Tài liệu Nghệ thuật thể hiện chiến tranh và người lính trong thơ 1975-2000

Môc lôc Môc lôc PhÇn më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi 2. LÞch sö vÊn ®Ò 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 5. §ãng gãp cña luËn v¨n 6. CÊu tróc cña luËn v¨n PhÇn néi dung Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam. 1. 1. §Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc tríc 1975 1. 2. §Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc sau 1975 Ch¬ng 2: ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 nh×n tõ ph¬ng diÖn néi dung tr÷ t×nh 2.1. Kh¸i niÖm tr÷ t×nh 2.2. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh tõ gãc nh×n sö thi 2.3. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh tõ gãc nh×n thÕ sù - ®êi t Ch¬ng 3: C¸c ph¬ng thøc thÓ hiÖn c¬ b¶n chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 3.1. ThÓ lo¹i th¬ 3.2. Ng«n ng÷ th¬ 3.3. Giäng ®iÖu th¬ 3.4. C©u th¬ PhÇn kÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o PhÇn më ®Çu Trang 1 2 2 4 7 7 8 8 9 9 9 15 22 22 23 31 48 48 60 65 70 75 78 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1.1. "BÊt cø mét nÒn v¨n häc ch©n chÝnh nµo, sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña nã ®Òu g¾n bã s©u s¾c víi thêi ®¹i sinh ra nã, thùc hiÖn xuÊt s¾c nhiÖm vô cña thêi ®¹i ®ã" [54, tr. 126]. V¨n häc ViÖt Nam tõ 1945 - 1975, ®Æc biÖt lµ m¶ng v¨n häc viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng vµ ngêi lÝnh ®îc xem lµ trung t©m, ®¸p øng ®îc nh÷ng ®ßi hái bøc thiÕt cña lÞch sö, s¸ng t¹o trªn c¶m høng lín cña thêi ®¹i vµ cã vÞ trÝ xøng ®¸ng trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc. ChiÕn tranh chÊm døt "cuéc sèng dÇn trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh thêng cña nã, con ngêi trë vÒ víi ®êi thêng, ph¶i ®èi mÆt víi bao nhiªu vÊn ®Ò trong mét giai ®o¹n cã nhiÒu biÕn ®éng, ®æi thay cña x· héi. Bèi c¶nh ®ã ®· thóc ®Èy sù thøc tØnh ý thøc c¸ nh©n, ®ßi hái sù quan t©m ®Õn mçi ngêi vµ tõng sè phËn" [46, tr.15]. V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975, tån t¹i, ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi, trong m«i trêng ý thøc, tinh thÇn cã nhiÒu thay ®æi. Nh÷ng yÕu tè ®ã ®· t¸c ®éng vµ chi phèi m¹nh mÏ xu híng vËn ®éng vµ ®Æc ®iÓm cña v¨n häc. §Æc biÖt lµ tõ sau §¹i héi VI cña §¶ng, nh÷ng ngêi cÇm bót hÇu nh kh«ng ph¶i "kÞ hóy" hay nÐ tr¸nh khi muèn ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò trong x· héi. Nh÷ng bÊt h¹nh c¸ nh©n, nh÷ng thãi ®êi 1 ®en b¹c, nh÷ng xãi mßn ®¹o ®øc, nh÷ng nhu cÇu b¶n n¨ng...®Òu ®îc c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ ®i s©u khai th¸c. V¨n häc tõng bíc trë l¹i víi chøc n¨ng vµ b¶n chÊt cña chÝnh nã. Cha bao giê nhu cÇu s¸ng t¹o trong d©n chñ, nhu cÇu sèng trong mçi vÊn ®Ò cña ®êi sèng ®Ó t×m kiÕm nh÷ng gi¸ trÞ phong phó cña tinh thÇn con ngêi l¹i ®îc v¨n häc quan t©m nh lóc nµy. V¨n häc g¾n bã víi hiÖn thùc, nhng kh«ng chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc mµ cßn lµ suy ngÉm vÒ hiÖn thùc. §èi tîng nghiªn cøu vµ kh¸m ph¸ cña v¨n häc kh«ng chØ lµ x· héi mµ cßn lµ con ngêi víi tÊt c¶ sù phøc t¹p vµ bÝ Èn cña nã. VÊn ®Ò quyÒn sèng, nçi ®au khæ vµ h¹nh phóc cña con ngêi ®îc v¨n ch¬ng khai th¸c víi c¶m høng nh©n ®¹o s©u s¾c. 1.2. §Êt níc bíc sang thêi k× hßa b×nh, nhng hËu qu¶, d ©m cña nã vÉn tån t¹i dai d¼ng trong ®êi sèng cña mçi ngêi. Sù khèc liÖt cña chiÕn tranh vµ h×nh tîng ngêi lÝnh vÉn lµ c¶m høng cña nhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi mÆc ¸o lÝnh. Tuy kh«ng chiÕm vÞ trÝ sè mét nh v¨n häc giai ®o¹n tríc, nhng ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh vÉn ph¶n ¸nh râ nÐt qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña ý thøc v¨n häc, nhÊt lµ tõ khi ®Êt níc bíc vµo thêi k× ®æi míi. Trong quan niÖm cña nhiÒu nhµ v¨n chiÕn tranh vÉn lµ “siªu ®Ò tµi", ngêi lÝnh vÉn lµ "siªu nh©n vËt", cµng kh¸m ph¸ cµng thÊy nh÷ng "®é rung kh«ng mßn nh½n" vµ c«ng viÖc cña nh÷ng ngêi cÇm bót trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh chØ míi nãi ®îc mét phÇn nµo vÒ cuéc sèng, con ngêi thêi chiÕn. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh, v¨n häc thêi b×nh vÉn lu«n quan t©m dµnh cho ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh nh÷ng trang viÕt cã gi¸ trÞ. 1.3. Trong sù nhËp cuéc víi ®êi thêng, th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh tuy cha cã nh÷ng thµnh tùu rùc rì, nh÷ng ®Ønh cao tiªu biÓu, nhng viÖc th¼ng th¾n trong ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®· mang ®Õn cho th¬ mét diÖn m¹o míi, mét s¾c th¸i míi. Kh¸t väng biÓu hiÖn cuéc sèng, thÕ giíi t©m hån con ngêi sau chiÕn tranh ®· th«i thóc nh÷ng ngêi cÇm bót cã l¬ng tri ph¶i nãi "bao ®iÒu b·o tè ë bªn trong" mµ mét thêi hä cha kÞp nãi. §iÒu ®¸ng mõng lµ nh÷ng ®iÒu hä nãi ra ®· ®îc x· héi chÊp nhËn vµ ®ãn ®îi. Víi ®é lïi thêi gian, c¸ch c¶m nhËn cña c¸c nhµ th¬ vÒ chiÕn tranh cã sù tõng tr¶i, thÊu ®¸o vµ ®a d¹ng h¬n. Hä ®· "t¸i bót" vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trªn nh÷ng b×nh diÖn, cÊp ®é vµ c¸ch diÔn ®¹t míi. §ã lµ mét hµnh tr×nh th¬ ca khëi nguån tõ nh÷ng s¾c mµu cã phÇn lÊp l¸nh, ®Çy hµo quang cña ngo¹i giíi ®Ó ®Õn víi sù ®ång c¶m ©m thÇm mµ m·nh liÖt cña søc sèng néi t©m. C¸c t¸c gi¶ ý thøc viÕt vÒ sù thËt thay thÕ cho sù m« t¶ hiÖn thùc. VÊn ®Ò nh©n b¶n, kh¸m ph¸ thÕ giíi bªn trong cña nh©n vËt tr÷ t×nh vît lªn trªn nh÷ng rµng buéc cña tÝnh thêi sù vµ tuyªn truyÒn. C¸c nhµ th¬ ®i s©u vµo khai th¸c t©m tr¹ng, nçi niÒm cña nh÷ng ngêi lÝnh ®· qua mét thêi binh löa trë vÒ víi ®êi thêng, cè g¾ng ph¸t hiÖn thÕ giíi t©m hån ®Çy phøc c¶m cña nh÷ng con ngêi thêi hËu chiÕn. Bªn c¹nh ®ã, cßn kh¬i gîi ®îc t×nh yªu, niÒm tin 2 vµ lÏ sèng cña con ngêi víi con ngêi, cña con ngêi víi cuéc ®êi sau nh÷ng vinh quang vµ mÊt m¸t cña chiÕn tranh. C¸c nhµ th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh h«m nay kh«ng cßn kh«ng khÝ µo ¹t, d÷ déi cña nh÷ng ngêi trong trËn m¹c nh tríc ®©y, mµ lµ nh÷ng håi øc, chiªm nghiÖm, nh÷ng tr¨n trë, suy t ®Çy tr¸ch nhiÖm vÒ hiÖn thùc. §ã lµ c¬ së ®Ó cã ®îc nh÷ng chuyÓn ®æi vÒ chÊt trong th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh. Th¬ ®îc tr¶ vÒ ®óng nghÜa víi s¾c th¸i lµ "tiÕng lßng" lµ "tiÕng nãi cña tr¸i tim" rÊt dÔ t×m ®îc sù ®ång ®iÖu cña ngêi ®äc. Cã thÓ nãi, th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n 1975 - 2000, ®· nãi rÊt thËt nh÷ng vÊn ®Ò cña x· héi vµ t©m tr¹ng cña nh©n vËt tr÷ t×nh tríc cuéc sèng. ChiÒu kÝch cña th¬ h×nh thµnh tõ sù "vang väng" cña hiÖn thùc, ®îc më réng trong kh«ng gian, thêi gian t©m tëng, trë thµnh nh÷ng rung ®éng th¼m s©u trong t©m hån nghÖ sÜ. Chóng t«i chän ®Ò tµi NghÖ thuËt thÓ hiÖn chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 víi mong muèn gãp phÇn lµm râ h¬n diÖn m¹o th¬ vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975, tõ ®ã x¸c ®Þnh mét sè b×nh diÖn ®Æc s¾c trong c¸ch c¶m nhËn vµ c¸ch thÓ hiÖn cña c¸c nhµ th¬ thêi k× nµy. 2. LÞch sö vÊn ®Ò §Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh lµ mét dßng ch¶y kh«ng ngõng cña v¨n häc ViÖt Nam. Mçi giai ®o¹n lÞch sö, c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ l¹i ph¶n ¸nh vÊn ®Ò ë nh÷ng ®iÓm nh×n vµ c¸ch c¶m nhËn kh¸c. §iÒu ®ã ph¶n ¸nh sù trëng thµnh h¬n trong nhËn thøc, bót ph¸p thÓ hiÖn cña c¸c thÕ hÖ cÇm bót qua tõng thêi k×. Khi tËp trung kh¶o s¸t NghÖ thuËt thÓ hiÖn chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000, chóng t«i thÊy ®· cã nhiÒu bµi viÕt trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy. Nh÷ng bµi nghiªn cøu ®ã, chóng t«i chia thµnh hai nhãm díi ®©y: 2.1. Nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ v¨n xu«i: Ngêi viÕt cÇn thÊu hiÓu chiÕn tranh (NguyÔn Quang Hµ), T¶n m¹n vÒ tiÓu thuyÕt sö thi (Hå Ph¬ng), Cã g× míi trong tiÓu thuyÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh h«m nay (Hå Ph¬ng), Sö thi vµ hoµnh tr¸ng c©u tr¶ lêi cho mét ®êi (Chu Lai), ViÕt vÒ chiÕn tranh ®«i ®iÒu suy ngÉm (Chu Lai), L¹i nãi vÒ chiÕn tranh vµ viÕt vÒ chiÕn tranh (Nam Hµ), Bé ®éi cô Hå - nh©n vËt trung t©m cña v¨n xu«i, mét gi¸ trÞ ®éc ®¸o cña v¨n hãa kh¸ng chiÕn (Ng« VÜnh B×nh), V¨n xu«i viÕt vÒ ngêi lÝnh h«m nay - mét th¸ch ®è nhµ v¨n (S¬ng NguyÖt Minh), TiÓu thuyÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng vµ lùc lîng vò trang sau 1975 - nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt cßn bÞ bá lì (NguyÔn ThiÖu Vò), VÊn ®Ò nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt sö thi vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng (NguyÔn Thanh Tó), Ngêi lÝnh sau hßa b×nh trong tiÓu thuyÕt chiÕn tranh thêi k× ®æi míi (NguyÔn H¬ng Giang), V¨n häc vÒ ngêi lÝnh (Ng« Th¶o)... 2.2. Nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ th¬: Th¬ ViÖt Nam trong hai cuéc chiÕn tranh (Mai H¬ng), §æi míi ng«n ng÷ th¬ trong th¬ kh¸ng chiÕn (Vò Duy Th«ng), Th¬ vÒ 3 ngêi lÝnh h«m nay (V¬ng Träng), Suy nghÜ vÒ th¬ ViÖt Nam tõ sau n¨m 1975 (NguyÔn V¨n H¹nh), Th¬ c¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn - mét dßng s«ng th¬ rÊt míi vµ tuyÖt ®Ñp (Vâ Gia TrÞ), Th¬ chèng MÜ trong tiÕn tr×nh th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam (Lu Kh¸nh Th¬), C¸i ®Ñp trong th¬ kh¸ng chiÕn 1945 - 1975 (Vò Duy Th«ng), Mét ph¸c th¶o vÒ th¬ bé ®éi sau 1975 (NguyÔn H÷u Quý), Th¬ tr÷ t×nh ViÖt Nam 1975 1900 (Lª Lu Oanh), Tríc ®Ìn...th¬ (Lª Thµnh NghÞ), Th¬ 75 - 95, biÕn ®æi cña thÓ lo¹i (Vò V¨n SÜ), Th¬ n¨m 1992 (Lu Kh¸nh Th¬), ChiÕn tranh trong th¬ h«m nay (BÝch Thu), Nh©n ®äc NguyÔn §øc MËu nghÜ vÒ cò vµ míi trong th¬ (H÷u §¹t), Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh (NguyÔn §¨ng §iÖp), Nh×n l¹i th¬ 30 n¨m chiÕn tranh (M· Giang L©n)... §i s©u vµo nghiªn cøu v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975, c¸c t¸c gi¶ ®· ph¸t hiÖn ®îc nhiÒu yÕu tè míi, t¹o nªn diÖn m¹o riªng cña ®Ò tµi so víi giai ®o¹n v¨n häc tríc 1975. Trong bµi V¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh c¸ch m¹ng - ®ßi hái vµ th¸ch thøc cña thêi gian, t¸c gi¶ Lª Thµnh NghÞ cho r»ng: "Khi nhËn ra cuéc chiÕn ®Êu kh«ng chØ cã anh hïng qu¶ c¶m, mµ cßn lµ ®au th¬ng tét cïng, chñ thÓ s¸ng t¹o ®· kh«ng hÒ nÐ tr¸nh sù thËt ë nh÷ng t×nh huèng bi kÞch, bi tr¸ng xuÊt hiÖn trong mèi quan hÖ gi÷a kh¸t väng sèng cña tõng c¸ nh©n vµ vËn mÖnh cña Tæ quèc, vµ ®· ph¶n ¸nh nh÷ng t×nh huèng bi kÞch ®ã mét c¸ch ch©n thùc vµ r¾n rái" [54, tr.126]. T¸c gi¶ T«n Ph¬ng Lan khi viÕt Ngêi lÝnh trong v¨n xu«i viÕt vÒ chiÕn tranh cña nh÷ng nhµ v¨n cÇm sóng ®· ®Ò cËp cô thÓ: "Ngêi lÝnh trong v¨n häc thêi k× nµy ®îc thÓ hiÖn nhiÒu trong h×nh ¶nh ngêi lÝnh trë vÒ vµ bíc vµo cuéc sèng chiÕn ®Êu míi t¬ng ®èi ®¬n th¬ng ®éc m· trong viÖc duy tr× cuéc sèng b×nh thêng cho c¸ nh©n, cho gia ®×nh, cho x· héi" [40, tr. 96]. Th¬ sau 1975, cã nhiÒu ®æi míi trªn nhiÒu ph¬ng diÖn, nªn khi Suy nghÜ vÒ th¬ ViÖt Nam tõ sau n¨m 1975, t¸c gi¶ NguyÔn V¨n H¹nh nhËn xÐt: "Th¬ sau n¨m 1975 kh«ng chØ cßn tËp trung vµo cæ vò chiÕn ®Êu, ca ngîi nh÷ng mÆt tÝch cùc cña cuéc sèng mµ suy nghÜ vÒ nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p cña cuéc sèng" [25, Tr. 8]. Theo t¸c gi¶, cuéc sèng thêi hËu chiÕn víi c¶ mÆt ph¶i vµ mÆt tr¸i, ¸nh s¸ng vµ bãng tèi, niÒm vui vµ nçi ®au, cao c¶ vµ thÊp hÌn lµ hiÖn thùc phøc t¹p cÇn ph¶n ¸nh mét c¸ch ch©n thùc. Con ngêi víi t c¸ch lµ con ngêi cña céng ®ång vµ c¸ nh©n, víi quan hÖ vµ nhu cÇu nhiÒu mÆt, trong chiÕn tranh cha thÓ soi s¸ng mét c¸ch toµn diÖn. Cã nh÷ng sù thËt trong chiÕn tranh ngêi ta cha thÊy, hoÆc thÊy nhng kh«ng muèn nãi, kh«ng nì nãi, kh«ng ®îc nãi. Khi cuéc sèng ®· trë l¹i b×nh thêng, th¬ còng ph¶i trë l¹i víi chøc n¨ng cña nã, chó ý mäi ®iÒu liªn quan ®Õn con ngêi theo tinh thÇn t«n träng sù thËt vµ gi¸ trÞ nh©n v¨n ®îc coi lµ nh÷ng yªu cÇu t tëng nghÖ thuËt bao trïm nhÊt, nh lµ lÏ sèng cña mäi khuynh híng v¨n häc nghÖ thuËt ch©n chÝnh. Víi Nh÷ng chuyÓn ®éng cña th¬ ViÖt ®¬ng ®¹i, NguyÔn §¨ng §iÖp ®· so s¸nh: “víi th¬ tríc 1975, dßng th¬ ph¶n ¸nh sù vÜ ®¹i cña d©n téc qua hai cuéc chiÕn tranh, cã phÇn "h¹ t«ng" vµ chøa nhiÒu suy t chiªm nghiÖm h¬n. Khi cuéc chiÕn tranh ®i qua, dï cha 4 nhiÒu nhng c¸c nhµ th¬ ®· cã mét ®é lïi cÇn thiÕt ®Ó nh×n râ h¬n c¸i ®îc c¸i mÊt" [16, Tr. 43]. T¸c gi¶ NguyÔn H÷u quý trong bµi Mét ph¸c th¶o vÒ th¬ bé ®éi sau 1975 cho r»ng: "®ã lµ sù bï ®¾p cho nh÷ng g× nhµ th¬ cha viÕt ra ®îc trong thêi c¶ níc tng bõng ra trËn, thêi tõng vÕt th¬ng ®au còng biÕt nÝn m¸u l¹i, giät níc m¾t tang tãc ch¶y ngîc vµo lßng... chiÕn tranh trong th¬ c¸c anh b©y giê cã nh÷ng ®au ®ín, xãt xa. C¸i sù kh«ng trë vÒ cña nh÷ng ngêi lÝnh trËn, cã lóc lµ nçi ¸m ¶nh nhøc nhèi trong th¬" [62, tr. 173]. Lª Thµnh NghÞ Tríc ®Ìn...th¬ viÕt: "cha bao giê th¬ diÔn ®¹t nçi ®au b×nh th¶n ®Õn tª d¹i nh vËy. ChØ cã khi "níc m¾t ch¶y vµo trong", khi sù nhøc nhèi ®· lªn ®Õn cïng cùc, khi "cÊp ®é" cña bi kÞch ®· vît lªn trªn giíi h¹n, nçi ®au ®· ®i ®Õn mót chãt cña c©n n·o, lêi lÏ míi trë nªn l¹nh lïng, ng«n ng÷ míi kho¸c c¸i vá "v« c¶m" bÒ ngoµi nh vËy. Nhng thùc ra sau c¸i vá "v« c¶m" Êy lµ sù ¸m ¶nh cña sè phËn con ngêi, lµ sù c¶m th«ng s©u s¾c víi sè phËn con ngêi...Bªn c¹nh bót ph¸p "t¶ thùc" lµ bót ph¸p "biÓu hiÖn" nh mét bíc tiÕn míi cña th¬ sau 1975, chøa chÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña t©m lÝ, ®¹o ®øc, lèi sèng, nhiÒu vÊn ®Ò cña t×nh c¶m, cña t©m linh...mµ nghÖ sÜ cã thÓ kh¸m ph¸, t¸i hiÖn, lµm kÕt tinh, hiÓn lé nh÷ng triÕt lÝ, t tëng mang ý nghÜa nh©n sinh cña hiÖn thùc"[56, tr. 150]. Nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ ®Òu cã nhËn ®Þnh lµ t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n sau 1975 ®a d¹ng, phong phó vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn, ch©n thùc, t¸o b¹o, víi nhiÒu suy ngÉm, nhiÒu ®µo xíi, kh¸m ph¸ h¬n trong néi dung. H×nh tîng ngêi lÝnh trë vÒ sau chiÕn tranh, ®îc c¸c t¸c gi¶ tËp trung khai th¸c vµ t« ®Ëm ë gãc nh×n sè phËn ®êi thêng. Nh©n vËt ngêi lÝnh ®îc ®Æt ra víi t c¸ch con ngêi c¸ thÓ, trong mèi quan hÖ chung, riªng cïng tån t¹i. Th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975, tõng bíc vît qua nh÷ng giíi h¹n lÞch sö cña th¬ kh¸ng chiÕn, ®Ó tiÕp cËn nh÷ng m¶ng mµu ®êi sèng cßn nhøc nhèi sau chiÕn tranh. Nh÷ng bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ phÇn lín ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ néi dung, nghÖ thuËt ë ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975. Tuy nhiªn, ®ã chØ míi lµ nh÷ng bµi viÕt mang tÝnh riªng lÏ, cha ®Æt thµnh mét hÖ thèng nghiªn cøu chuyªn biÖt. LuËn v¨n cña chóng t«i cè g¾ng lÜnh héi c¸c quan ®iÓm, c¸c ý tëng, sù gîi më cña nh÷ng ngêi ®i tríc, tiÕp tôc triÓn khai nghiªn cøu NghÖ thuËt thÓ hiÖn chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 – 2000 mét c¸ch tËp trung vµ hÖ thèng h¬n. 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi tîng nghiªn cøu §èi tîng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ NghÖ thuËt thÓ hiÖn chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 trªn mét sè ph¬ng diÖn c¬ b¶n. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu LuËn v¨n chñ yÕu kh¶o s¸t th¬ giai ®o¹n 1975 - 2000 viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh. Ngoµi ra chóng t«i cßn kh¶o s¸t th¬ giai ®o¹n 1945 - 1975 viÕt vÒ chiÕn 5 tranh vµ ngêi lÝnh ®Ó ®èi chiÕu, so s¸nh, t×m ra nh÷ng ph¬ng thøc thÓ hiÖn míi vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Víi ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p sau: 4.1. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp Ph¬ng ph¸p nµy, ®· gióp chóng t«i tiÕp cËn ®îc víi nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña th¬, tõ ®ã rót ra gi¸ trÞ míi vÒ néi dung, nghÖ thuËt cña th¬ giai ®o¹n 1975 2000 viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh. 4.2. Ph¬ng ph¸p so s¸nh Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®îc sö dông trªn hai b×nh diÖn ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i ®Ó ph¸t hiÖn nh÷ng kÕ thõa, nh÷ng c¸ch t©n cña c¸c nhµ th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975. 4.3. Ph¬ng ph¸p hÖ thèng Chóng t«i sö dông ph¬ng ph¸p hÖ thèng, nh»m xem xÐt nh÷ng b×nh diÖn, nh÷ng yÕu tè vµ nh÷ng mèi quan hÖ c¬ b¶n t¹o nªn diÖn m¹o th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n 1975 - 2000. 5. §ãng gãp cña luËn v¨n - Víi ®Ò tµi nµy, luËn v¨n gãp phÇn lµm râ diÖn m¹o th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n 1975 - 2000. - LuËn v¨n kh¼ng ®Þnh mét sè b×nh diÖn ®Æc s¾c, thÓ hiÖn qua c¸ch nh×n nhËn, lÝ gi¶i vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh cña c¸c t¸c gi¶, nh÷ng ®iÓm võa riªng biÖt võa lµm nªn thµnh tùu cña th¬ sau 1975. - Ngoµi ra, còng cã thÓ sö dông luËn v¨n lµm t liÖu tham kh¶o cho viÖc häc tËp vµ gi¶ng d¹y phÇn th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ th¬ sau 1975. 6. CÊu tróc cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, phÇn kÕt luËn vµ tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n ®îc triÓn khai trong ba ch¬ng nh sau: Ch¬ng 1: Kh¸i qu¸t vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam Ch¬ng 2: chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 nh×n tõ ph¬ng diÖn néi dung tr÷ t×nh Ch¬ng 3: C¸c ph¬ng thøc thÓ hiÖn c¬ b¶n chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000. 6 PhÇn néi dung Ch¬ng 1 Kh¸i qu¸t ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc hiÖn ®¹i viÖt nam 1.1. §Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc tríc 1975 LÞch sö ViÖt Nam lµ lÞch sö cña bèn ngh×n n¨m ®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc. LÞch sö cña mét d©n téc kiªn cêng, kh«ng cam chÞu kiÕp ®êi n« lÖ ®· ®øng lªn quyÕt chiÕn chèng kÎ thï x©m lîc. Chóng ta cã quyÒn tù hµo vÒ truyÒn thèng ®¸nh giÆc, vÒ tinh thÇn bÊt khuÊt, vÒ nh÷ng chiÕn c«ng hµo hïng chãi läi cña qu©n vµ d©n ta. V¨n häc c¸ch m¹ng tõ 1945 ®Õn 1975 tËp trung vµo chñ ®Ò chiÕn ®Êu cho nÒn ®éc lËp - tù do cña ®Êt níc. Thêi ®¹i víi nh÷ng chuyÓn biÕn lín lao cña lÞch sö, ®· ®em ®Õn cho v¨n häc giäng ®iÖu l·ng m¹n c¸ch m¹ng, ®Ëm chÊt sö thi b¾t nguån tõ nh÷ng chiÕn c«ng vang déi cña d©n téc. "Giäng ®iÖu thêi ®¹i ®ã", ®· cã t¸c dông hßa c¸i t«i c¸ nh©n cña nghÖ sÜ vµo c¸i ta chung cña céng ®ång. Mäi biÓu hiÖn mang mµu s¾c c¸ nh©n ®Òu kh«ng phï hîp víi tinh thÇn cña cuéc kh¸ng chiÕn. Trong bèi c¶nh ®ã, ngêi lÝnh trë thµnh nh©n vËt trung t©m, biÓu hiÖn kh¸t väng, kÕt tinh vÎ ®Ñp chiÕn ®Êu, chiÕn th¾ng cña con ngêi ViÖt Nam. Tõ anh vÖ quèc qu©n trong v¨n häc chèng Ph¸p ®Õn anh gi¶i phãng qu©n trong v¨n häc chèng MÜ - nh÷ng ngêi chiÕn sÜ mµ cuéc ®êi vµ chiÕn c«ng cña hä trë thµnh niÒm tù hµo cña d©n téc ®· thu hót sù say mª s¸ng t¹o hÇu hÕt nh÷ng ngêi cÇm bót. V¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n nµy, chñ yÕu kh¸m ph¸ con ngêi tõ ph¬ng diÖn x· héi, tõ tr¸ch nhiÖm c«ng d©n. Trong c¸c s¸ng t¸c cña m×nh, nhµ v¨n, nhµ th¬ kh«ng xem xÐt con ngêi ë b×nh diÖn c¸ nh©n mµ kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn con ngêi cña tËp thÓ, céng ®ång, d©n téc, giai cÊp. Con ngêi cña gia ®×nh, lµng xãm kh«ng cßn trong ph¹m vi hÑp mµ trë thµnh con ngêi chung cña c¸ch m¹ng, vÎ ®Ñp vµ søc m¹nh cña hä chØ hiÖn ra khi hä cã mÆt trong tËp thÓ Êy. 7 1.1.1.ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n xu«i Trong suèt ba m¬i n¨m (1945 - 1975), cuéc chiÕn ®Êu giµnh ®éc lËp cña d©n téc lµ b×nh diÖn næi bËt, bao trïm toµn bé ®êi sèng x· héi, thu hót vµ chi phèi mäi b×nh diÖn kh¸c cña hiÖn thùc. Cã thÓ nãi, mäi chñ ®Ò, ®Ò tµi, c¶m høng cña v¨n häc ®Òu ®îc trùc tiÕp khai th¸c hoÆc liªn quan chÆt chÏ tíi nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vËn mÖnh cña ®Êt níc cña nh©n d©n. V¨n xu«i tËp trung vµo c¸c néi dung cã ý nghÜa toµn d©n téc, t¸i hiÖn bøc tranh hiÖn thùc lÞch sö vµ x©y dùng nh÷ng h×nh tîng con ngêi sö thi cao ®Ñp. Trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc thêi k× nµy, mèi quan hÖ thÕ sù - ®êi t kh«ng n»m trong sù chó ý cña nhµ v¨n. NÕu ®îc ®a vµo trong t¸c phÈm th× còng bÞ chi phèi bëi ®êi sèng céng ®ång vµ mang mét ý nghÜa x· héi kh¸c. ViÖc ®a lªn hµng ®Çu con ngêi tËp thÓ, con ngêi c«ng d©n ®· khiÕn cho v¨n xu«i giai ®o¹n tríc 1975 tËp trung chñ yÕu vµo c¸c biÓu hiÖn t©m lÝ cña nh©n vËt nh lßng yªu níc, c¨m thï giÆc, t×nh nghÜa ®ång bµo, t×nh c¶m tiÒn tuyÕn hËu ph¬ng, ý thøc giai cÊp... Nh©n vËt hiÖn lªn trong c¸c t¸c phÈm ®Òu lµ nh÷ng con ngêi hµnh ®éng. Hä sèng, chiÕn ®Êu vµ s½n sµng hi sinh cho Tæ quèc th©n yªu, bëi thÕ t©m lÝ cña hä ®¬n gi¶n, dÔ hiÓu. Khi cuéc kh¸ng chiÕn næ ra, nh©n vËt ngêi lÝnh ®îc xem lµ nh©n vËt trung t©m cña v¨n häc kh¸ng chiÕn. Trë thµnh ngêi lÝnh Cô Hå víi nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp tiªu biÓu, lµ c¶ mét chÆng ®êng gi¸c ngé rÌn luyÖn cña b¶n th©n mçi ngêi. Nãi nh NguyÔn Huy Tëng "®ã lµ kÕt qu¶ cña sù biÕn ®æi cña tÊt c¶ nh÷ng con ngêi kh¸c nhau thµnh ngêi lÝnh ViÖt Nam ®iÓn h×nh". Ngêi lÝnh trong v¨n häc thêi k× nµy, ®îc dÊn th©n vµo nh÷ng n¬i gian khæ ¸c liÖt ®Ó thö th¸ch ý chÝ kiªn ®Þnh vµ lÝ tëng mµ hä ®· chän. NhiÒu t¸c phÈm ®Æt c¸c chiÕn sÜ tríc sù lùa chän nghiÖt ng· cña sù sèng vµ c¸i chÕt ®Ó kh¼ng ®Þnh ý nghÜa cao c¶ cña sù hi sinh. §ã lµ nh÷ng con ngêi ®¹i diÖn ®Çy ®ñ cho tÇm vãc, søc m¹nh, ý chÝ vµ kh¸t väng cña céng ®ång, cña d©n téc. §iÓm næi bËt ë ngêi lÝnh v¨n häc thêi k× nµy lµ ý thøc vÒ tr¸ch nhiÖm vµ sù g¾n bã víi quª h¬ng, ®Êt níc. Ngêi lÝnh thêng ®îc thÓ hiÖn lµ h×nh ¶nh cña nh÷ng con ngêi l¹c quan, sèng v× mäi ngêi, tin tëng tuyÖt ®èi vµo lÝ tëng mµ m×nh ®· chän. Hä lµ biÓu hiÖn ý chÝ, kh¸t väng cña céng ®ång, d©n téc, cao h¬n lµ cña thêi ®¹i vµ nh©n lo¹i. Lý tëng vµ nhËn thøc Êy, trë thµnh ý chÝ vµ hµnh ®éng ë mçi ngêi lÝnh. Cha bao giê ý thøc céng ®ång, chñ nghÜa anh hïng tËp thÓ l¹i ®îc t«n vinh, ®Ò cao vµ chøa ®ùng nhiÒu ý nghÜa thÈm mÜ nh vËy trong c¸c t¸c phÈm. V¨n xu«i thêi k× nµy gãp phÇn n©ng cao vÞ thÕ con ng êi ViÖt Nam trong nh÷ng kho¶nh kh¾c lÞch sö khèc liÖt, lµm phong phó thªm cho v¨n ch¬ng d©n téc bëi chñ nghÜa anh hïng cao c¶. Víi ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh, nhiÒu c©y bót v¨n xu«i muèn v¬n tíi sù kh¸m ph¸, lÝ gi¶i, kh¸i qu¸t sù vËn ®éng lÞch sö cña cuéc chiÕn. Dï dung lîng h¹n chÕ cña mét truyÖn ng¾n, mét bµi tïy bót hay mét bøc tranh toµn c¶nh trong mét 8 tiÓu thuyÕt, th× c¸c t¸c phÈm ®Òu ®Ò cËp ®Õn vËn mÖnh cña ®Êt níc vµ nh©n d©n. Cã rÊt nhiÒu t¸c phÈm v¨n xu«i ra ®êi trong thêi k× nµy chiÕm ®îc c¶m t×nh cña ngêi ®äc, tiªu biÓu nh: Mét lÇn tíi Thñ ®« (TrÇn §¨ng), Sèng m·i víi Thñ ®« (NguyÔn Huy Tëng), §Êt níc ®øng lªn, Rõng xµ nu (Nguyªn Ngäc), Cao ®iÓm cuèi cïng, Vïng trêi (H÷u Mai), Tríc giê næ sóng, MÉn vµ t«i, (Phan Tø), Mét truyÖn chÐp ë bÖnh viÖn, Hßn ®Êt (Anh §øc), Ngêi mÑ cÇm sóng (NguyÔn Thi), ChiÕc lîc ngµ, B«ng cÈm th¹ch (NguyÔn Quang S¸ng), DÊu ch©n ngêi lÝnh, M¶nh tr¨ng cuèi rõng (NguyÔn Minh Ch©u)... Nh÷ng s¸ng t¸c nµy ®· lµm sèng l¹i h×nh ¶nh cuéc kh¸ng chiÕn trêng k× vµ anh dòng cña toµn d©n trªn nhiÒu ®Þa ph¬ng ë nhiÒu mÆt trËn. T¸i hiÖn ®îc h×nh ¶nh ngêi lÝnh trong nh÷ng hoµn c¶nh khã kh¨n, nh÷ng thö th¸ch nghiÖt ng·, nh÷ng chiÕn c«ng to lín vµ c¶ sù hi sinh thÇm lÆng. C«ng b»ng mµ nãi, c¸c t¸c phÈm v¨n xu«i cha cã nhiÒu ®iÓn h×nh ®Ëm nÐt nhng h×nh ¶nh ngêi lÝnh ®îc xem lµ h×nh ¶nh ®Ñp cña con ngêi ViÖt Nam trong nh÷ng th¸ng n¨m b·o t¸p, ®îc ngêi ®äc yªu mÕn, ghi nhËn. C¸c nh©n vËt ®· gîi lªn ®îc nh÷ng vÊn ®Ò cña con ngêi trong chiÕn tranh, t¹o ®îc sù chó ý vµ Ýt nhiÒu g©y ¸m ¶nh cho ngêi ®äc vÒ sè phËn cña hä. Qua nhiÒu t¸c phÈm, chóng ta hiÓu r»ng cuéc ®µo luyÖn con ngêi trong chiÕn tranh lµ v« cïng khèc liÖt, nã kh«ng nh©n nhîng víi bÊt k× ai. LÝ gi¶i nh÷ng nh©n tè lµm nªn nh÷ng con ngêi d¸m ®¬ng ®Çu vµ chiÕn th¾ng nh÷ng ®Õ quèc cêng b¹o, lµ lÝ gi¶i c¸ch nh×n, tÇm nh×n vÒ Tæ quèc, vÒ mèi quan hÖ gi÷a d©n téc vµ xu thÕ thêi ®¹i. Thíc ®o duy nhÊt, kh¼ng ®Þnh nh©n c¸ch ngêi lÝnh cña v¨n xu«i thêi k× nµy lµ ë sù cèng hiÕn hÕt m×nh cho sù nghiÖp chung, lµ chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng, lµ tinh thÇn hi sinh cao c¶. V× thÕ, nh©n vËt ngêi lÝnh mang ®Ëm mµu s¾c lÝ tëng hãa. Tuy nhiªn, híng x©y dùng nh÷ng biÓu tîng mang tÝnh kh¸i qu¸t cao réng, nhiÒu khi dÉn ®Õn thiÕu h¼n sù sinh ®éng cña ®êi sèng, lµm mÊt ®i tÝnh biÓu c¶m cô thÓ trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc. Nh×n l¹i chÆng ®êng ®· qua, cã thÓ thÊy v¨n xu«i giai ®o¹n 1945 - 1975 cã nh÷ng ®ãng gãp kh«ng nhá cho sù ph¸t triÓn cña v¨n häc d©n téc. §ã lµ sù ph¶n ¸nh nhanh nh¹y, kÞp thêi ®éng viªn, cæ vò cho cuéc chiÕn ®Êu vÜ ®¹i cña d©n téc. Nhµ v¨n ®· dÉn ®éc gi¶ vµo thÕ giíi cña lßng dòng c¶m, t×nh ngêi, ®øc hi sinh...nãi c¸ch kh¸c ®ã lµ thÕ giíi cña c¸i cao c¶, c¸i ®Ñp vît lªn trªn sù tµn ph¸, hñy diÖt cña bom ®¹n chiÕn tranh. Trªn bøc tranh réng lín cña cuéc chiÕn, cã nh÷ng m¶ng hiÖn thùc tiªu biÓu, t¸i hiÖn kh¸ ch©n thùc nh÷ng thö th¸ch vµ sù hi sinh to lín cña nhiÒu thÕ hÖ ®Ó lµm nªn chiÕn th¾ng. V¨n xu«i ®· tËp trung biÓu hiÖn, ca ngîi chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng nh mét lèi sèng cao ®Ñp cña hµng triÖu con ngêi ViÖt Nam khi ®Êt níc cã chiÕn tranh. 1.1.2. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ Bªn c¹nh v¨n xu«i, th¬ viÕt vÒ cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc lµ tiÕng h¸t tù hµo cña c¸i "Ta" nh©n danh d©n téc, nh©n danh chÝnh nghÜa. Th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh c¸ch m¹ng lµ "mét dµn ®ång ca" vµ t¸c phÈm cña hä thuéc vÒ nh÷ng bµi ca "giäng cao". 9 Víi tÝnh chÊt quyÕt liÖt cña cuéc chiÕn, ®iÒu ®ã cã thÓ xem lµ mét sù tËp hîp cÇn thiÕt ®Ó cã nh÷ng ®ãng gãp kÞp thêi, hiÖu qu¶, phôc vô c¸ch m¹ng. Qua hai cuéc kh¸ng chiÕn, th¬ ViÖt Nam ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh khi viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh. Th¬ ca cña c¸c thÕ hÖ lµ tiÕng nãi sèng ®éng vµ tù tin cña nh÷ng ngêi trong cuéc. Ngêi ta b¾t gÆp kh¸ nhiÒu trêng hîp nh©n danh, nhng mäi sù nh©n danh ®Òu t×m ®îc c¶m th«ng cña ngêi ®äc v× "th¬ ë ®©y ®îc ®¶m b¶o b»ng m¸u" vµ b»ng vÞ thÕ cña ngêi cÇm bót. Ba m¬i n¨m qua, th¬ lu«n b¸m s¸t cuéc sèng thêi chiÕn ®Ó thùc hiÖn tèt ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng. Næi bËt trong thÇn th¸i cña th¬ 1945 -1975 lµ gam giäng hµo s¶ng, ngîi ca ®êi sèng chiÕn ®Êu ®Ëm chÊt sö thi, chÊt lý tëng. Cuéc kh¸ng chiÕn ®· ®a ®Õn nh÷ng biÕn ®æi réng lín, s©u s¾c cho th¬ ca, më ra mét giai ®o¹n míi víi nhiÒu thµnh tùu vµ ®Æc ®iÓm riªng trong tiÕn tr×nh th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Th¬ thêi nµy tËp trung biÓu hiÖn t×nh c¶m céng ®ång, tinh thÇn c«ng d©n mµ bao trïm lµ t×nh yªu níc: "§Êt níc/ Cña nh÷ng ngêi con g¸i, con trai/ §Ñp nh hoa hång cøng h¬n s¾t thÐp/ Xa nhau kh«ng hÒ r¬i níc m¾t/ Níc m¾t ®Ó giµnh cho ngµy gÆp mÆt" (Chóng con chiÕn ®Êu - Nam Hµ). Con ngêi c¸ nh©n lóc nµy c¶m thÊy nhá bÐ, thÕ giíi cña c¸i t«i trë nªn chËt hÑp, thËm chÝ bÞ coi lµ l¹c lâng, v« nghÜa khi nã kh«ng hßa nhËp vµo c¸i ta céng ®ång. Con ngêi kh¸ng chiÕn sèng víi nh÷ng biÕn cè d÷ déi, nh÷ng sù kiÖn lÞch sö, nh÷ng rung ®éng míi l¹ vµ m¹nh mÏ, hä chØ thùc sù t×m thÊy søc m¹nh, niÒm vui vµ niÒm tin tëng ë trong ®éi ngò tËp thÓ, cña giai cÊp vµ d©n téc. T×nh yªu quª h¬ng, ®Êt níc vÉn lu«n lµ nguån m¹ch dåi dµo, t¹o c¶m høng cho th¬ ca ViÖt Nam ë nhiÒu thêi ®¹i. Tõ cuèi n¨m 1954, níc ta t¹m thêi bÞ chia c¾t hai miÒn. H¬n bao giê hÕt, t×nh d©n téc l¹i trçi dËy híng vÒ miÒn Nam ruét thÞt vµ bËt lªn thµnh ý chÝ, kh¸t väng thèng nhÊt ®Êt níc: "Nh÷ng chuyÕn tµu ch¹y vÒ ph¬ng Nam/ Nghe tiÕng gäi tiÒn ph¬ng giôc gi·/ Chóng t«i ®i, ¸o quÇn xanh mµu cá.../ Nh÷ng chuyÕn tµu ch¹y vÒ ph¬ng Nam/ Ga tµu ®Õn cuèi cïng n¬i tim ta th¬ng nhí!/ Mçi lÇn tµu ra ®i/ Dï ®ªm ®«ng hay tra hÌ ®æ löa/ §Êt níc tr¶i bao la lµm ®êng réng n©ng tµu" (Nh÷ng chuyÕn tµu - Hoµng C¸t). Th¬ vÉn chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò vµ t×nh c¶m mang ý nghÜa chung, nhng trong nhiÒu trêng hîp, c¸c t¸c gi¶ ®· tiÕp cËn vµ c¶m nhËn c¸i chung Êy tõ nh÷ng c¸ch nh×n, sù tr¶i nghiÖm, Ên tîng cña riªng m×nh, nhê thÕ mµ th¬ cã thªm søc thuyÕt phôc, c¶m hãa mäi ngêi. §Ó lµm vò khÝ chiÕn ®Êu, th¬ kh«ng ngÇn ng¹i cÊt lªn thµnh lêi kªu gäi, khÈu hiÖu, mÖnh lÖnh tiÕn c«ng. Trong th¬ thêng cã h×nh ¶nh nh÷ng cuéc lªn ®êng víi kh¸t väng chiÕn ®Êu vµ chiÕn th¾ng m·nh liÖt. Cuéc chiÕn tranh cµng lan réng vµ quyÕt liÖt, th× th¬ cµng b¸m s¸t ®êi sèng, më ra cho th¬ kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh thùc t¹i phong phó, ®a d¹ng cña hiÖn thùc chiÕn tranh. C¸c nhµ th¬ ®· ®em ®Õn cho th¬ giäng ®iÖu ®Çy nhiÖt huyÕt cña mét thÕ hÖ s½n sµng g¸nh v¸c sø mÖnh lÞch sö theo tiÕng gäi cña Tæ quèc:"¥i tuæi thanh xu©n/ Mang bèn ngµn n¨m lÞch sö trong tim/ 10 Ta sung síng ®îc lµm ngêi con §Êt níc/ Ta b¨ng tíi tríc qu©n thï nh triÒu nh th¸c/ Ta lµm b·o lµm gi«ng/ Ta lay trêi chuyÓn ®Êt/ Ta trót hên c¨m ®· lµm nªn nh÷ng vinh quang bÊt diÖt/ Søc m¹nh bèn ngµn n¨m ®· biÕn thµnh b·o löa ngót trêi" (Chóng con chiÕn ®Êu cho Ngêi sèng m·i ViÖt Nam ¬i - Nam Hµ). C¸c nhµ th¬ ®· khai th¸c c¶m høng sö thi vµ chÊt chÝnh luËn, theo híng t¨ng cêng chÊt triÕt lý, suy tëng, nh»m híng tíi nhËn thøc vµ ph¸t hiÖn vÒ ®Êt níc, nh©n d©n, vÒ cuéc chiÕn ®Êu trong chiÒu s©u vµ ý nghÜa lÞch sö. Nhu cÇu nµy ®· thóc ®Èy t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi vÒ h×nh thøc th¬, mµ râ nhÊt lµ sù xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu nh÷ng bµi th¬ dµi, nh÷ng tuú bót th¬ vµ c¸c trêng ca. C¸i "t«i" sö thi trong th¬ ®¹i diÖn cho tiÕng nãi cña d©n téc, l¬ng tri cña nh©n lo¹i ®Ó v¹ch mÆt, lªn ¸n, chÊt vÊn, tè c¸o nh÷ng ©m mu vµ téi ¸c cña kÎ thï: "H·y nh×n xem, nh×n xem chiÕc bµn/ N¬i giôc gi· íc m¬, hoµi b·o/ Bom MÜ tung, x¸c trÎ m¸u trµn/ Ta thÊm m¸u, viÕt lêi th¬ tè c¸o" (Bµi th¬ m¸u - Phan Sinh Viªn). T thÕ cña c¸i "t«i" sö thi cho nhµ th¬ cã chç ®øng ë ®Ønh cao cña thêi ®¹i ®Ó bao qu¸t, ®Ó ph¸t hiÖn, suy ngÉm, h×nh dung, dù ®o¸n mäi vÊn ®Ò mang tÝnh hÖ träng, lín lao cña ®Êt níc: "Ta ®øng ®©y m¾t nh×n bèn híng/ Tr«ng l¹i ngh×n xa tr«ng ®Õn mai sau/ Tr«ng B¾c tr«ng Nam, tr«ng c¶ ®Þa cÇu" (Bµi ca xu©n 1961 - Tè H÷u). Nhê thÕ mµ th¬ thêi k× nµy ®· cã sù më réng rÊt ®¸ng kÓ vÒ kh«ng gian vµ thêi gian, nèi liÒn qu¸ khø lÞch sö víi hiÖn t¹i vµ t¬ng lai, liªn kÕt d©n téc víi thêi ®¹i vµ nh©n lo¹i. ViÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh giai ®o¹n nµy, lu«n cã mét lùc lîng s¸ng t¸c hïng hËu, tiªu biÓu nh c¸c nhµ th¬: Tè H÷u, Quang Dòng, Hoµng Trung Th«ng, NguyÔn §×nh Thi, Th«i H÷u, H÷u Loan, Lª Anh Xu©n, Ph¹m TiÕn DuËt, Thu Bån, Bïi Minh Quèc, Xu©n Quúnh, B»ng ViÖt, NguyÔn Duy, NguyÔn Khoa §iÒm, Thanh Th¶o, H÷u ThØnh, NguyÔn §øc MËu, TrÇn §¨ng Khoa, Phan ThÞ Thanh Nhµn, L©m ThÞ MÜ D¹, TrÇn M¹nh H¶o... §èi víi thÕ hÖ nhµ th¬ trëng thµnh trong kh¸ng chiÕn, viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc c¸ch m¹ng "võa lµ tr¸ch nhiÖm võa lµ niÒm say mª" vµ "chiÕn trêng trë thµnh ®iÓm tô héi nh÷ng c¶m xóc, suy nghÜ cña hä". V¨n häc giai ®o¹n 30 n¨m chiÕn tranh, ngêi lÝnh lu«n lµ nh©n vËt trung t©m, lµ h×nh ¶nh ®Ñp trong th¬ ca. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh©n vËt ngêi lÝnh, nh©n vËt tr÷ t×nh trong th¬ ngµy cµng ®îc më réng ®Õn nhiÒu ®èi tîng. Cã mét ®iÓm chung lµ nh©n vËt nµo còng ®îc nh×n nhËn tõ gãc ®é bæn phËn, nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm c«ng d©n, t c¸ch chiÕn sÜ lµ chñ yÕu. VÎ ®Ñp rùc rì nhÊt cña con ngêi trong giai ®o¹n nµy ®îc thÓ hiÖn ë chç biÕt hi sinh quyÒn lîi, h¹nh phóc c¸ nh©n, cèng hiÕn tÊt c¶, kÓ c¶ m¸u x¬ng cña m×nh cho Tæ quèc. Cã thÓ nãi, tñ s¸ch ®å sé nhÊt, hay nhÊt cña v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n 1945 1975 lµ s¸ch viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh c¸ch m¹ng, lùc lîng s¸ng t¸c ®«ng ®¶o nhÊt, tµi n¨ng nhÊt lµ lùc lîng c¸c nhµ v¨n chiÕn sÜ, nh©n vËt trung t©m ®îc kh¾c häa thµnh c«ng nhÊt trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc lµ ngêi lÝnh. 11 1.2. §Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n häc sau 1975 Sau 1975, cïng víi hiÖn thùc ®a chiÒu, con ngêi ®îc nh×n nhËn trong hoµn c¶nh x· héi cô thÓ víi mu«n mÆt tèt - xÊu, thiÖn - ¸c ®an xen. §Æc biÖt víi sù thøc tØnh vµ trçi dËy cña c¸i t«i, quan niÖm vÒ con ngêi c¸ nh©n trë l¹i trong v¨n häc nhng ph¸t triÓn ë mét tÇm cao míi so víi v¨n häc giai ®o¹n 1930 -1945. Cã thÓ nãi, v¨n häc thêi k× nµy ®· ®a con ngêi vÒ ®óng vÞ trÝ vµ b¶n chÊt vèn cã cña nã. Bëi con ngêi võa lµ ®iÓm xuÊt ph¸t, võa lµ ®èi tîng kh¸m ph¸, võa lµ c¸i mèc cuèi cïng cña v¨n häc. NÕu tríc ®©y víi c¶m høng sö thi, v¨n häc chñ yÕu quan t©m ®Õn con ngêi trong c¸c vai trß x· héi, th× c¶m høng chñ ®¹o trong s¸ng t¸c cña c¸c t¸c gi¶ thêi k× nµy lµ c¶m høng nh©n b¶n. V¨n häc h«m nay lÊy con ngêi lµm chÊt liÖu, lµm tiªu chuÈn ®Ó soi ng¾m mäi gi¸ trÞ ®êi sèng. "V¨n häc vµ ®êi sèng lµ hai vßng ®ång t©m vµ t©m ®iÓm cña nã lµ con ngêi" (NguyÔn Minh Ch©u). B¶n chÊt con ngêi lµ mét c¸i g× bÒn v÷ng, nhng kh«ng ph¶i lµ "bÊt biÕn". Con ngêi lóc nµy hiÖn ra nh mét tiÓu vò trô víi nh÷ng bÝ Èn phøc t¹p, ®ßi hái nh÷ng ngêi cÇm bót ph¶i cã kh¶ n¨ng t×m tßi, ph©n tÝch, nhËn ®Þnh. ChÝnh v× lÏ ®ã "con ngêi ®îc ®a vµo v¨n häc kh¸m ph¸, soi chiÕu ë nhiÒu b×nh diÖn vµ nhiÒu tÇng bËc: ý thøc vµ v« thøc, ®êi sèng t tëng t×nh c¶m vµ ®êi sèng tù nhiªn, b¶n n¨ng, kh¸t väng cao c¶ vµ dôc väng tÇm thêng, con ngêi cô thÓ, c¸ biÖt vµ con ngêi trong tÝnh nh©n lo¹i phæ qu¸t" [46, tr. 16]. §iÒu dÔ nhËn ra, lµ trong phÇn lín c¸c t¸c phÈm v¨n häc thêi k× nµy, con ngêi kh«ng cßn ®¬n diÖn, mµ lµ con ngêi ®a diÖn. C¸c t¸c gi¶ kh«ng ngÇn ng¹i ®i vµo khai th¸c c¸c yÕu tè "nh¹y c¶m" nhÊt cña con ngêi. V× thÕ ngêi lÝnh h«m nay còng ®îc soi chiÕu, kh¸m ph¸ ë nhiÒu khÝa c¹nh, nhiÒu møc ®é kh¸c nhau, thÓ hiÖn "tÝnh chÊt ®a t¹p, mu«n mµu mu«n vÎ cña vò trô, cña c¸i thÕ giíi bao quanh con ngêi vµ ngay trong néi t©m con ngêi" (NguyÔn Minh Ch©u). Ngêi lÝnh ®îc nh×n ë nhiÒu vÞ thÕ vµ trong tÝnh ®a chiÒu cña mäi mèi quan hÖ: con ngêi x· héi, lÞch sö, gia ®×nh, gia téc, con ngêi víi phong tôc, thiªn nhiªn, víi nh÷ng ngêi kh¸c vµ víi chÝnh m×nh. H×nh tîng ngêi lÝnh kh«ng cßn ®îc lý tëng hãa, hä còng sai lÇm, còng thêng xuyªn chiÕn ®Êu víi phÇn bãng tèi cña m×nh. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt, næi bËt cña v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh thêi hËu chiÕn. 1.2.1. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong v¨n xu«i V¨n häc bao giê còng lµ mèi quan hÖ gi÷a hiÖn thùc kh¸ch quan vµ ý thøc chñ quan, lµ kÕt qu¶ cña sù nhµo nÆn nh÷ng chÊt liÖu cuéc sèng th«ng qua thÕ giíi chñ quan cña nhµ v¨n. HiÖn thùc kh«ng ®¬n gi¶n, xu«i chiÒu, cã thÓ biÕt tríc, mµ chøa ®Çy trong nã nh÷ng yÕu tè bÊt ngê, phi lý, t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn cuéc sèng cña con ngêi. Nhê vµo chñ tr¬ng ®óng ®¾n cña §¶ng, ®Æc biÖt lµ híng d©n chñ hãa trong ®êi sèng s¸ng t¸c mµ hiÖn thùc trong v¨n xu«i viÕt vÒ chiÕn tranh ®îc nh×n tõ nhiÒu chiÒu, ®îc ph¶n ¸nh toµn diÖn. Mçi nhµ v¨n cã quyÒn tr×nh bµy ý kiÕn, quan ®iÓm vµ c¸ch thÓ hiÖn cña m×nh vÒ hiÖn thùc. Kh«ng cßn ng¹i bÞ quan niÖm cøng nh¾c, ®ßi 12 hái hiÖn thùc trong v¨n häc ph¶i trïng khÝt víi hiÖn thùc cña ®êi sèng, lµm c¶n trë ®Õn viÖc s¸ng t¹o. Tõ sau 1975, quan niÖm vÒ hiÖn thùc cña c¸c nhµ v¨n cã sù thay ®æi. V¨n xu«i cã nh÷ng chuyÓn biÕn râ rÖt vÒ quan niÖm hiÖn thùc. Trong c¸c t¸c phÈm, ph¹m vi hiÖn thùc ®îc më réng, cã sù bæ sung nh÷ng miÒn hiÖn thùc míi mµ tríc ®©y cha cã hoÆc rÊt Ýt nãi ®Õn. NÕu hiÖn thùc trong chiÕn tranh ®Ò cËp ®Õn nh÷ng cam go, khèc liÖt nhng rÊt hµo hïng cña d©n téc, th× hiÖn thùc sau chiÕn tranh cßn nªu lªn ®îc mÆt tr¸i cña cuéc chiÕn víi nh÷ng thÊt b¹i, nh÷ng sai lÇm, thiÕu sãt, thËm chÝ c¶ sù tha hãa, ph¶n béi, hÌn nh¸t trong hµng ngò c¸ch m¹ng. HiÖn thùc lóc nµy, ®îc nhËn thøc lµ c¸i cha biÕt, kh«ng thÓ biÕt hÕt, hiÖn thùc phøc t¹p cÇn ph¶i kh¸m ph¸, t×m tßi. HiÖn thùc trong t¸c phÈm lµ hiÖn thùc ®îc lùa chän, ch¾t läc, kh¸i qu¸t, t¸i t¹o. Theo NguyÔn Minh Ch©u "ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh«ng cã nghÜa lµ x©u chuçi c¸c sù kiÖn nh l©u nay v¨n xu«i viÕt vÒ chiÕn tranh ®· lµm, tÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®Òu ph¶i lÊy con ngêi lµm ®èi tîng ph¶n ¸nh". Nh÷ng s¸ng t¸c thêi k× nµy, kh«ng chØ m« t¶ hiÖn thùc mµ cßn suy ngÉm vÒ hiÖn thùc. Nhµ v¨n ®ãng vai trß chñ ®éng ®èi víi viÖc lùa chän hiÖn thùc, tho¸t ra khái sù rµng buéc cña chñ nghÜa ®Ò tµi, v× thÕ t tëng vµ kinh nghiÖm c¸ nh©n cña nhµ v¨n trë nªn quan träng. Lµ nh÷ng ngêi ®· tr¶i qua chiÕn tranh, nh÷ng nhµ v¨n mÆc ¸o lÝnh hiÓu r»ng, con ®êng ®i ®Õn vinh quang ph¶i bíc trªn x¬ng m¸u, níc m¾t, cña biÕt bao ®ång bµo, chiÕn sÜ nhng ®iÒu ®ã trong chiÕn tranh cha thÓ viÕt ngay ®îc. ChiÕn tranh chÊm døt, ®ßi hái v¨n häc ph¶i ph¶n ¸nh, ghi nhËn ®óng tÝnh kh¸ch quan cña lÞch sö, b¶n chÊt cña vÊn ®Ò. Nh÷ng ngêi cÇm bót cã tr¸ch nhiÖm ph¶i lu l¹i cho hËu thÕ, cho ngêi ngoµi cuéc hiÓu ®óng vÒ cuéc chiÕn, ®ã chÝnh lµ nhiÖm vô s¸ng t¸c trong thêi b×nh. Sau 1975, khi nhu cÇu néi t¹i v¨n häc gÆp ®îc ®iÒu kiÖn kh¸ch quan thuËn lîi th× ®æi míi v¨n häc lµ ®iÒu tÊt yÕu. Nhµ v¨n NguyÔn Minh Ch©u cã thÓ xem lµ mét minh chøng cô thÓ vÒ sù vËn ®éng tõ ph¹m trï sö thi sang ph¹m trï thÕ sù cña t duy v¨n häc. Ngay tõ khi viÕt DÊu ch©n ngêi lÝnh, NguyÔn Minh Ch©u ®· t©m niÖm "b©y giê ta ph¶i chiÕn ®Êu cho quyÒn sèng cña c¶ d©n téc, sau nµy ta ph¶i chiÕn ®Êu cho quyÒn sèng cña tõng con ngêi sao cho con ngêi ngµy cµng sèng tèt ®Ñp. ChÝnh cuéc chiÕn ®Êu Êy míi l©u dµi". C¸c t¸c phÈm cña «ng vµ cña mét sè t¸c gi¶ kh¸c viÕt ngay sau khi chiÕn tranh kÕt thóc nh MiÒn ch¸y (1977), N¨m 1975 hä sèng nh thÕ (NguyÔn TrÝ Hu©n - 1978), §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh - 1979), Hai ngêi trë l¹i trung ®oµn (Th¸i B¸ Lîi - 1979)...cho thÊy v¨n häc ®ang quan t©m ®Õn con ngêi h¬n. Sù më réng bèi c¶nh hiÖn thùc vÒ phÝa nh÷ng thêi ®iÓm khèc liÖt, gay cÊn cña cuéc chiÕn chÝnh lµ ®Ó n¾m b¾t diÔn biÕn t©m lý s©u xa trong mçi con ngêi. Trong c¸c t¸c phÈm, cïng víi nh÷ng "nh©n vËt tÝnh c¸ch" ®· thÊp tho¸ng kiÓu "nh©n vËt sè phËn". Bªn c¹nh "con ngêi lý tëng" ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn "con ngêi phi lý tëng". 13 ChiÕn tranh ngµy cµng lïi xa, nhng bãng ®en vÒ chiÕn tranh vÉn kh«ng th«i ¸m ¶nh trong ®êi sèng mçi ngêi. Víi nh÷ng ngêi lÝnh tõng tham gia chiÕn trËn th× chiÕn tranh vÉn lµ mét kÝ øc nguyªn vÑn trong t©m trÝ. Theo dßng håi tëng, chiÕn tranh hiÖn ra nh b¶n th©n nã vèn cã, ®ã lµ nh÷ng chiÕn c«ng, tinh thÇn quyÕt chiÕn nhng ®ã còng lµ chÕt chãc, chia l×a, tan t¸c, ®au th¬ng. C¸c t¸c phÈm cho ngêi ®äc thÊy râ sù thËt cña chiÕn tranh, phÝa sau nh÷ng tÊm hu©n ch¬ng vµ vÇng hµo quang chiÕn th¾ng lµ nh÷ng mÊt m¸t, nh÷ng nçi buån trÜu nÆng. ViÕt vÒ ®Ò tµi nµy, c¸c t¸c gi¶ nh ®îc "gi¶i táa" c¶m xóc, nh ®îc "tri ©n" víi ngêi ®· khuÊt vµ c¶ nh÷ng ngêi ®ang sèng h«m nay. Tõ khi cã ®æi míi quan niÖm vÒ con ngêi, vÒ ®êi sèng vµ quan niÖm vÒ b¶n th©n v¨n häc nghÖ thuËt, th× mét sè t¸c gi¶ ®· cã c¸i nh×n trùc diÖn h¬n vÒ chiÕn tranh, t¸c phÈm cña hä t¸i hiÖn chiÕn tranh víi nh÷ng m¶ng mµu ®en tr¾ng, mang ®Õn cho ngêi ®äc nh÷ng c¶m nhËn kh¸c biÖt so víi c¸c t¸c phÈm tríc ®©y. Trong sè c¸c t¸c phÈm ®ã, ph¶i kÓ ®Õn Thêi xa v¾ng (Lª Lùu), Nçi buån chiÕn tranh (B¶o Ninh), ¨n mµy dÜ v·ng, Phè, Vßng trßn béi b¹c (Chu Lai ), Chim Ðn bay (NguyÔn TrÝ Hu©n), Kh«ng ph¶i trß ®ïa (KhuÊt Quang Thôy), Sao ®æi ng«i (Chu V¨n)... C¸c t¸c phÈm cã c¸ch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ hiÖn thùc trong chiÕn tranh mét c¸ch trung thùc, m¹nh d¹n h¬n. C¸c nhµ v¨n dµnh nhiÒu sù quan t©m vÒ sè phËn con ngêi thêi hËu chiÕn. Hä t×m thÊy ë ®ã niÒm vui - nçi buån, yªu th¬ng - c¨m hËn, dòng c¶m ®ín hÌn, trung thµnh - ph¶n béi... kho¶ng c¸ch thêi gian gióp nh÷ng ngêi cÇm bót b×nh tÜnh nh×n l¹i cuéc chiÕn víi tÇm nh×n ®Çy nh©n v¨n vµ mong muèn ®ãng gãp mét tiÕng nãi cã gi¸ trÞ cho v¨n häc níc nhµ. 1.2.2. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ Tríc 1975, v× ®iÒu kiÖn cuéc chiÕn, c¸c nhµ th¬ cha cã ®ñ thêi giê ®Ó nh×n nhËn chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh mét c¸ch thÊu ®¸o vµ s©u s¾c. Hä thêng chØ nh×n ë nh÷ng mÆt "®îc", nh÷ng niÒm vui nªn th¬ thêng tËp trung ca ngîi vÎ ®Ñp cña quª h¬ng, ca ngîi lÝ tëng, ca ngîi nh÷ng con ngêi tõng lËp bao chiÕn c«ng hiÓn h¸ch cho ®Êt níc. Th¬ cã nãi ®Õn mÊt m¸t nhng lµ ®Ó tè c¸o téi ¸c cña kÎ x©m lîc, bëi hä ý thøc tÊt c¶ nh÷ng mÊt m¸t ®ã sÏ th«i thóc mäi ngêi cµng quyÕt t©m chiÕn th¾ng kÎ thï x©m lîc. Trë vÒ thùc tÕ cuéc sèng thêi b×nh, ®èi mÆt víi mu«n vµn khã kh¨n cña cuéc mu sinh, c¶m høng thÕ sù ®Ëm mµu h¬n trong s¸ng t¸c v¨n häc. VÉn nh÷ng vÊn ®Ò con ngêi, chiÕn tranh, cuéc sèng, t×nh c¶m... nhng l¹i ®îc c¸c t¸c gi¶ c¶m nhËn mét c¸ch s©u l¾ng, ®Çy tr¨n trë: "T«i bíc ra ngoµi bËc cöa chiÕn tranh/ Trêi ®· cao xanh, ®Êt ®· b×nh yªn/ Nhng lßng cßn kh¾c kho¶i/ T«i sî sù kiÕm t×m/ Cña nh÷ng ngêi mÑ mÊt con/ Nh÷ng ngêi vî mÊt chång" (Xin ®õng cña riªng ai - Ph¹m Minh T©m). Trong hµnh tr×nh trë vÒ cuéc sèng thêi b×nh, th¬ ®ang cã sù vËn ®éng c©n b»ng trë l¹i víi c¸c mèi quan hÖ cña ®êi thêng. Tríc kia con ngêi quªn m×nh v× céng ®ång 14 th× nay con ngêi cã nhu cÇu kh¼ng ®Þnh m×nh, thÓ hiÖn râ nh÷ng t×nh c¶m riªng t, nh÷ng nçi buån thêi cuéc: "ChiÕn tranh qua råi/ Kh«ng ai cßn bÊm ®èt ngãn tay/ Nh÷ng ngêi lÝnh cïng thêi víi anh tãc cha phai mµu löa/ §©u chØ lì mét chuyÕn ®ß ®¸nh ch×m duyªn ®«i løa/ Tr¸i tim trÉm m×nh trong m¸u ®á t¬i/ B©y giê anh vµo tuæi bèn m¬i/ VÉn hèc h¸c khu«n mÆt thêi lÝnh trËn/ Manh ¸o, miÕng c¬m cha ñ Êm nô cêi/ L¹i giËt thét l¹nh ngêi khi b¾t gÆp mét bµn tay ®Ó ngöa" (SÊp ngöa bµn tay Hoµng TrÇn C¬ng). Th¬ lóc nµy kh«ng cßn nÐ tr¸nh mµ cè g¾ng ch¹m ®Õn nh÷ng miÒn cßn ch×m khuÊt, ®Ó hiÓu h¬n vÒ ®êi sèng néi t©m ®Çy phøc t¹p cña con ngêi. §ã lµ nhu cÇu cña c¸c nhµ th¬, còng lµ mong mái, lµ ®ßi hái cña c«ng chóng. Cã thÓ nãi, kh¸t väng d©n chñ, ý thøc t«n träng sù thËt, biÕn c¸i nh×n cña c¸c nhµ th¬ trë nªn hiÖn thùc, gai gãc h¬n. Víi chiÒu híng nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· më ra nh÷ng b×nh diÖn míi trong lý gi¶i, thÓ hiÖn vÒ con ngêi, vÒ cuéc chiÕn. C¸c nhµ th¬ kh«ng chØ ca ngîi sù hi sinh, chiÕn c«ng, ý thøc, khÝ ph¸ch cña nh©n d©n mµ cßn thÓ hiÖn c¶ nçi ®au, mÊt m¸t tét cïng cña nh©n d©n: Mét bµn thê Mêi mét b¸t h¬ng Mêi mét b»ng Tæ quèc ghi c«ng Trªn m¸i ®Çu tãc b¹c. (Tha mÑ - Lª Anh Dòng) Sau chiÕn tranh, c¶m høng chñ ®¹o cña th¬ ca, chuyÓn tõ tù hµo, ca ngîi, chiªm ngìng, xuèng l¾ng ®äng, suy t. Nh÷ng vÊn ®Ò sö thi dÇn chuyÓn sang thÕ sù ®êi t. Dßng th¬ sö thi gi¶m chÊt hïng tr¸ng nhng l¹i mang vÎ ®Ñp cña sù c¶m nhËn chiÕn tranh ë chiÒu s©u t©m tr¹ng. §· ®Õn lóc v¨n nghÖ nãi chung vµ th¬ ca nãi riªng ph¶i quan t©m h¬n n÷a ®Õn sè phËn con ngêi gi÷a ®êi thêng. Bªn c¹nh ®Ò cËp tíi nh÷ng vÊn ®Ò lín lao nh: Tæ quèc, lÝ tëng, nh©n d©n... th× th¬ ca cÇn ph¶i thÓ hiÖn cô thÓ h¬n, th¼ng th¾n h¬n trong vÊn ®Ò quyÒn sèng cña mçi con ngêi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi trë vÒ tõ chiÕn trËn: Sau chiÕn tranh C¸nh ®ång hoang chång cµy, vî cÊy Nhêng b¹n "ng«i nhµ t×nh th¬ng" Ch¼ng ham nãi chuyÖn hu©n ch¬ng ChiÕn c«ng thuéc vÒ ®ång ®éi. (Gia tµi ngêi lÝnh - H¶i §êng) NÕu nh tríc 1975, kh¸t väng ®éc lËp - tù do nh mét biÓu hiÖn ®Æc trng cho tinh thÇn thêi ®¹i th× sau 1975, ®Æc biÖt tõ 1986 trë ®i, kh¸t väng d©n chñ nh mét ®ßi hái bøc xóc, ®Ó tõ ®ã thiÕt lËp nh÷ng mèi quan hÖ x· héi kh¸c, ®¸p øng xu thÕ ®æi míi toµn diÖn cuéc sèng. §èi víi s¸ng t¹o v¨n häc nghÖ thuËt, tinh thÇn d©n chñ nÕu ® îc t«n träng, chñ thÓ thÈm mÜ ®îc tù do béc lé, con ngêi c¸ nh©n sÏ lµ nh÷ng tiÒn ®Ò ®Ó 15 t¹o nªn mét "tiÕng nãi nghÖ thuËt riªng biÖt" cña tõng ngßi bót. Trong xu híng d©n chñ hãa cña x· héi, v¨n häc cßn ®îc xem lµ mét ph¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó tù biÓu hiÖn, bao gåm c¶ viÖc ph¸t biÓu t tëng quan niÖm, chÝnh kiÕn cña mçi ngêi nghÖ sÜ vÒ x· héi vµ con ngêi. Ngêi ®äc h«m nay, ®ßi hái mçi nhµ th¬ kh«ng ph¶i lµ ngêi ®îc quyÒn ban bè, ph¸n truyÒn c¸c ch©n lÝ, mµ cßn kh¬i gîi suy nghÜ, ®Ó cïng ®èi tho¹i víi hä vÒ mäi vÊn ®Ò cña cuéc sèng. Tõ ®ã t¹o nªn mèi quan hÖ b×nh ®¼ng, ngêi ®äc thùc sù ®îc t«n träng, ®îc quyÒn bµn luËn. Cïng víi sù thay ®æi quan niÖm vÒ nhµ v¨n th× quan niÖm vÒ hiÖn thùc nh lµ ®èi tîng ph¶n ¸nh, kh¸m ph¸ cña v¨n häc còng ®îc më réng vµ mang tÝnh toµn diÖn. HiÖn thùc trong th¬ kh«ng chØ lµ hiÖn thùc c¸ch m¹ng, c¸c biÕn cè lÞch sö mang tÝnh céng ®ång, mµ ®ã cßn lµ hiÖn thùc cña ®êi sèng hµng ngµy víi c¸c quan hÖ thÕ sù ®a ®oan, ®a sù phøc t¹p, ®an dÖt nªn nh÷ng m¹ch næi, m¹ch ngÇm cña ®êi sèng. HiÖn thùc ®ã cßn lµ cuéc sèng riªng t cña mçi con ngêi, bao gåm c¶ h¹nh phóc lÉn bi kÞch. Tãm l¹i, hiÖn thùc ®êi sèng trong tÝnh toµn vÑn cña nã ®· më ra nh÷ng kh«ng gian v« tËn cho th¬ tháa søc chiÕm lÜnh, kh¸m ph¸, khai vì. C¸c nhµ th¬ giai ®o¹n nµy ®i s©u vµo ph¶n ¸nh mÆt sau cña cuéc chiÕn, ®Ó ph¸t hiÖn ra nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá mµ v¨n häc giai ®o¹n tríc cha kÞp nãi ®Õn. V× thÕ, sù khèc liÖt cña chiÕn tranh, chiÒu s©u t©m lý cña nh©n vËt tr÷ t×nh, nh÷ng tr¨n trë vµ gi»ng xÐ trong thÕ giíi tinh thÇn cña ngêi lÝnh hiÖn lªn qua mçi thi phÈm ngµy cµng râ nÐt: "Gi¶i phãng råi gÆp nhau ë thµnh phè Hå ChÝ Minh/ Chóng ta cïng mét tuæi/ T«i ph¬i phíi hång hµo, anh xanh xao gÇy guéc/ §îc giao mét viÖc lµm nhòn nhÆn/ Anh kh«ng cßn thêi gian ®Ó häc hµnh/ C«ng t¸c míi anh vông vÒ kÐm cái/ Ch¼ng lÏ t«i hÌn h¹ tù vç vÒ r»ng trong kiÕn thøc t«i cã m¸u anh ®æ ra ë chuång cäp/ Tr¶ ¬n anh b»ng n¬ng nhÑ xuª xoa/ Anh ph¶i ®îc kÝnh träng biÕt bao lÇn h¬n thÕ/ Anh ®ang nhËn c¸i bÊt c«ng cña sù thËt, c¸i tµn nhÉn cña cuéc ®êi ®Õn tËn cïng" (§¾ng - ViÖt Ph¬ng). Qua nh÷ng lêi nãi thËt, ngêi ®äc thÊy ®îc chiÕn tranh hiÖn h÷u kh«ng chØ ë nçi ®au thÓ x¸c, mµ cßn lµ nçi ®au tinh thÇn Èn chøa bªn trong khã nh×n thÊy, khã nãi nªn lêi, ®ßi hái mçi ngêi ph¶i tù m×nh chiªm nghiÖm lÊy. C¸c nhµ th¬ ®· kÝ th¸c, göi g¾m nh÷ng t×nh c¶m ch©n thµnh, lµm thøc dËy mét thêi ®· qua vµ khai th¸c s©u thªm vµo phÈm chÊt ngêi lÝnh trong chiÕn tranh còng nh hßa b×nh. Bëi thÕ, mét sè tËp th¬ ra ®êi trong giai ®o¹n nµy ®· t¹o ®îc Ên tîng víi ®éc gi¶ nh: Hoa ®á nguån s«ng, Tõ h¹ vµo thu (NguyÔn §øc MËu), §Êt hai vïng (Ph¹m Ngäc C¶nh), Mét chÊm xanh (Phïng Kh¾c B¾c), Ph¶i lßng (V¨n Lª), VÒ th«i nµng Väng Phu, Nh÷ng ngµy xa (V¬ng Träng), Nãi thÇm (Hoµng §×nh Quang), Bµi th¬ t×nh cña lÝnh (TrÇn Nh¬ng)... Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, víi sù ®æi míi vÒ t tëng s¸ng t¸c, vÒ quan niÖm nhËn thøc, quan niÖm thÈm mÜ, cïng lùc lîng s¸ng t¸c, th¬ viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh sau 1975 ®· cã nh÷ng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn phï hîp víi yªu cÇu x· héi, gãp mét phÇn quan träng trong tiÕn tr×nh chung cña v¨n häc. 16 Ch¬ng 2 chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 nh×n tõ ph¬ng diÖn néi dung tr÷ t×nh 2.1. kh¸i niÖm tr÷ t×nh Tr÷ t×nh lµ mét trong ba ph¬ng thøc c¬ b¶n thÓ hiÖn ®êi sèng, lµm c¬ së cho s¸ng t¸c v¨n häc. Tr÷ t×nh ph¶n ¸nh ®êi sèng b»ng c¸ch béc lé trùc tiÕp ý thøc cña con ngêi, nghÜa lµ con ngêi tù c¶m thÊy m×nh qua nh÷ng Ên tîng, ý nghÜ, c¶m xóc chñ quan cña m×nh ®èi víi thÕ giíi vµ nh©n sinh. Ph¬ng thøc tr÷ t×nh t¸i hiÖn c¸c hiÖn tîng cña ®êi sèng nhng kh«ng mang môc ®Ých tù th©n, mµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó chñ thÓ béc lé nh÷ng c¶m xóc, chiªm nghiÖm, suy tëng cña m×nh. Nguyªn t¾c chñ quan lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n trong viÖc chiÕm lÜnh hiÖn thùc, lµ nh©n tè c¬ b¶n quy ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm cèt yÕu cña t¸c phÈm tr÷ t×nh. Trong ph¬ng thøc tr÷ t×nh, "c¸i t«i" tr÷ t×nh gi÷ mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng v× nã lµ nguån trùc tiÕp duy nhÊt cña néi dung t¸c phÈm, "c¸i t«i" tr÷ t×nh thêng lµ nh©n vËt tr÷ t×nh. Do t¸c phÈm trõ t×nh tr×nh bµy trùc tiÕp c¶m xóc, t©m tr¹ng, ý nghÜ cña con ngêi, nªn xóc ®éng tr÷ t×nh bao giê còng mang thêi ®iÓm hiÖn t¹i. Ngay c¶ khi t¸c phÈm tr÷ t×nh nãi vÒ qu¸ khø, vÒ nh÷ng chuyÖn ®· qua, xóc ®éng tr÷ t×nh vÉn ®îc xuÊt hiÖn nh mét tr¹ng th¸i sèng ®éng, mét qu¸ tr×nh ®ang diÔn ra. Nhê ®Æc ®iÓm nµy mµ nh÷ng rung ®éng thÇm kÝn mang tÝnh chÊt chñ quan, c¸ nh©n, thËm chÝ c¸ biÖt cña t¸c gi¶ dÔ dµng ®îc ngêi ®äc tiÕp nhËn nh nh÷ng rung ®éng cña chÝnh b¶n th©n hä. §©y lµ c¬ së t¹o nªn søc m¹nh truyÒn c¶m lín lao cña t¸c phÈm tr÷ t×nh. H¬n thÕ, 17 viÖc tËp trung thÓ hiÖn nh÷ng nçi niÒm thÇm kÝn, chñ quan ®· cho phÐp t¸c phÈm tr÷ t×nh th©m nhËp vµo nh÷ng ch©n lÝ phæ biÕn nhÊt cña tån t¹i con ngêi nh sèng, chÕt, t×nh yªu, lßng chung thñy, íc m¬, t¬ng lai, hi väng. §©y lµ nh©n tè t¹o nªn søc kh¸i qu¸t vµ ý nghÜa x· héi to lín cña t¸c phÈm tr÷ t×nh [ 23, tr. 373]. 2.2. ChiÕn tranh vµ ngêi lÝnh trong th¬ 1975 - 2000 tõ gãc nh×n sö thi 2.2.1. Sö thi lµ mét kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ ®Æc ®iÓm cña mét thÓ lo¹i hoÆc mét lo¹i h×nh néi dung v¨n häc, thêng xuÊt hiÖn trong nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. V¨n häc sö thi ph¶n ¸nh nh÷ng sù kiÖn cã ý nghÜa lÞch sö vµ cã tÝnh toµn d©n. Nh©n vËt trung t©m cña nã thêng lµ nh÷ng con ngêi ®¹i diÖn cho giai cÊp, d©n téc víi tÝnh c¸ch dêng nh kÕt tinh ®Çy ®ñ nh÷ng phÈm chÊt cao quý cña céng ®ång. Khuynh híng sö thi g¾n liÒn víi c¶m høng l·ng m¹n. Con ngêi sèng chñ yÕu víi lÞch sö vµ t¬ng lai [58, tr. 82]. HiÖn thùc phong phó cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu anh hïng cña qu©n vµ d©n ta, sù thÊt b¹i cña bän ®Õ quèc, nh÷ng huyÒn tho¹i tõ chiÕn trêng... §ã lµ c¬ së x· héi, lý do thêi ®¹i, lµ nÒn t¶ng s©u xa cña c¶m høng sö thi - anh hïng ca. G¾n víi c¸c sù kiÖn, c¸c biÕn cè lÞch sö cã tÇm thêi ®¹i ®ã, khuynh híng sö thi trong th¬ viÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh cã thÓ ®îc xem nh mét tÊt yÕu. Sau 1975, d ©m sö thi vÉn cßn vang väng trong nh÷ng bµi th¬ vÒ chñ ®Ó chiÕn tranh, nh©n d©n, Tæ quèc, ngêi lÝnh. Trong c¸c t¸c phÈm, tÝnh sö thi vÉn tiÕp tôc nh÷ng c¶m høng lín mang tÝnh ngîi ca, kh¼ng ®Þnh vµ tù hµo trªn nh÷ng sù kiÖn lín, nh÷ng chiÕn c«ng vÜ ®¹i cña d©n téc. Tuy nhiªn, víi kho¶ng c¸ch lÞch sö nªn c¸ch nh×n nhËn, ®¸nh gi¸, thÓ hiÖn cã sù kh¸c biÖt so víi th¬ tríc 1975. 2.2.2. Víi mçi ngêi lÝnh, khi ra trËn hä ®Òu mang ý thøc, chiÕn ®Êu lµ ®Ó b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña d©n téc, thèng nhÊt ®Êt níc. §ã lµ cuéc chiÕn gi÷a t×nh yªu th¬ng chèng l¹i sù ®éc ¸c, gi÷a kh¸t väng sèng chèng l¹i sù hñy diÖt ®iªn cuång. T×nh yªu Tæ quèc, lµ lÏ sèng lín lao mµ c¸c thÕ hÖ tù d©ng hiÕn, t×nh yªu ®ã ®· ®îc nh×n nhËn b»ng chiÒu s©u t©m lÝ cña con ngêi thêi ®¹i: "Chóng t«i ®· ®i kh«ng tiÕc ®êi m×nh/ Nhng tuæi hai m¬i lµm sao kh«ng tiÕc/ Nhng ai còng tiÕc tuæi hai m¬i th× cßn chi Tæ quèc" (Nh÷ng ngêi ®i tíi biÓn - Thanh Th¶o). BiÓu hiÖn ý thøc tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ ®Çy cao c¶, song ®ã còng lµ mét sù lùa chän kh«ng gi¶n ®¬n mµ nhiÒu tr¨n trë. Víi viÖc ph¸t hiÖn ra sù ho¸n ®æi gi÷a viÖc "tù d©ng hiÕn ®êi m×nh" vµ "kh«ng ai kh«ng tiÕc ®êi m×nh" cho Tæ quèc ®· thÓ hiÖn ®îc chiÒu s©u trong nhËn thøc. Víi nh÷ng ngêi lÝnh th×: "Tæ quèc b©y giê lµ thÞt, lµ da/ §au ë ®©u còng trªn m×nh Tæ quèc" ( Xin ®õng cña riªng ai - Ph¹m Minh T©m), chØ lµ mét c¸ch nãi b×nh dÞ nhng chøa ®ùng tÝnh triÕt lÝ cao c¶ cña sù cèng hiÕn. ChiÕn th¾ng vÜ ®¹i cña d©n téc ®îc lµm nªn bëi hµng v¹n con ngêi biÕt hi sinh v× môc ®Ých cao c¶ ®ã. 18 Nh÷ng ngêi lÝnh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ lµ nh÷ng ngêi mang trong m×nh hµnh trang tri thøc míi. Víi hä, ý thøc vÒ tr¸ch nhiÖm thÕ hÖ lµ mét sù tù gi¸c, nguyÖn g¾n bã víi vËn mÖnh cña d©n téc. Cuéc ®êi cña mçi ngêi cã rÊt nhiÒu con ®êng ®Ó chän, nhng nh÷ng ngêi lÝnh ®· chän cho m×nh con ®êng ra trËn vµ nÕu ®îc t¸i sinh ngêi lÝnh chØ íc cã mét ®iÒu gi¶n dÞ: "§îc cÇm sóng v× linh thiªng ®Êt níc/ Xin íc mong tuæi trÎ cã hai lÇn" (NguyÔn §øc MËu). Mét sù kh¼ng ®Þnh ®Çy quyÕt t©m, ®Çy nhiÖt huyÕt, bëi hä hiÓu r»ng m×nh ph¶i cÇm sóng v×: "Còng kh«ng cã viªn ®¹n tõ ngùc ta bay ®i/ NÕu kh«ng cã viªn ®¹n kÎ thï nh»m ngùc ta bay ®Õn" (KhÈu sóng trªn tay t«i - NguyÔn Duy). Tù nguyÖn g¾n bã víi c«ng cuéc gi¶i phãng ®Êt níc, cïng chung søc chung lßng, cïng híng vÒ môc ®Ých cao c¶ lµ tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ. ¢m thÇm mµ m·nh liÖt, bÒn bØ mµ dÎo dai, mçi ngêi lÝnh ®øng trong hµng ngò ®Òu ý thøc ®îc hä chØ lµ giät níc trong biÓn ngêi tranh ®Êu. Nh÷ng ngêi lÝnh tham gia cuéc chiÕn khi cßn rÊt trÎ nhng hä lªn ®êng ®¸nh giÆc tù tin kiªu h·nh. Hä chÊp nhËn cuéc sèng gian khæ, thiÕu thèn n¬i chiÕn trêng kh¾c nghiÖt ®Ó ®¸nh th¾ng kÎ thï. Ngay tõ ®Çu, hä ®· nhËn thøc ®îc tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ cña mçi ngêi ®èi víi lÞch sö d©n téc. C¶ mét thÕ hÖ thÓ hiÖn t×nh yªu Tæ quèc kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng lêi nãi su«ng mµ b»ng hµnh ®éng. Hä tù hµo v× ®îc ra trËn cïng nh÷ng n¨m ®Êt níc m×nh khèc liÖt nhÊt: "Trêng S¬n mét thêi ch¼ng thÓ nµo quªn/ Nh÷ng binh ®oµn sèng gi÷a rõng xanh sèng trong lßng ®Êt/ Ngñ vâng ngñ hÇm/ LÝnh trÎ lng cßng d¸ng lÖch/ ChÝnh ñy tuæi n¨m m¬i b¹c tr¾ng ®Çu/ C« g¸i thanh niªn xung phong tãc rông da nhµu/ ...Ch¼ng thÓ tr¸nh thø bom täa ®é/ thêng r¬i bÊt thÇn trong giÊc ngñ, b÷a ¨n/ M¶nh bom ph¹t ngang/ R¾n ®éc quÊn ch©n/ ChÊt ®éc da cam ngÊm vµo c©y cá" (M©y Tr¾ng - NguyÔn Th¸i S¬n). "ChiÕn tranh nh mét c¬n b·o d÷ quËt lªn nh÷ng cuéc ®êi, nh÷ng sè phËn, ë ®ã sù sèng vµ c¸i chÕt chØ c¸ch nhau mét ®èt ngãn tay, phÈm chÊt anh hïng vµ sù hÌn nh¸t chØ c¸ch nhau mét tÇng thÐp gai" [79, tr.153]. ViÕt vÒ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh, ®iÒu cèt tö nhÊt, c¬ b¶n nhÊt cña cuéc chiÕn ®· ®îc c¸c nhµ th¬ c¶m nhËn mét c¸ch thËt b×nh dÞ mµ còng thËt s©u s¾c. Ngêi ra ®i trong sù "kh«ng b×nh thêng" cña chiÕn tranh ®· trë thµnh b×nh thêng cña nh÷ng con ngêi biÕt ®Æt quyÒn lîi cña d©n téc lªn trªn hÕt. C¸c t¸c gi¶ ngoµi viÖc kh¾c häa kh«ng gian chiÕn trêng, cßn chó träng ®Õn nh÷ng vïng kh«ng gian kh¸c nh ë hËu ph¬ng, ë nh÷ng n¬i vïng ®Þch t¹m chiÕm. Më réng kh«ng gian th¬ nh thÕ chÝnh lµ mét sù kh¼ng ®Þnh cuéc chiÕn ®Êu nµy lµ cuéc chiÕn ®Êu toµn d©n, chø kh«ng ph¶i cña riªng nh÷ng ngêi x«ng pha löa ®¹n, kh¾p mäi n¬i trªn ®Êt níc, ®©u ®©u còng lµ kh«ng khÝ chiÕn trêng. ChiÕn tranh kh«ng chØ kÐo c¸c chµng trai ra trËn, mµ cßn kÐo hµng v¹n n÷ thanh niªn dÊn th©n vµo löa ®¹n. Khã cã thÓ c¾t nghÜa næi søc m¹nh nµo ®· n©ng bíc nh÷ng con ngêi trÎ tuæi qu¶ c¶m nh vËy. Ph¶i ch¨ng v× nghÜa lín cña cuéc ®êi, truyÒn thèng lÞch sö hµng ngh×n n¨m gi÷ níc cña cha «ng, ý thøc tr¸ch nhiÖm thÕ hÖ ®· n©ng hä lªn ngang tÇm nh÷ng dòng sÜ thêi ®¹i, n©ng søc m¹nh cña d©n téc ®¹t 19 ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao c¶. Còng lµ tr¸ch nhiÖm víi Tæ quèc khi cã giÆc ngo¹i x©m, nhng tr¸ch nhiÖm cña thÕ hÖ lóc nµy nghiªng vÒ suy nghÜ, ph©n tÝch, lÝ gi¶i vÞ trÝ, sù øng xö cña m×nh vµ ®¸nh gi¸ ®îc nã: "Ngêi ta kh«ng thÓ chän ®Ó ®îc sinh ra/ Nhng chóng t«i ®· chän c¸nh rõng phót gi©y n¨m th¸ng Êy" (Thanh Th¶o). Ngêi lÝnh kh¼ng ®Þnh m×nh lµ mét thµnh viªn cña cuéc trêng chinh gi¶i phãng, hä hiÖn diÖn víi t c¸ch ngêi nhËp cuéc, ngêi tham gia lÞch sö chø kh«ng ph¶i ngêi ngîi ca lÝ tëng, nªn mäi lùa chän ®Òu day døt, tr¨n trë h¬n: "Ph¶i ®èi diÖn víi chÝnh m×nh/ Nh÷ng íc muèn thÌm kh¸t ®¬n s¬/ Cø day dë bªn nµy bªn nä" (Thanh Th¶o). Trong gi©y phót cÇm sóng víi tr¸i tim tù nguyÖn, ngêi lÝnh vÉn nghÜ vÒ gia ®×nh, vÒ vî con, vÒ b¶n th©n m×nh. Hä ®i tíi chiÕn trêng kh«ng chØ thanh th¶n, v« t bÒ ngoµi, mµ cã sù x¸o ®éng vµ thö th¸ch thêng xuyªn cña nh©n c¸ch. M« tÝp ngµy ra trËn nh mét ngµy héi ®Çy h¸o høc ®· kh«ng cßn, nh÷ng ngêi lÝnh lªn ®êng mang theo c¶ t©m tr¹ng buån, vui, lu luyÕn. ChiÕn trêng lµ n¬i thö th¸ch víi tõng ngêi lÝnh. Cã ngêi chiÕn ®Êu qu¶ c¶m trë thµnh anh hïng, dòng sÜ, hi sinh ®Õn giät m¸u cuèi cïng, biÕn m×nh thµnh v« danh trong lßng ®Êt mÑ nhng còng cã ngêi kh«ng chÞu næi gian lao, bom ®¹n. Th¬ hËu chiÕn kh«ng bÞ rµng buéc vµo nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö nhÊt ®Þnh, mµ nã bõng s¸ng ë nh÷ng thêi ®iÓm b×nh thêng, ë tÇng s©u cña t©m hån con ngêi. Nh÷ng chi tiÕt cña thùc tÕ chiÕn tranh vµ ngêi lÝnh ®îc c¸c nhµ th¬ ch¾t läc, c¶m nhËn, kh¾c häa râ h¬n diÖn m¹o cña cuéc chiÕn. Nhê vËy, ngêi ®äc phÇn nµo h×nh dung ®îc nh÷ng khèc liÖt, mÊt m¸t mµ ngêi lÝnh ph¶i tr¶i qua còng nh thÊy ®îc b¶n lÜnh anh hïng cña hä qua nh÷ng n¨m th¸ng gian lao Êy. ChiÕn tranh lµ ®iÓn h×nh cña sù gian nan vÊt v¶, lµ n¬i thö th¸ch lßng dòng c¶m v« song: "Ai hÌn nh¸t sÏ chÕt trong hÌn nh¸t/ ChØ mét con ®êng tiÕn th¼ng mµ th«i" (NguyÔn §øc MËu). Lßng dòng c¶m cña ngêi lÝnh ë mÆt trËn ®îc ®o ®Õm b»ng nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ chø kh«ng ph¶i chØ b»ng nh÷ng kh¸i niÖm chung chung. Hä lu«n s½n sµng ®èi mÆt víi mäi kh¾c nghiÖt cña chiÕn tranh. B»ng lßng dòng c¶m, b»ng nghÞ lùc, ý chÝ cña m×nh, ngêi chiÕn sÜ lÇn lît vît lªn nh÷ng khã kh¨n ®Ó ®i ®Õn th¾ng lîi. Së dÜ cã ®îc nghÞ lùc m¹nh mÏ nh thÕ bëi ngêi lÝnh cã nh÷ng suy t s©u s¾c vÒ lÞch sö d©n téc, ®Æc biÖt lµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cao c¶ vÒ thÕ hÖ m×nh. 2.2.3. Ngêi lÝnh lu«n ®îc ngîi ca bëi khÝ ph¸ch hµo hïng, th¸i ®é bÊt khuÊt, sù hi sinh vµ lßng trung thµnh víi Tæ quèc. C¸c anh ®îc t«n vinh lµ "nh÷ng con ngêi ®Ñp nhÊt", lËp nªn nh÷ng k× tÝch vÜ ®¹i. Cuéc ®êi cña nh÷ng ngêi lÝnh g¾n liÒn víi nh÷ng cuéc hµnh qu©n kh«ng nghØ. Gian khæ, ¸c liÖt n¬i chiÕn trêng, kh«ng lµm ngêi lÝnh nao nóng tinh thÇn, bëi trong hä lu«n cã t×nh c¶m dµnh cho hËu ph¬ng, cho ®ång ®éi. Thêi ®iÓm sau chiÕn tranh, th¬ vÒ ngêi lÝnh kh«ng chØ ®îc ®¸nh gi¸ qua ý thøc, tr¸ch nhiÖm, lßng dòng c¶m, mµ c¸c nhµ th¬ cßn t×m thÊy ë hä ®êi sèng t×nh c¶m tinh tÕ, s©u s¾c: "Anh th¬ng em råi ®¬n ®éc/ ChØ m×nh em hên giËn buån vui/ Ng«i sao kia cßn t×m ®«i ®Ó mäc/ Mét vÇng tr¨ng gãa bôa ë ven trêi/ Con th¬ng m¸ 20