Nâng cao chất lượng hoạt động tranh tụng tại phiên tòa
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
Nâng cao chất lượng hoạt động tranh tụng tại phiên tòa
Cập nhật: 27-05-2011 10:42:08
NÂNG CHẤT TRANH TỤNG - BÀI 1
Quy định tiến bộ, chỉ cần làm cho đúng
Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị đã xác định phải nâng cao chất lượng tranh tụng tại tất cả phiên tòa xét xử, coi đây là
khâu đột phá của cải cách tư pháp.
Nhìn nhận về vấn đề này, trong buổi tọa đàm do Pháp Luật TP.HCMtổ chức ngày 21-5, các chuyên gia đều thống nhất
là nước ta đã có một mô hình tố tụng tiến bộ, đã có các quy định tiến bộ nên hạn chế là do thực thi chưa đúng mà
thôi…
“Chỉ cần các cơ quan tố tụng, người tiến hành tố tụng làm đúng quy định là đã tốt lắm rồi” - luật sư Trương Trọng
Nghĩa (Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam) nói.
Thực hiện đúng là tốt lắm rồi
Theo luật sư Nghĩa, từ “luật gốc” là Hiến pháp đến “luật con” là Bộ luật Tố tụng hình sự, pháp luật nước ta đều đã có
rất nhiều quy định tiến bộ trong việc bảo đảm quyền công dân, bảo đảm quyền lợi hợp pháp của các bên tham gia tố
tụng hình sự, bảo đảm hoạt động tranh tụng tại phiên tòa. Về chủ trương, Nghị quyết 08 ngày 2-1-2002 của Bộ Chính
trị đã xác định: “Việc phán quyết của tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa”, “Các cơ quan
tư pháp có trách nhiệm tạo điều kiện để luật sư… tranh luận dân chủ tại phiên tòa”. Tiếp đó, trong chiến lược cải cách
tư pháp đến năm 2020, Nghị quyết 49 ngày 2-6-2005 của Bộ Chính trị cũng yêu cầu: “Nâng cao chất lượng hoạt động
của các cơ quan tư pháp, chất lượng tranh tụng tại tất cả phiên tòa xét xử, coi đây là hoạt động đột phá của các cơ quan
tư pháp”...
Vấn đề còn lại là làm sao thực thi chủ trương, quy định cho đúng và đầy đủ. “Thực tế lại chưa được như vậy. Giới luật
sư chúng tôi chỉ có nguyện vọng là các cơ quan tố tụng, người tiến hành tố tụng thực hiện đúng và đầy đủ các quy định
tiến bộ đang có là đủ lắm rồi” - một lần nữa luật sư Nghĩa nhấn mạnh. Chẳng hạn tại phiên tòa, các bên phải thật sự
bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ và yêu cầu. Kiểm sát viên giữ quyền công tố phải tranh luận với luật sư, luật sư
nêu 10 điểm, kiểm sát viên phải trả lời 10 điểm, chấp nhận hay bác bỏ đều phải nêu lý do. Tương tự, bản án của tòa
phải ghi nhận và đánh giá đầy đủ lý lẽ, lập luận của luật sư…
Nâng chất hoạt động tranh tụng
Từ góc độ học thuật, giảng viên Nguyễn Duy Hưng (Trưởng bộ môn Tố tụng hình sự Trường ĐH Luật TP.HCM) phân
tích thêm: Mô hình tố tụng hình sự của nước ta là mô hình tố tụng pha trộn giữa tố tụng thẩm vấn với tố tụng tranh
tụng. Đây là mô hình tố tụng ưu việt nhất trong bốn loại mô hình tố tụng từ xưa đến nay trên thế giới (tố tụng tố cáo,
tố tụng thẩm vấn, tố tụng tranh tụng, tố tụng pha trộn giữa thẩm vấn với tranh tụng), xuất hiện từ cuối thế kỷ thứ 18,
đầu thế kỷ 19 tại Pháp. Nó kết hợp được các ưu điểm của hai mô hình tố tụng thẩm vấn và tranh tụng ra đời trước đó:
nhà nước kiểm soát được tội phạm nhưng cũng đảm bảo được quyền lợi hợp pháp của nghi can.
Theo ông Đinh Văn Quế, nguyên Chánh Tòa Hình sự TAND Tối cao, tùy vào tình hình của từng quốc gia mà yếu tố
thẩm vấn hay yếu tố tranh tụng sẽ được coi trọng hơn. Ở ta, từ chủ trương của Đảng và Nhà nước đến các văn bản
pháp luật cụ thể đều đã tạo một nền móng vững chắc cho việc đảm bảo chất lượng tranh tụng. Từ đó, ông Quế khẳng
định một khi cải cách tư pháp đã xác định tòa án có vị trí trung tâm và xét xử là hoạt động trọng tâm thì việc phải nâng
page 1 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
chất hoạt động tranh tụng là một điều tất yếu.
Hạn chế là do con người!
“Quy định tiến bộ rồi, mô hình tố tụng tiến bộ rồi, có hạn chế là do yếu tố con người bởi nếu được hiểu đúng và áp
dụng đúng thì luật sẽ đi vào cuộc sống” - Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM Vũ Phi Long nói.
Theo Thẩm phán Long, nâng chất hoạt động tranh tụng phải là sự kết hợp nâng chất đồng bộ cả hội đồng xét xử, kiểm
sát viên lẫn luật sư. Chỉ cần một thành phần kém hoặc thiếu ý thức, hoạt động tranh tụng sẽ không thành công. Trong
khi đó hiện nay, trình độ, năng lực, “cái tầm và cái tâm” của thẩm phán, kiểm sát viên, luật sư vẫn chưa thật sự đồng
đều.
Thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM) cũng khẳng định: “Quan trọng nhất vẫn
là yếu tố con người. Luật chưa hoàn thiện thì sửa đổi, bổ sung nhưng con người thực thi không đúng thì luật có tiến bộ
đến mấy cũng bị vô hiệu hóa mà thôi”. Theo ông Hùng, hoạt động tranh tụng kém chất lượng có thể do lỗi của nhiều
bên: Chủ tọa phiên tòa thiếu bản lĩnh, áp dụng chưa đúng luật khi điều khiển phiên xử; kiểm sát viên quá tải công việc
hoặc lười biếng, cẩu thả nên nắm vụ án không chắc, kỹ năng thực hành quyền công tố và kỹ năng tranh tụng kém; luật
sư “a tơ mơ” hoặc cố tình lợi dụng quy định để kéo rê vụ án…
Vẫn còn hạn chế
Trong báo cáo kết quả năm năm triển khai thực hiện Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị, Ban Chỉ
đạo Cải cách tư pháp trung ương đánh giá: “Tòa án các cấp đã triển khai sâu rộng chủ trương
nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa. Đã khắc phục tình trạng án bỏ túi, không khí
xét xử dân chủ hơn trước, việc ra các quyết định, bản án căn cứ chủ yếu vào chứng cứ, kết quả
tranh tụng tại phiên tòa”…
Nhiều chuyên gia cũng nhìn nhận kể từ sau khi Nghị quyết 08 của Bộ Chính trị ra đời, hoạt
động tranh tụng tại phiên tòa hình sự đã đi vào nền nếp, có chất lượng hơn. Tuy nhiên, giới
luật sư vẫn còn kêu ca về việc bị cơ quan tố tụng làm khó khi hành nghề. Vẫn còn những kiểm
sát viên giữ quyền công tố “không thèm” tranh luận với luật sư, chỉ “bảo lưu quan điểm”. Mối
quan hệ ứng xử giữa luật sư với kiểm sát viên, thẩm phán tại phiên tòa vẫn còn những xung
đột căng thẳng không đáng có…
Chê luật sư, kiểm sát viên bị kiểm điểm
Tháng 4-2011, một kiểm sát viên của VKSND huyện Vân Đồn (Quảng Ninh) đã bị cơ quan
kiểm điểm vì vi phạm quy chế trong tranh tụng. Nguyên cuối năm 2010, kiểm sát viên này
ngồi ghế công tố trong một vụ hủy hoại tài sản nhưng không đối đáp, tranh luận với luật sư.
Đã vậy, kiểm sát viên còn chê luật sư “không biết gì”, “trình độ thấp kém”… cùng nhiều lời
xúc phạm khác. Sau đó luật sư đã có đơn kiến nghị, kèm đĩa ghi hình gửi viện trưởng VKSND
tỉnh Quảng Ninh, viện trưởng VKSND huyện Vân Đồn đề nghị xử lý kiểm sát viên.
Luật sư bỏ ngang phiên tòa
Tháng 11-2010, tại phiên xử một vụ cướp tài sản của TAND tỉnh Điện Biên, ba luật sư bào
chữa cho một bị cáo đã bỏ về sau khi “tố” kiểm sát viên không có tên trong quyết định đưa vụ
án ra xét xử nhưng vẫn ngồi ghế công tố.
Trước đó, trong phiên tòa sơ thẩm xét xử Bùi Tiến Dũng (nguyên tổng giám đốc PMU 18),
khi phiên tòa bước sang phần tranh tụng, nhiều luật sư bức xúc vì bị chủ tọa ngắt lời nhiều lần
đã đứng dậy, xách cặp bỏ về…
page 2 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
NÂNG CHẤT TRANH TỤNG - BÀI 2:
Không ít luật sư cãi lấy được
Trong buổi tọa đàm do Pháp Luật TP.HCM tổ chức ngày 21-5, Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM Vũ Phi Long
đã có một ý kiến được các chuyên gia khác rất tán đồng:
Nâng chất hoạt động tranh tụng tại phiên tòa phải là sự kết hợp nâng chất đồng bộ cả HĐXX, kiểm sát viên lẫn luật
sư...
Tám năm qua, nghề luật sư phát triển rất nhanh chóng. Đến tháng 9-2010, nước ta có hơn 6.250 luật sư và hơn 3.000
người tập sự hành nghề luật sư. Chỉ trong ba năm 2005-2007, tổng số luật sư tăng 40% so với năm 2004, bình quân mỗi
năm tăng trên 10%.
Buôn lậu có ích… Chém để "phòng xa"
Việc phát triển nghề luật sư là một nhiệm vụ cải cách tư pháp. Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, với một đội ngũ nhiều
luật sư trẻ của ta hiện nay, chất lượng luật sư không đồng đều. Tham gia tố tụng, không ít luật sư còn yếu về chuyên
môn, kinh nghiệm, nhiều khi phạm những lỗi rất ngô nghê.
Chẳng hạn, bào chữa trong một vụ buôn lậu tại TAND tỉnh Bình Dương, một luật sư trẻ phát biểu: “Buôn lậu là giúp
ích cho xã hội”. Ý kiến lạ đời này lập tức bị kiểm sát viên chấn chỉnh: “Vị luật sư phải chú ý, ngoài việc nhận bảo vệ cho
thân chủ, luật sư cũng phải có nghĩa vụ bảo vệ pháp luật, bảo vệ nền pháp chế”. Luật sư tiếp tục cố đấm ăn xôi: “Tui nói
vậy thôi, trúng hay trật là tùy tòa đánh giá” (!).
Vụ khác, một luật sư bào chữa cho bị cáo phạm tội giết người đã lập luận rằng bị cáo chém người để “phòng xa”. Theo
luật sư, hai bên ẩu đả, nạn nhân đuổi theo bị cáo nên bị cáo phải cầm dao đâm nạn nhân bị thương để không thể đuổi
được nữa?! Kiểm sát viên cắc cớ: “Tại sao nạn nhân gục xuống rồi, bị cáo vẫn chém tiếp?”. Luật sư không chịu thua: “Bị
cáo làm vậy cho... chắc ăn” (!).
Xài tiểu xảo
Thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM) cho biết khi ngồi xét xử, ông đã gặp những
vụ luật sư làm nhiệm vụ bào chữa mà lại đi… buộc tội thân chủ. Kiểm sát viên cao cấp Võ Văn Thêm (Viện Phúc thẩm
III VKSND Tối cao tại TP.HCM) cũng kể có vụ sau khi tranh luận căng thẳng với ông, một luật sư hết lý, đột ngột đứng
phắt dậy hậm hực: “Tui đề nghị tòa cho tui rút lại toàn bộ bài bào chữa vừa trình bày ban nãy” (!)
Theo thẩm phán Vũ Phi Long (Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM), bên cạnh những luật sư non tay nghề, một
điều làm nhiều cán bộ tố tụng cũng bức xúc là có những luật sư già tuổi đời, cứng chuyên môn lại hay dùng “tiểu xảo” để
buộc tòa phải hoãn xử. Sự thiếu hợp tác nhằm kéo rê vụ án này thực chất là một thái độ “phản tranh tụng”, vì lợi ích
riêng của thân chủ mà bất chấp đến lợi ích chung.
Phải nâng chất luật sư
“Đúng là có những kiểm sát viên còn yếu kém nhưng một số luật sư cũng cần phải nhìn lại mình” - kiểm sát viên Võ
Văn Thêm nhận xét. Theo ông, tham gia vụ án, có những luật sư hay thiên về tố tụng mà thiếu nghiên cứu kỹ về nội
dung, chứng cứ, khi tranh luận hay bị “hở sườn”. Có luật sư thì quá sa đà vào tính ăn thua nên có thái độ cay cú, ức chế.
Có luật sư thì luôn tỏ ra hiểu biết pháp luật, thích giảng giải cho người khác...
“Phải tiếp tục đào tạo để các luật sư nâng cao nghiệp vụ, nâng cao ý thức hơn nữa. Lúc đó, luật sư mới thật sự đáp ứng
được nhiệm vụ thúc đẩy thực hiện chủ trương tăng cường tranh tụng tại phiên tòa, bảo vệ tốt hơn quyền lợi hợp pháp
page 3 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
của thân chủ, giúp các cơ quan tố tụng phát hiện, sửa chữa thiếu sót, góp phần làm rõ sự thật vụ án” - ông Thêm kết
luận.
Thẩm phán Phạm Công Hùng cũng nhấn mạnh ý này. Theo ông, nhiều luật sư tranh luận hay vì họ bỏ rất nhiều công
sức, trí tuệ, thời gian để nghiên cứu vụ án. Có những phiên tòa ông ngồi ghế chủ tọa, càng xử càng sáng vì kiểm sát viên
và luật sư cãi nhau nảy lửa, cuối cùng ra vấn đề. Nhưng có những luật sư tranh luận rất hời hợt, đưa ra ý kiến trên trời
dưới đất, không đúng thực tiễn, không trúng quy định vì kiến thức nền hạn chế hoặc lười biếng nghiên cứu vụ án.
“Có những vụ án phạm tội quả tang, chứng cứ rõ ràng nhưng luật sư cứ hừng hào tuyên bố thân chủ không phạm tội thì
làm sao chấp nhận? Đặc biệt, vẫn có trường hợp không tôn trọng HĐXX và kiểm sát viên, phát biểu những lời xúc
phạm kiểu như nói kiểm sát viên tệ quá” - thẩm phán Vũ Phi Long thẳng thắn.
Góp một ý nhỏ, ông Đinh Văn Quế (nguyên Chánh Tòa Hình sự TAND Tối cao) cho rằng thực tế hiện nay hầu hết luật
sư chuẩn bị bài bào chữa dựa vào cáo trạng nên chất lượng đối kháng chưa thật sự cao. Lẽ ra khi tranh luận, luật sư phải
bám vào bản luận tội của công tố viên mà đưa ra quan điểm. Tranh tụng là một cuộc đấu tranh trực diện công khai tại
tòa, sẽ có chất lượng hơn nếu các bên bám sát được diễn biến phát sinh…
“Làm hại” thân chủ
Trong phiên xử một vụ giết người tại TAND TP.HCM cuối năm 2010, một luật sư đã mở đầu
bài bào chữa như sau: “Tôi rất đồng tình với quan điểm của quý viện, hành vi phạm tội của bị
cáo đã quá rõ ràng, quá dã man, mất hết tính người. Tôi chưa từng thấy ai lại nhẫn tâm đến
như vậy, thật là… dã man, nhất định tòa phải xử nghiêm…”. Trong một phiên xử khác cũng ở
tòa này, một luật sư tra vấn thân chủ: “Bị cáo có nhận thức được hành vi của mình là nguy
hiểm cho xã hội không?”. Ở một phiên xử nữa, bị cáo khai không cầm dao đâm nạn nhân, luật
sư “choảng”: “Lúc nãy bị cáo đã khai rõ rành rành thế rồi còn gì”.
Tháng 4-2011, báo cáo với đoàn công tác của TAND Tối cao, Ban Chỉ đạo cải cách tư pháp
TP.HCM cho biết còn nhiều luật sư có thái độ thiếu chuẩn mực tại tòa. Kỹ năng tranh tụng
của nhiều luật sư còn yếu, khi nhận bào chữa chỉ định thì không tranh luận hay chỉ bào chữa
theo kiểu chiếu lệ cho có...
Nâng cao tỉ lệ phiên tòa hình sự có luật sư
Kể từ khi có Nghị quyết 08 của Bộ Chính trị đặt nền móng cho công cuộc cải cách tư pháp, vị
thế của giới luật sư đã được nâng lên rõ rệt.
Chủ trương tạo điều kiện cho luật sư tham gia tố tụng, tranh tụng dân chủ… trong Nghị quyết
08 đã được thể chế hóa bằng các quy định cụ thể trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2003. Bộ Tư
pháp cũng chủ động triển khai các văn bản quy phạm pháp luật về luật sư, có các chính sách
cụ thể hỗ trợ đào tạo nghề luật sư. UBND các địa phương cũng hỗ trợ về vật chất. Về mặt tổ
chức, ngày 12-5-2009, Liên đoàn Luật sư Việt Nam đã ra đời và giới luật sư chính thức có một
“ngôi nhà chung”. Hiện cả nước đã thành lập được 62 đoàn luật sư/63 tỉnh, thành trực thuộc
trung ương.
Ban Chỉ đạo cải cách tư pháp trung ương đánh giá chất lượng của đội ngũ luật sư từng bước
được nâng cao, bước đầu đáp ứng yêu cầu chuyên nghiệp hóa hoạt động luật sư dù chất lượng
cung cấp dịch vụ pháp lý của một số luật sư còn chưa cao.
Theo thống kê của Bộ Tư pháp, hiện mới chỉ có 20% phiên tòa hình sự có luật sư bào chữa.
Theo chiến lược phát triển nghề luật sư đến năm 2020 của Liên đoàn Luật sư Việt Nam, dự
tính đến năm 2020, cả nước sẽ phấn đấu có 18.000-20.000 luật sư hành nghề, tỉ lệ luật sư tham
gia phiên tòa hình sự là 50%... Một lãnh đạo một Bộ Tư pháp nói muốn vậy cần phải làm thay
đổi nhận thức của xã hội về nghề này và nâng cao tính chuyên nghiệp trong hoạt động của đội
ngũ luật sư.
page 4 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
NÂNG CHẤT TRANH TỤNG - BÀI 3
Có chế tài buộc kiểm sát viên tranh luận
Một chuyện rất cũ nhưng vẫn được nhắc đi nhắc lại là ra tòa, nhiều kiểm sát viên giữ quyền công tố “không thèm”
tranh luận với luật sư, chỉ “bảo lưu quan điểm”. Trong khi đó, tranh tụng là việc bắt buộc theo tinh thần cải cách tư
pháp.
Lý giải chuyện một số kiểm sát viên yếu kém trong tranh tụng, kiểm sát viên cao cấp Võ Văn Thêm (Viện Phúc thẩm III
VKSND Tối cao) đã chỉ ra nhiều nguyên nhân.
Việc nhiều, chuyên môn kém…
Theo ông Thêm, trước hết các kiểm sát viên đang bị quá tải về công việc. “Một kiểm sát viên đang phải ôm một lúc
nhiều vụ án. Ngay nội một chuyện kiểm sát về thời hạn tố tụng thôi cũng làm chưa xuể, nói gì đến việc nắm chắc, nắm
hết nội dung vụ án”. Điều này dẫn đến việc ra tòa, kiểm sát viên rất dễ “ấm ớ” khi tranh luận.
Dĩ nhiên cũng có trường hợp không nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án là do lười biếng, cẩu thả hoặc dễ dãi. Hệ quả là kiểm sát
viên không hệ thống được đầy đủ các chứng cứ, chuẩn bị đề cương thẩm vấn không đúng trọng tâm, chuẩn bị dự thảo
luận tội không kỹ...
Ngoài ra, trình độ chuyên môn của đội ngũ kiểm sát viên chưa đồng đều. Một số người kỹ năng thực hành quyền công tố
và kỹ năng tranh tụng còn kém. Chưa kể ra tòa, có người còn chưa tập trung chú ý đến diễn biến phiên xử, thiếu sự phản
ứng linh hoạt, khả năng đối đáp hạn chế nên ngại tranh luận. Lúc căng thẳng, có kiểm sát viên không giữ được bình tĩnh
lại nóng nảy, đôi co không cần thiết với bên gỡ tội…
Phải quy định chế tài cụ thể
Ông Võ Văn Thêm cho biết quy chế nghiệp vụ của ngành kiểm sát bắt buộc kiểm sát viên phải tranh luận, đối đáp với
bên gỡ tội. Nếu không thực hiện, kiểm sát viên sẽ bị xem xét, đánh giá về thành tích thi đua.
“Như thế là chưa đủ” - thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM) thốt lên. “Có tranh
tụng thì mới làm rõ được sự thật để tòa quyết định về số phận của bị cáo. Kiểm sát viên không thực hiện đúng chức
trách, về chỉ bị cơ quan xem xét đánh giá thi đua là chưa công bằng” - ông Hùng thẳng thắn.
Từ đó, ông Hùng đề xuất nên có quy định chế tài cụ thể đối với kiểm sát viên ra tòa không chịu tranh luận. Có như vậy
thì mới khắc phục được tồn tại này. Bởi lẽ nhiều phiên xử, chủ tọa nhắc nhở kiểm sát viên tranh luận với luật sư, bị cáo
nhưng nếu kiểm sát viên lắc đầu “bảo lưu quan điểm” thì tòa cũng bó tay.
Đồng tình, thẩm phán Vũ Phi Long (Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM) cũng nói cần phải có các biện pháp
mạnh hơn. Cơ chế xử lý kiểm sát viên không thực thi đúng nhiệm vụ cần phải được ghi nhận trong luật.
Không đơn thuần chỉ buộc tội
“Luật sư nêu ra 10 vấn đề, kiểm sát viên cũng phải đối đáp lại 10 vấn đề, chấp nhận hay bác bỏ đều phải có lý do vì sao.
Ngay cả khi luật sư lan man trượt vấn đề, kiểm sát viên cũng cần phân tích là trượt như thế nào. Chúng tôi rất mong
quan điểm của mình được kiểm sát viên bác bỏ bằng chứng cứ, bằng quy định, bằng lập luận thuyết phục” - luật sư
Trương Trọng Nghĩa (Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam) khẳng định.
page 5 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
“Nhưng không phải phiên tòa nào cũng cần phải tranh tụng” - ông Đinh Văn Quế, nguyên Chánh Tòa Hình sự TAND
Tối cao, nhận xét. Theo ông, thực tiễn có khá nhiều phiên xử mà bị cáo, luật sư đều đồng ý với bản luận tội của VKS, chỉ
xin tòa khoan hồng. “Nếu không phát sinh vấn đề gì để tranh tụng thì đừng bắt buộc phải cố tranh tụng làm gì” - ông
Quế kết luận.
Ông Quế còn chỉ ra một điều mà luật đã quy định nhưng lâu nay ít ai để ý. Đó là bản luận tội của VKS tại phiên tòa
không nhất nhất chỉ đi theo hướng buộc tội mà còn phải xem xét cả các yếu tố gỡ tội, các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm
hình sự cho bị cáo. Căn cứ vào diễn biến phiên tòa, kiểm sát viên có thể rút truy tố hoặc chuyển tội danh, chuyển khung
hình phạt nhẹ hơn… Dù vậy, trên thực tế, nhiều kiểm sát vẫn rất nặng về tâm lý buộc tội mà chưa chú trọng làm tốt việc
này.
Những chuyện “dở khóc dở cười”
Lúc trà dư tửu hậu, nhiều luật sư hay nhắc lại câu tranh luận của một kiểm sát viên trong vụ
án Epco - Minh Phụng trước đây: “Luật sư N. đã lập lờ đánh lận con đen, đưa hội đồng xét xử
vào một vùng tăm tối của tư tưởng”. Trong các phiên tòa sau này, lại xuất hiện thêm nhiều
câu nói “quái chiêu” nữa của kiểm sát viên.
Chẳng hạn, ở một phiên phúc thẩm tại TAND tỉnh T., kiểm sát viên nói với luật sư của bị cáo:
“Luật sư cố gắng thuyết phục bị cáo nhận tội cho rồi vì nó đã rõ mười mươi, cãi làm gì nữa,
mất thời gian quá”. Vụ khác, tranh luận tại một phiên xử cố ý gây thương tích, kiểm sát viên
bĩu môi: “Không hiểu luật sư kinh có nghiệm bao nhiêu năm rồi mà bào chữa như thế”. Ở
phiên xử vụ mua bán ma túy tại TAND một quận ở TP.HCM, kiểm sát viên bảo: “Tôi không
biết luật sư học luật ở đâu mà bào chữa vô lý vậy”. Còn trong một phiên xử ở TAND tỉnh Dăk
Lăk, kiểm sát viên phán: “Bài bào chữa của luật sư trơ trẽn như lời biện hộ của bị cáo” (!)
Không chỉ luật sư, đã có trường hợp kiểm sát viên ngang phiên bỏ phiên xử ra về khiến tòa
không biết làm sao, đành hoãn xử. Đó là phiên xử vụ bị cáo Trương Thị Kim Hoàn bị truy tố
về tội mua bán trái phép chất ma túy tại TAND quận 1 (TP.HCM) đầu năm 2009. Xong phần
xét hỏi, kiểm sát viên đề nghị tòa hoãn xử. Không được đáp ứng, kiểm sát viên ngồi im, không
luận tội. Khi luật sư của bị cáo đang bào chữa, kiểm sát viên giơ tay xin phát biểu nhưng bị tòa
từ chối nên bỏ ra ngoài. Trở vào, nghĩ một lúc, ông đứng lên nói: “Vì tòa vi phạm tố tụng nên
tôi không tham gia phiên xử nữa”. Nói xong, ông xách cặp rời phòng xử bỏ về trong sự ngỡ
ngàng của mọi người.
Trao đổi với Pháp Luật TP.HCM, ông Dương Thanh Biểu (Phó Viện trưởng VKSND Tối cao
lúc đó) cho rằng hành động trên của kiểm sát viên là sai luật, vi phạm tố tụng, vi phạm văn
hóa ứng xử của người giữ quyền công tố tại phiên tòa...
Ở một phiên xử của TAND huyện Dĩ An (Bình Dương), khi bị cáo nói mình bị oan, kiểm sát
viên dõng dạc: “Tôi bảo lưu quan điểm luận tội”. Còn tại phiên xử lưu động một vụ cướp tiệm
vàng của TAND TP.HCM tại huyện Củ Chi, sau khi kiểm sát viên luận tội, mẹ nạn nhân trình
bày: “Tôi chỉ có một đứa con để nương tựa tuổi già nay bị giết mà hung thủ chỉ bị đề nghị 12
năm tù vì các ông bảo nó nhỏ tuổi. Tôi không đồng ý. Nhỏ tuổi mà lại biết sang Campuchia
mua súng để cướp, rồi lạnh lùng bắn chết con tôi như thế à?”. Bà cụ vừa dứt lời, hàng trăm
người dân ngồi dự đồng loạt vỗ tay tán thưởng. Thấy vậy, vị chủ tọa quay sang hỏi kiểm sát
viên có ý kiến gì không thì chỉ nhận được cái lắc đầu. Trong khi đó, lẽ ra kiểm sát viên phải
giải thích cặn kẽ cho bà cụ và cả người dân tham dự chính sách nhân đạo đối với người chưa
thành niên phạm tội, việc đề nghị mức hình phạt như thế là đúng luật.
Được biết, tại TP.HCM, hiện nay VKS TP đã ban hành quy định kiểm sát viên phải tranh
luận đầy đủ với luật sư và đáp lại ý kiến của hội đồng xét xử tại phiên tòa. Nếu ai làm chưa
đạt, bị phàn nàn, phản ánh là bị nhắc nhở ngay. Sắp tới, VKS TP sẽ soạn thảo và ban hành
khung chế tài cụ thể để xử lý người vi phạm, không chỉ là nhắc nhở nữa.
page 6 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
NÂNG CHẤT TRANH TỤNG - BÀI 4
Chủ tọa phải có bản lĩnh
Để có phiên tòa tranh tụng theo tinh thần cải cách tư pháp phải có sự kết hợp đồng bộ giữa HĐXX, công tố viên và luật
sư. Trong đó, vai trò điều phối, điều khiển của chủ tọa rất quan trọng...
Đã có không ít phiên tòa, chủ tọa có tâm lý “làm lơ” phần tranh luận vì cho rằng đây là phần dành cho luật sư và công
tố viên, mặc kệ cho họ “cãi” nhau. Điều này dẫn đến việc bản án không ghi nhận đầy đủ ý kiến tranh luận của luật sư và
công tố viên. Nó khiến cho bao nhiêu công sức nghiên cứu vụ án của luật sư và công tố viên, nhiều ý đối đáp qua lại tại
tòa đều hóa vô ích...
Chủ tọa bỏ ra ngoài
Một luật sư ở Đoàn Luật sư TP.HCM kể có lần ông bào chữa một vụ trộm cắp tài sản, chủ tọa tuyên bố bắt đầu phần
tranh luận xong đã bỏ ra ngoài nghe điện thoại. Khoảng 2 phút sau chủ tọa quay trở lại rồi cúi xuống nhắn tin điện
thoại, mặc kệ cho công tố viên đang luận tội. Chưa hết, đến phần bào chữa của luật sư, chủ tọa lại tựa đầu vào thành
ghế mắt lim dim như đang rất… buồn ngủ và mệt mỏi. Luật sư bào chữa xong, chủ tọa vẫn ngồi bất động, phải nhờ một
vị hội thẩm “khều khều”, chủ tọa mới bật dậy tiếp tục điều khiển phiên tòa.
Ở một phiên xử khác của TAND một huyện của tỉnh Đ., trong phần bào chữa của luật sư, vị chủ tọa đã cầm tờ báo để
sẵn trên bàn đọc. Đến khi tuyên đọc bản án, tòa nhận định một câu gọn: “Xét ý kiến, lời bào chữa của luật sư không có
cơ sở, không thể chấp nhận được, nghĩ nên bác…”.
Cuối năm 2008, Văn phòng luật sư Cao Minh Triết (Tiền Giang) có văn bản kiến nghị chánh án TAND TP Mỹ Tho
đính chính một bản án vì tòa ghi sai lời bào chữa của luật sư tại tòa. Hai luật sư của văn phòng này cho rằng khi bào
chữa, họ đã đề nghị tòa tuyên thân chủ không phạm tội hoặc trả hồ sơ điều tra bổ sung. Tuy nhiên khi tuyên đọc bản án,
chủ tọa nhận định hai luật sư nói chung chung, không rõ quan điểm về vụ án nên bác lời bào chữa. Ngay sau khi kết
thúc phiên tòa, một luật sư gặp chủ tọa phản ánh thì chỉ nhận được cái cười xòa: “Án xử xong rồi còn bàn cãi gì nữa...”.
Luật sư này kể: “Lúc bào chữa tôi thấy chủ tọa cứ cắm cúi ghi chép gì đó nên không để ý gì đến diễn biến”...
Không được làm qua loa
“Phần tranh luận chính là lúc chủ tọa phiên tòa phải nghe thật kỹ, tập trung trí tuệ để phát hiện ra những điều mấu chốt
của vụ án làm cơ sở nghiên cứu ra bản án chứ không nên có tư tưởng làm qua loa” - nguyên Chánh Tòa Hình sự TAND
Tối cao Đinh Văn Quế nói. Theo ông, vai trò điều khiển của chủ tọa rất quan trọng thể hiện đúng tính chất mình là
người trọng tài, có trách nhiệm nhìn nhận khách quan hai bên để ra phán quyết cuối cùng. Không chỉ tập trung nghe,
chủ tọa còn phải thể hiện vai trò điều khiển việc tranh luận đi đúng hướng, đúng đường. Chẳng hạn, khi phát hiện bài
bào chữa của luật sư chỉ dựa vào cáo trạng mà không dựa vào diễn biến phiên tòa thì chủ tọa phải nhắc nhở: “Đề nghị
luật sư bào chữa những nội dung mà VKS đề cập trong lời luận tội chứ không phải những nội dung trong cáo trạng hoặc
những căn cứ khác…”.
Theo ông Quế, muốn làm được điều này thì thẩm phán phải có đủ trình độ và nhận thức để phân biệt. Chủ tọa có khi
phải bênh VKS nhưng đôi khi phải bênh luật sư thì mới tạo sự công bằng. “Bênh ở đây là bênh về mặt tố tụng, về quyền
và nghĩa vụ chứ không phải bênh về quan điểm về nội dung vụ án” - ông Quế nói rõ.
Thẩm phán Vũ Phi Long (Phó Chánh Tòa Hình sự, TAND TP.HCM) phân tích thêm, chủ tọa cũng phải ghi nhận đầy
đủ diễn biến phần tranh luận vào bản án. Từ lời luận tội đến lời bào chữa và cả những ý đối đáp giữa hai bên thì mới thể
hiện sự đánh giá công bằng. Ông Long nói: “Tôi biết có những luật sư phải bỏ nhiều công sức, trí tuệ tìm tòi để đầu tư
mới viết được bài bào chữa. Có những cuộc tranh luận hai bên cãi nhau nảy lửa nhưng khi tuyên án tòa không ghi nhận
vào bản án, không nhận định đánh giá thì chuyện người ta bức xúc phản ứng tòa là phải…”.
page 7 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
Phải thể hiện bản lĩnh
Theo ông Đinh Văn Quế, bản lĩnh thể hiện ở chỗ chủ tọa phải biết “đánh lừa” tất cả mọi người bằng thái độ, cử chỉ, lời
nói. Ngay từ khâu xét hỏi đến tranh luận hay khi đọc bản án, chủ tọa nên giữ thái độ, sắc mặt, giọng nói ở mức vừa phải
để không ai đoán được mình đang nghĩ gì và sẽ tuyên án theo hướng nào. Mục đích của việc này là để cho những người
tiến hành và tham gia tố tụng làm đúng nhiệm vụ, nghĩa vụ. Cạnh đó nó đảm bảo việc chủ tọa chỉ bày tỏ quan điểm
trong bản án kèm theo các nhận định, đánh giá phân tích. Trước tòa, người thẩm phán phải thể hiện tư cách đại diện
Nhà nước, chứ không phải là cá nhân, không mắng mỏ, dọa nạt hay o ép ai. Nhưng tiếc rằng do nhận thức, trình độ của
thẩm phán hiện còn yếu nên chưa làm được điều này.
Thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM) nhận định chủ tọa hoàn toàn có quyền yêu
cầu công tố viên phải đối đáp trong trường hợp vị này “lười cãi”. Cạnh đó, trong phiên tòa không có luật sư chủ tọa
cũng có quyền gợi ý câu hỏi cho bị cáo tranh luận lại với công tố viên. Phần điều hành này đảm bảo cho việc tất cả các ý
kiến đưa ra tại phiên tòa được VKS tranh luận đầy đủ. Tất nhiên những đối đáp theo kiểu vẽ hươu vẽ cuội mà luật sư
đưa ra thì chủ tọa có quyền cắt... Làm như vậy vừa đảm bảo nhiệm vụ điều khiển vừa hạn chế những ý bào chữa dông
dài, sáo rỗng, nói cho “sướng tai” thân chủ...
Tòa đã tạo điều kiện để tranh tụng
Tháng 4 vừa qua, báo cáo với TAND Tối cao, Ban Chỉ đạo cải cách tư pháp TP.HCM cho
biết tòa án đã chú trọng chất lượng tranh tụng, tạo điều kiện cho các bên trình bày ý kiến dân
chủ, bình đẳng, làm cơ sở xác định sự thật vụ án. Chủ tọa đã thể hiện vai trò gợi mở những
vấn đề chưa sáng tỏ để các bên tranh luận làm rõ. Tuy nhiên, vẫn còn trường hợp HĐXX
chưa làm tốt vai trò điều khiển, gây ngộ nhận phiên tòa chưa kết thúc mà bị cáo đã bị kết tội.
Không bán dâm là mất uy tín!?
Xử một vụ lừa đảo chiếm đoạt tài sản ở TAND một huyện, khi thấy bị cáo cãi có vẻ cố đấm
ăn xôi, chủ tọa nóng mặt quát: “Bị cáo là người vô nhân đạo. Đã nhận tiền của người ta thì
phải đi bán dâm chứ ai nhận tiền rồi lại xù như thế. Làm ăn như thế là mất uy tín...”. Không
riêng người dự phiên tòa, ngay cả các thành viên khác trong HĐXX cũng phải cố nhịn cười.
Cấm cãi...!
Cuối năm 2010, TAND tỉnh B. xử phúc thẩm một vụ giết người theo kháng cáo kêu oan của
bị cáo. Sau khi công tố viên phát biểu quan điểm bác kháng cáo, tranh luận lại bị cáo vẫn một
mực nói mình oan. Lúc này chủ tọa ngồi bật dậy gắt: “Cãi gì nữa”. Nói đoạn ông đập đập tay
lên chồng hồ sơ nói: “Chứng cứ rành rành thế này mà cứ cãi kêu oan hoài, ngồi xuống ngay đi.
Loanh quanh chối tội hoài...”.
Vui sướng gì mà cười...
Khi vị luật sư của người bị hại phát biểu xong quan điểm trong một vụ đánh ghen ở TAND
một tỉnh, những người tham dự phiên tòa đồng loạt vỗ tay tán thưởng. Thấy vậy, vị chủ tọa
phiên tòa liền trừng mắt: “Thôi đi! Vụ án này có người chết, kẻ đi tù. Vui sướng gì mà bà con
ngồi đó nhăn ra cười rồi vỗ tay?”.
NÂNG CHẤT TRANH TỤNG - BÀI CUỐI
page 8 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
Sửa luật để có phiên tòa tranh tụng đúng nghĩa
Nhiệm vụ xét hỏi chính phải là của kiểm sát viên và luật sư. Tòa chỉ nên lắng nghe, ghi nhận, nếu thấy cần thiết thì hỏi
thêm.
Những số trước, chúng tôi đã phân tích thực trạng và các biện pháp nâng cao tính tranh tụng trong phiên tòa hình sự.
Một vấn đề được các chuyên gia tham gia buổi tọa đàm do Pháp Luật TP.HCM tổ chức bàn luận khá sôi nổi là cần phải
sửa đổi, bổ sung luật như thế nào để hoạt động tranh tụng thật sự có chất lượng…
“Mô hình tố tụng pha trộn giữa thẩm vấn và tranh tụng của chúng ta rất tiến bộ vì kết hợp được ưu điểm của hai mô
hình tố tụng thẩm vấn và tố tụng tranh tụng ra đời trước đó là nhà nước kiểm soát được tội phạm nhưng vẫn đảm bảo
quyền lợi hợp pháp của nghi can. Nếu chính thức ghi nhận nguyên tắc tranh tụng trong Bộ luật Tố tụng hình sự sửa đổi
thì sẽ càng làm tăng thêm tính ưu việt của nó” - TS Nguyễn Duy Hưng, Trưởng bộ môn Tố tụng hình sự Trường ĐH
Luật TP.HCM, khẳng định.
Ghi nhận nguyên tắc tranh tụng
Nguyên Chánh Tòa Hình sự TAND Tối cao Đinh Văn Quế cho biết: Trước đây, khi soạn thảo Bộ luật Tố tụng hình sự
2003, vấn đề này đã từng gây nhiều tranh cãi. Nhiều người e rằng nếu luật ghi nhận nguyên tắc tranh tụng thì mô hình
tố tụng của nước ta sẽ trở thành mô hình tố tụng tranh tụng. Như vậy sẽ phải sửa đổi toàn bộ hệ thống pháp luật, một
điều không khả thi vì không phù hợp với điều kiện của nước ta.
“Lo ngại đó không có căn cứ” - TS Hưng hào hứng. Theo ông, ghi nhận nguyên tắc tranh tụng không đồng nghĩa Việt
Nam sẽ đi theo mô hình tố tụng tranh tụng mà chỉ tăng cường thêm tính tranh tụng trong mô hình pha trộn ở ta mà
thôi. Điều này cũng phù hợp với chủ trương cải cách tư pháp là nâng cao tính tranh tụng tại phiên tòa.
“Đúng là nếu hiểu ghi nhận nguyên tắc tranh tụng thì chúng ta sẽ bắt buộc phải đi theo mô hình tố tụng tranh tụng là
quá máy móc” - ông Quế thừa nhận. Ông Quế cho rằng mô hình của chúng ta đã có sẵn tính tranh tụng nhưng chưa cao.
Việc chính thức ghi nhận nguyên tắc tranh tụng sẽ khiến cho phiên tòa chuyên nghiệp và chất lượng hơn. Nguyên tắc
này chỉ làm cho nền tố tụng hình sự tiến bộ hơn vì một mục tiêu của cải cách tư pháp là sự tranh tụng tại tòa để soi rọi
bản chất vụ án.
Giao việc xét hỏi chính cho VKS, luật sư
Theo ông Quế, luật hiện hành không quy định ai xét hỏi chính tại phiên tòa nhưng lại quy định chủ tọa xét hỏi trước,
sau đó đến hội thẩm nhân dân rồi mới đến kiểm sát viên, luật sư. Chính quy định tòa xét hỏi trước này đã hình thành
một thói quen là tòa xét hỏi chính, “bao sân” hết. Trong khi đó, lẽ ra nhiệm vụ xét hỏi chính phải là của kiểm sát viên và
luật sư hai bên. Tòa chỉ nên lắng nghe và ghi nhận, nếu thấy cần thiết làm rõ gì, muốn bổ sung gì thì tòa xét hỏi thêm.
Quan điểm này được các chuyên gia tán đồng. Thẩm phán Phạm Công Hùng (Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại
TP.HCM) nhận xét nếu sửa luật theo hướng giao việc xét hỏi chính cho kiểm sát viên và luật sư sẽ nâng cao được tính
tranh tụng tại tòa. Kiểm sát viên và luật sư phải đầu tư phần thẩm vấn cho có chất lượng, tòa thì có điều kiện rảnh rang
hơn để xem xét, đánh giá sự việc. Dĩ nhiên, vai trò điều khiển phiên xử và nội dung xét hỏi vẫn thuộc chủ tọa để tránh
việc xét hỏi đi trật đường, lan man.
Cần có luật riêng về chứng cứ
Thẩm phán Vũ Phi Long, Phó Chánh Tòa Hình sự TAND TP.HCM, bày tỏ băn khoăn về chuyện có khi một vụ án cũng
bằng đó chứng cứ nhưng hội đồng xét xử này phán bị cáo có tội, hội đồng xét xử kia lại nói không. Có khi cũng bằng ấy
chứng cứ, hai công tố viên khác nhau lại có hai cách lập luận buộc tội khác nhau... Điều đó cho thấy cách thức thu thập
và đánh giá chứng cứ của chúng ta còn những điểm chưa ổn, trong khi chứng cứ là điều quyết định số phận của bị cáo.
Luật sư Trương Trọng Nghĩa, Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam, bổ sung thêm: Hầu hết các nước đều đã có
luật riêng về chứng cứ. Còn ở ta, chứng cứ chỉ được quy định trong một chương và nằm rải rác ở vài điều luật khác trong
Bộ luật Tố tụng hình sự hiện hành. Như vậy là chưa đủ. Đã đến lúc việc thu thập, đánh giá chứng cứ cần phải được quan
page 9 / 10
http://www.hongha.vn/news/pdf/nang-cao-chat-luong-hoat-dong-tranh-tung-tai-phien-toa-1131.pdf
tâm hơn.
Hoàn thiện quy chế, nội quy phiên tòa
Đó là đề xuất của luật sư Trương Trọng Nghĩa. Ông băn khoăn về việc tại phiên tòa hình sự
vẫn xảy ra những chuyện đáng tiếc như luật sư, kiểm sát viên phản ứng bỏ về hay người tham
gia tố tụng và thân nhân gây rối… “Đúng sai, nguyên nhân thế nào thì còn phải ngồi lại xem
xét nhưng những việc này cho thấy tính nghiêm minh của chốn công đường đã bị giảm sút”.
Theo một kiểm sát viên VKSND TP.HCM, luật pháp một số nước rất nghiêm khắc với những
hành vi không tôn trọng tòa. Chẳng hạn ở Mỹ, khi luật sư vi phạm nội quy phiên tòa, trong đó
có chuỵện từ chối tranh luận rồi tự ý bỏ phiên tòa ra về thì bị coi là khinh thị tòa án. Với hành
vi này, chủ tọa phiên tòa có quyền trực tiếp ra quyết định phạt tiền hoặc phạt tù đến một năm
đối với người vi phạm và yêu cầu cảnh sát thi hành ngay.
Chưa công bằng với luật sư
Hiện nay để tham gia một vụ án hình sự thì thủ tục với một kiểm sát viên rất đơn giản, chỉ cần
một quyết định phân công của lãnh đạo VKS. Trong khi đó, luật sư thì phải nộp đủ mọi loại
giấy tờ như thẻ luật sư, giấy giới thiệu của văn phòng, giấy yêu cầu luật sư… rồi đi tới đi lui
mới được cơ quan tố tụng cấp giấy chứng nhận người bào chữa. Có lẽ nên đơn giản hóa các
thủ tục này hơn để luật sư dễ dàng tham gia tố tụng.
Hiện nay, việc xem xét cấp giấy chứng nhận bào chữa cho luật sư trong giai đoạn xét xử thuộc
thẩm quyền của lãnh đạo tòa. Thẩm phán chủ tọa phiên tòa có quyền tuyên án tử hình một
con người nhưng lại không có quyền ký vào tờ giấy chứng nhận bào chữa cho luật sư là điều
chưa hợp lý.
Thẩm phán PHẠM CÔNG HÙNG,
Tòa Phúc thẩm TAND Tối cao tại TP.HCM
Sự phản biện là cần thiết
Nói thật, ngồi ở phiên xử nào mà không có luật sư, tôi lại thấy… buồn. Nói như vậy để thấy
vai trò của luật sư rất quan trọng trong việc thực hiện chủ trương nâng cao chất lượng tranh
tụng tại phiên tòa. Sự phản biện của luật sư là cần thiết, giúp cơ quan tố tụng phát hiện, sửa
chữa thiếu sót, giúp sự thật của vụ án được phơi bày. Đáng tiếc, tỉ lệ tham gia của luật sư hiện
nay ở phiên tòa hình sự lại chưa cao.
Kiểm sát viên VÕ VĂN THÊM, Viện Phúc thẩm III VKSND Tối cao
Nguồn: Pháp luật TPHCM
page 10 / 10
- Xem thêm -