài): Đây là điểm nhìn của người kể chuyện khi anh ta đứng ngoài, chỉ kể “chuyện” chứ không hiểu rõ tâm lí nhân vật. Còn theo giáo trình Dẫn luận thi pháp học của GS.Trần Đình Sử, điểm nhìn trần thuật còn được xét ở phạm vi rộng hơn. Điểm nhìn trần thuật còn bao gồm cả vốn tri thức, vốn văn hóa, không gian, thời gian, địa vị, giai cấp, nghề nghiệp, lứa tuổi, giới tính… của người kể chuyện (người kể chuyện ở đây lại được xem như là tác giả). Ví dụ cùng nhìn về cuộc chiến tranh bảo vệ tổ quốc nhưng cái nhìn của các nhà văn thời chiến có những nét khác biệt cơ bản đối với nhà văn thời hậu chiến. Cùng đánh giá về nhân vật Trương Chi (Trong truyện ngắn cùng tên của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp) nhưng mỗi người một ý kiến… Bên cạnh đó, khi xét điểm nhìn trần thuật, các nhà nghiên cứu còn đề cập đến điểm nhìn trực tiếp hay gián tiếp, điểm nhìn cá nhân hay cộng đồng… Trong nghệ thuật kể chuyện có những tác phẩm chỉ có một kiểu điểm nhìn từ đầu đến cuối, có những tác phẩm phối ghép nhiều kiểu điểm nhìn hoặc luân 14 phiên trượt điểm nhìn. Những tác phẩm tự sự đương đại có nhiều sáng tạo và đổi mới trong việc sử dụng điểm nhìn trần thuật. Điều này đem lại những cách cảm nhận mới đầy thú vị đa chiều về cuộc sống và con người. Có nhiều tác phẩm phối kết hợp nhiều điểm nhìn khác nhau làm cho câu chuyện được kể hiện lên chân thực và sinh động vô cùng, đem đến cho con người những cảm nhận toàn diện về đối tượng. Điểm nhìn trần thuật biểu hiện qua các phương tiện nghệ thuật, ngôi kể, lời văn, giọng điệu, cách gọi tên sự vật… Nó cung cấp một phương diện để người đọc nhìn sâu vào cấu tạo nghệ thuật của tác phẩm, nhận ra phong cách đặc trưng của nhà văn. Trong tác phẩm, việc tổ chức điểm nhìn trần thuật bao giờ cũng mang tính sáng tạo cao độ của nhà văn. Thông qua điểm nhìn trần thuật, người đọc có dịp đi sâu tìm hiểu cấu trúc tác phẩm và nhận ra đặc điểm phong cách của nhà văn. Việc nghiên cứu điểm nhìn trần thuật phải linh hoạt và nhạy bén trong từng tác phẩm và ở mỗi tác giả. Không đơn giản chỉ xét điểm nhìn với mối quan hệ người kể chuyện đứng bên trong hay bên ngoài câu chuyện mà còn phải xem xét, người kể chuyện trong mối quan hệ về không gian, thời gian, văn hóa, giai cấp, học vấn, trình độ chuyên môn nghề nghiệp, thái độ chính trị, địa vị xã hội, điểm nhìn cá nhân hay điểm nhìn theo chuẩn văn hóa tập thể… Với cái nhìn khách quan toàn diện và sâu sắc như thế khi nghiên cứu nghệ thuật trần thuật chắc chắn chúng ta sẽ có những phát hiện sâu sắc về phong cách tác giả, những đặc sắc và hạn chế của tác phẩm. 1.2 Người kể chuyện trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn. 1.2.1 Ngôi kể thứ ba Nếu như nhìn trên tầm khái quát toàn bộ tác phẩm thì cả ba tiểu thuyết của 15
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan