Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
I- Múa rối nước
Múa rối thì hầu như dân tộc nào cũng có ví dụ như múa rối của Nhật Bản, Hàn
Quốc , Trung Quốc. Tuy nhiên, múa rối nước thì trên thế giới chỉ duy nhất Việt Nam
có. Múa rối nước (hay còn gọi là trò rối nước) là một loại hình nghệ thuật sân khấu
dân gian truyền thống độc đáo, một sáng tạo đặc biệt của người Việt.
1. Lịch sử ra đời múa rối nước ở Việt Nam
Theo các truyền thuyết, huyền thoại lịch sử, trò rối nước ra đời từ thời xây
thành Cổ Loa, Kinh An Dương Vương, năm 255 trước công nguyên. Còn theo sử sách,
văn bia trò rối nước ra đời năm 1121 (đời Lý 1010 - 1225). Dấu vết rối nước còn ghi
lại ở nhiều nơi... Chứng cứ bằng văn tự đầu tiên ghi chép về múa rối nước Việt Nam
mà chúng ta đọc được là bia tháp Sùng Thiện Diên Linh, dựng năm 1121 trong đó có
đoạn viết:
"Thả rùa vàng đội ba ngọn núi, trên mặt sóng dập dờn. Phơi mai vân để lộ bốn
chân, dưới dòng sông lờ lững, liếc mắt nhìn lên bờ, cúi xét bầu trời lồng lộng. Trông
vách dựng cheo leo, dạo nhạc thiều réo rắt. Cửa động mở ra thần tiên xuất hiện. Ðều
là dáng điệu thiên cung, há phải phong tư trần thế. Vươn tay nhỏ dâng khúc Hồi
phong, nhăn mày thuý
ngợi ca vận tốt. Chim quý từng đàn ca múa, thú lành từng đội xênh xang..."
Trò rối nước cũng được coi là nét văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Việt
Nam.
1
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
2. Đặc điểm múa rối nước dân gian ở Việt Nam
a. Sân khấu:
Nghệ thuật trò rối nước có những đặc điểm khác với múa rối thông thường:
dùng mặt nước làm sân khấu (gọi là nhà rối hay thủy đình), phía sau có phông che,
xung quanh trang trí cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng mã... trên "sân khấu" này là
những con rối (được làm bằng gỗ) biểu diễn nhờ sự điều khiển của những người phía
sau phông thông qua hệ thống sào, dây. Sân khấu rối nước là khoảng trống trước
mặt buồng trò . Buồng trò, sân khấu được trang bị cờ, quạt, voi, lọng, cổng hàng
mã...Buổi diễn rất nhộn nhịp với lời ca, tiếng trỗng, mò, tù và, chen tiếng pháp chuột,
pháo thăng thiên, pháo mở cờ từ dưới nước lên, trong ánh sáng lung linh và màn khói
huyền ảo. Loại hình này thường diễn vào dịp lễ, hội làng, ngày vui, ngày Tết, dùng
con rối diễn trò, diễn kịch trên mặt nước. Vùng đồng bằng Bắc bộ có nhiều ao hồ. Mặt
nước những ao hồ đã trở thành sân khấu cho rối nước. Ghế ngồi của khán giả là thảm
cỏ xung quanh hồ. Ở các làng quê, múa rối nước thường được diễn vào những dịp
đón năm mới hoặc trong các lễ hội.
2
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
b. Con rối
Mỗi con rối là một tác phẩm điêu khắc dân gian. Con rối làm bằng gỗ sung, loại
gỗ nhẹ nổi trên mặt nước, được đục cốt, đẽo với những đường nét cách điệu riêng
sau đó gọt giũa, đánh bóng và trang trí với nhiều màu sơn khác nhau để làm tôn
thêm đường nét tính cách cho từng nhân vật. Hình thù của con rối thường tươi tắn,
ngộ nghĩnh, tính hài và tính tượng trưng cao. Nhân vật tiêu biểu nhất là chú Tễu,
thân hình tròn trĩnh, nụ cười hóm hỉnh lạc quan. Mở màn, chú Tễu xuất hiện vui vẻ,
nghịch ngợm làm nhiệm vụ giáo đầu dẫn chuyện.
Phần thân rối là phần nổi lên mặt nước thể hiện nhân vật, còn phần đế là phần
chìm dưới mặt nước giữ cho rối nổi bên trên và là nơi lắp máy điều khiển cho quân rối
cử động
Máy điều khiển và kỹ xảo điều khiển trong múa rối nước tạo nên hành động của
quân rối nước trên sân khấu, đó chính là mấu chốt của nghệ thuật trò rối nước.
Máy điều khiển rối nước có thể được chia làm hai loại cơ bản: máy sào và máy dây
đều có nhiệm vụ làm di chuyển quân rối và tạo hành động cho nhân vật. Máy điều
khiển được giấu trong lòng nước, lợi dụng sức nước, tạo sự điều khiển từ xa, cống
hiến cho người xem nhiều điều kỳ lạ, bất ngờ.
3
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Buồng trò rối nước là nhà rối hay thủy đình thường được dựng lên giữa ao, hồ với
kiến trúc cân đối tượng trưng cho mái đình của vùng nông thôn Việt Nam.
Người nghệ nhân rối nước đứng trong buồng trò để điều khiển con rối. Họ thao
tác từng cây sào, thừng, vọt... hoặc giật con rối bằng hệ thống dây bố trí ở bên ngoài
hoặc dưới nước Sự thành công của quân rối nước chủ yếu trông vào sự cử động của
thân hình, hành động làm trò đóng kịch của nó.
c. Nội dung và đặc điểm khác của các tiết mục rối nước dân gian
Trò rối nước là trò khéo lấy động tác làm ngôn ngữ diễn đạt, rối nước gắn bó với
âm nhạc như nghệ thuật múa. Âm nhạc điều khiển tốc độ, giữ nhịp, dẫn dắt động
tác, gây không khí với tiết tấu truyền thống giữ vai trò chủ đạo của trò rối nước, nhạc
rối nước thường sử dụng các làn điệu chèo hoặc dân ca đồng bằng Bắc Bộ.
Trong kho tàng trò rối nước của Việt Nam, có 30 tiết mục cổ truyền và hàng trăm
tiết mục rối hiện đại kể về những sự tích dân gian và cuộc sống hàng ngày của người
dân Việt. Các trò diễn thường được mở đầu bằng sự giới thiệu của chú Tiễu,mô tả:
Những sinh hoạt đời thường như: công việc nhà nông, câu ếch, cáo bắt vịt,
Lễ hội: múa rồng, múa sư tử, rước kiệu, đấu vật, đánh võ, chọi trâu.
Trích đoạn một số tích cổ: Thạch Sanh, Tấm Cám...
Nghệ thuật rối nước là đặc phẩm văn hoá bản địa dân tộc Việt, phát triển ở hầu
hết các làng xã quanh kinh thành Thăng Long như Đào Thục, Đào Xá - Huyện Đông
Anh, chùa Nành - Gia Lâm và nhiều phường rối ở hầu hết các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ.
Năm 1992, Nhà hát Múa rối Thăng Long phục hồi 17 trò rối nước làm sống dậy
trò rối nước trên toàn quốc gồm 17 trò: Bật cờ, Chú Tễu, Múa rồng, Em bé chăn trâu,
Cày cấy, Cậu ếch, Bắt vịt, Đánh cá, Vinh quy bái tổ, Múa sư tử, Múa phượng, Lê Lợi
trả gươm, Nhi đồng vui chơi, Đua thuyền, Múa lân, Múa tiên, Tứ linh.
4
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Cày bừa
Kiệu rước trâu
Thơ về nghệ thuật múa rối nước
5
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Thời con nít, mê trò rối nước
Reo ầm lên: Giỏi quá ! Tài ghê!
Các chú rối úp nơm, bắt cá
Các cô rối múa đều, hết chê!
Xem, cứ tưởng Trời ban phép lạ
Biến đất thó, gỗ vụn thành người
Nghĩ, càng thấy lắm điều bí ẩn
II- Chèo
1. Lịch sử ra đời nghệ thuật chèo
Kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình) là đất tổ của sân khấu chèo, người sáng lập là bà
Phạm Thị Trân, một vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà Đinh vào thế kỷ 10, sau phát
triển rộng ra đồng bằng Bắc Bộ. Địa bàn phố biến từ Nghệ - Tĩnh trở ra. Chèo bắt
nguồn từ âm nhạc và múa dân gian, nhất là trò nhại từ thế kỷ 10. Qua thời gian,
người Việt đã phát triển các tích truyện ngắn của chèo dựa trên các trò nhại này
thành các vở diễn trọn vẹn dài hơn. Sự phát triển của chèo có một mốc quan trọng là
thời điểm một binh sỹ quân đội Mông Cổ đã bị bắt ở Việt nam vào thế kỷ 14. Binh sỹ
này vốn là một diễn viên nên đã đưa nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt
Nam. Trước kia chèo chỉ có phần nói và ngâm các bài dân ca, nhưng do ảnh hưởng
của nghệ thuật do người lính bị bắt mang tới, chèo có thêm phần hát.
Vào thế kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không cho phép biểu diễn
chèo trong
cung đình, do chịu ảnh hưởng của đạo Khổng. Chèo trở về với nông dân, kịch bản lấy
từ truyện viết bằng chữ Nôm. Tới thế kỷ 18, hình thức chèo đã được phát triển mạnh
ở vùng nông thôn Việt Nam và tiếp tục phát triển, đạt đến đỉnh cao vào cuối thế kỷ
19. Những vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim Nham,
Trương Viên xuất hiện trong giai đoạn này. Đến thế kỷ 19, chèo ảnh hưởng của
tuồng, khai thác một số tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích truyện Trung
Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế kỷ 20, chèo được đưa lên sân khấu thành thị
trở thành chèo văn minh. Có thêm một số vở mới ra đời dựa theo các tích truyện cổ
tích, truyện Nôm như Tô Thị, Nhị Độ Mai.
Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người
Việt. Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức các lễ hội để vui chơi và cảm tạ
thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Nhạc cụ chủ yếu của chèo là trống chèo.
Chiếc trống là một phần của văn hoá cổ Việt Nam, người nông dân thường đánh trống
để cầu mưa và biểu diễn chèo.
6
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
1 cảnh chèo
2. Các đặc điểm của chèo
a. Nội dung
Không giống tuồng chỉ ca tụng hành động anh hùng của các giới quyền quý, chèo
còn miêu tả cuộc sống bình dị của người dân nông thôn. Nhiều vở chèo còn thể hiện
cuộc sống vất vả của người phụ nữ sẵn sàng hy sinh bản thân vì người khác. Nội
dung của các vở chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên một
mức cao bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc. Trong
chèo, cái thiện luôn thắng cái ác, các sỹ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, làm quan
còn người vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Các tích trò chủ yếu
lấy từ truyện cổ tích, truyện Nôm; ca vũ nhạc từ dân ca dân vũ; lời thơ chủ yếu là thơ
dân gian. Lối chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời
như các vai: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc, Quan Âm Thị Kính. Ngoài ra chèo còn thể
hiện tính nhân đạo, như trong vở Trương Viên.
7
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Chèo luôn gắn với chất "trữ tình", thể hiện những xúc cảm và tình cảm cá nhân
của con người, phản ánh mối quan tâm chung của nhân loại: tình yêu, tình bạn, tình
thương.
b. Nhân vật trong chèo
Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ, chuẩn hóa và rập khuôn. Tính
cách của các nhân vật trong chèo thường không thay đổi với chính vai diễn đó.
Những nhân vật phụ của chèo có thể đổi đi và lắp lại ở bất cứ vở nào, nên hầu như
không có tên riêng. Có thể gọi họ là thầy đồ, phú ông, thừa tướng, thư sinh, hề
v.v...Tuy nhiên, qua thời gian, một số nhân vật như Thiệt Thê, Thị Kính, Thị Mầu, Súy
Vân đã thoát khỏi tính ước lệ đó và trở thành một nhân vật có cá tính riêng.
Diễn viên đóng chèo nói chung là những người không chuyên, hợp nhau trong
những tổ chức văn nghệ dân gian gọi là phường chèo hay phường trò..."Hề" là một
vai diễn thường có trong các vở diễn chèo. Anh hề được phép chế nhạo thoải mái
cũng như những anh hề trong cung điện của vua chúa Châu Âu. Các cảnh diễn có vai
hề là nơi để cho người dân đả kích những thói hư tật xấu của xã hội phong kiến hay
kể cả vua quan, những người có quyền, có của trong làng xã. Có hai loại hề chính bao
gồm :hề áo dài và hề áo ngắn
nhân vật Thị Màu
C. Kỹ thuật kịch
Đây là loại hình nghệ thuật tổng hợp các yếu tố dân ca, dân vũ và các loại hình
nghệ thuật dân gian khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là hình thức kể chuyện bằng
sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng, và có
8
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
thể được biểu diễn ngẫu hứng. Sân khấu chèo dân gian đơn giản, những danh từ
chèo sân đình, chiếu chèo cũng phát khởi từ đó.
Đặc điểm nghệ thuật của chèo bao gồm yếu tố kịch tính, kỹ thuật tự sự, phương
pháp biểu hiện tính cách nhân vật, tính chất ước lệ và cách điệu. Ngôn ngữ chèo có
những đoạn sử dụng những câu thơ chữ Hán, điển cố, hoặc những câu ca dao với
khuôn mẫu lục bát rất tự do, phóng khoáng về câu chữ.
Chèo không có cấu trúc cố định năm hồi một kịch như trong sân khấu Châu Âu
mà các nghệ sỹ tham gia diễn chèo thường ứng diễn. Do vậy, vở kịch kéo dài hay cắt
ngắn tuỳ thuộc vào cảm hứng của người nghệ sỹ hay đòi hỏi của khán giả. Không
giống các vở opera buộc các nghệ sỹ phải thuộc lòng từng lời và hát theo nhạc trưởng
chỉ huy, nghệ sỹ chèo được phép tự do bẻ làn, nắn điệu để thể hiện cảm xúc của
nhân vật. Số làn điệu chèo theo ước tính có khoảng trên 200.
c. Nhạc cụ
Chèo sử dụng tối thiểu là hai loại nhạc cụ dây là đàn nguyệt và đàn nhị đồng thời
thêm cả sáo nữa. Ngoài ra, các nhạc công còn sử dụng thêm trống và chũm chọe. Bộ
gõ nếu đầu đủ thì có trống cái, trống con, trống cơm, thanh la, mõ. Trống con dùng
để giữ nhịp cho hát, cho múa và đệm cho câu hát. Có câu nói " phi trống bất thành
chèo" chỉ vị trí quan trọng của chiếc trống trong đêm diễn chèo. Trong chèo hiện đại
có sử dụng thêm các nhạc cụ khác để làm phong phú thêm phần đệm như đàn thập
lục, đàn tam thập lục, đàn nguyệt, ti êu v.v...
9
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
đàn nguyệt
d.Tác phẩm tiêu biểu
Một số vở chèo tiêu biểu: Bài ca giữ nước, Chu Mãi Thần, Đồng tiền Vạn Lịch,
Hoàng Trìu kén vợ, Kim Nham, Lưu Bình Dương Lễ, Nghêu sò ốc hến, Quan Âm
Thị Kính, Tuần Ty Đào Huế, Từ Thức gặp tiên, Trần Tử Lệ, Trương Viên.
Một số trích đoạn tiêu biểu: Thị Mầu lên chùa & Xã trưởng - Mẹ Đốp (vở Quan
Âm Thị Kính), Súy Vân giả dại (vở Kim Nham), Đánh ghen (vở Tuần ty Đào
Huế), Hồ Nguyệt Cô hóa cáo... Chính vở Tuần ty Đào Huế được trích và phát
triển từ vở Chu Mãi Thần mà ra.
10
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Vở Tuần Ty Đào Huế
Một số giai điệu chèo cổ : Quân tử dịch, Sử bằng, Đò đưa, Tò vò, Nhịp đuổi,
Du xuân, Đào liễu, Ngâm bốn mùa, Đường trường trong rừng, Tuyết sương,
Quá giang...
Nghiên cứu về chèo, Lương Thế Vinh đã viết Hý Phường Phổ Lục.
(vở Tuần ty Đào Huế)
e. Phân loại chèo
* Chèo sân đình
Chèo sân đình là loại hình chèo cổ của những phường chèo xưa, thường được biểu
diễn ở các sân đình, sân chùa, sân nhà các gia đình quyền quý. Sân khấu chèo sân
đình thường chỉ là một chiếc chiếu trải ngoài sân, đằng sau treo chiếc màn nhỏ, diễn
viên và nhạc công ngồi hai bên mép chiếu tạo dàn đế. Chèo diễn theo lối ước lệ, cảnh
trí chỉ được thể hiện theo ngôn ngữ, động tác cách điệu của diễn viên. Đạo cụ của
người diễn hay sử dụng là chiếc quạt.
11
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
* Chèo cải lương
Chèo cải lương là một dạng chèo cách tân do Nguyễn Đình Nghi khởi xướng và theo
đuổi để thực hiện từ đầu những năm 1920 đến trước Cách mạng tháng Tám 1945,
theo xu hướng phê phán tính ước lệ của chèo cổ. Chèo cải lương được soạn thành
màn, lớp, bỏ múa và động tác cách điệu trong diễn xuất, xử lý những mô hình làn
điệu chèo cổ, đưa nguyên những bài dân ca có sẵn vào bổ sung cho hát chèo. Bộ
"Tám trận cười" của Nguyễn Đình Nghi gồm những vở nổi tiếng.
* Chèo chái hê
Chèo chái hê là loại hình dân ca hát vào rằm tháng bảy hàng năm, hoặc trong đám
tang, đám giỗ của người có tuổi thọ, có nguồn gốc từ việc kết nghĩa giữa 2 làng Vân
Tương (Bắc Ninh) và Tam Sơn (Đông Anh, Hà Nội), gồm có các phần:
1.
2.
3.
4.
Giáo roi
Nhị thập tứ hiếu
Múa hát chèo thuyền cạn
Múa hát kể thập ân. Kết thúc chương trình hát chèo chái hê thường là hát quan
họ.
* Chèo hiện đại
1 vở chèo hiện đại
f. Các làng nổi tiếng
Niềm đam mê chèo của người dân Việt thể hiện trong các câu thơ sau:
Ăn no rồi lại nằm khoèo
12
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Nghe giục trống chèo vỗ bụng đi xem
Chẳng thèm ăn chả ăn nem
Thèm no cơm tẻ, thèm xem hát chèo.
* Thái Bình
Là địa phương thuần khiết đặc trưng nền văn minh lúa nước đồng bằng sông
Hồng. Thái Bình dần hội tụ và phát triển vốn truyền thống văn hoá dân gian. Nơi đây
là một trong những cái nôi của những làn điệu hát chèo. Nhắc đến chèo Thái Bình,
phải kể tới chèo làng Khuốc.[3] Đây là dòng chèo đặc trưng của địa phương:
Hỡi cô thắt dải lưng xanh
Có xem chèo Khuốc với anh thì về
Làng Khuốc nay là xã Phong Châu, huyện Đông Hưng, cùng với với Hà Xá (Hưng
Hà) và Sáo Diền (Vũ Thư) là những chiếng chèo nổi tiếng của Thái Bình.[4] Những
năm đầu thế kỷ thứ 19, có lúc trong làng có đến 15 gánh hát chèo. Chèo diễn quanh
năm suốt tháng, không chỉ được biểu diễn ở trong làng mà gánh hát chèo còn đi đến
các vùng miền khác biểu diễn phục vụ nhân dân. Trong tổng số 151 làn điệu và ca
khúc chèo thì riêng các phường chèo Thái Bình đã chiếm 30 ca khúc và bốn kiểu hát
nói. Trong số 155 nghệ sỹ chèo là người Thái Bình trong các đoàn chèo cả nước thì
riêng làng Khuốc có 50 người.[5]
* Hưng Yên
Một trong những làn chèo nổi tiếng nhất là làng chèo Thiết Trụ, hay còn gọi là
chiếu chèo làng Thiết Trụ, ở xã Bình Minh, tỉnh Hưng Yên. Đội chèo làng Thiết Trụ
được thành lập từ thập niên 1960.
* Nam Định
Nam Định thuộc “Chiếng Chèo Nam”. Vùng quê này có nhiều làng chèo nổi tiếng
như làng Đặng Xá, làng Chèo ở xã Mỹ Hà (Mỹ Lộc); làng Chèo Bồng Xuyên, làng
Trung Khu ở xã Yên Phong; Làng Chèo An Lại Hạ, Thụ Ích xã Yên Nhân (Ý Yên); làng
Chèo Phú Vân Nam ở xã Hải Châu (Hải Hậu); Làng Chèo Hoành Nhị ở xã Giao Hà,
làng Chèo Kiên Hành ở xã Giao Hải và làng Chèo Duyên Thọ ở xã Giao Nhân (Giao
Thuỷ.[6] Từ đầu thế kỷ 20, huyện Mỹ Lộc, Nam Định đã có 3 làng chèo khá nổi tiếng:
làng Đặng, làng Quang Sán, làng Nhân Nhuế, xã Mỹ Thuận.
Trong thơ của Nguyễn Bính có nhắc đến hội chèo làng Đặng
Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy
Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ
Mẹ bảo: "Thôn Đoài hát tối nay
13
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
III- Cải lương
1. Lịch sử ra đời của cải lương
Từ Đờn ca tài tử.
Buổi đầu, khoảng cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, các nhóm đờn ca được thành lập
cốt để tiêu khiển, để phục vụ trong các buổi lễ tại tư gia, như đám tang, lễ giỗ, tân
hôn...nhưng chưa hề biểu diễn trên sân khấu hay trước công chúng.
Và nếu trước kia “cầm” (trong “cầm, kỳ thi, họa”) là của tầng lớp thượng lưu thì đến
giai đoạn này nó không còn bị bó buộc trong phạm vi đó nữa, mà đã phổ biến rộng ra
ngoài. Chính vì thế nhạc tài tử ở các tỉnh phía Nam, về nội dung lẫn hình thức, dần dà
thoát ly khỏi nhạc truyền thống có gốc từ Trung, Bắc. Khi ấy, Đàn ca tài tử gồm hai
nhóm:
Nhóm tài tử miền Tây Nam Bộ, như: Bầu An, Lê Tài Khị (Nhạc Khị), Nguyễn
Quan Đại (Ba Đợi), Trần Quang Diệm, Tống Hữu Định, Kinh Lịch Qườn, Phạm
Đăng Đàn...
Nhóm tài tử Sài Gòn, như: Nguyễn Liên Phong, Phan Hiển Đạo, Nguyễn Tùng
Bá...
Đến lối Ca ra bộ
Qua lối năm 1910, ông Trần Văn Khải kể:
Ở Mỹ Tho có ban tài tử của Nguyễn Tống Triều, người Cái Thia, tục gọi Tư
Triều (đờn kìm), Mười Lý (thổi tiêu), Chín Quán (đờn độc huyền), Bảy Vô (đờn
cò), cô Hai Nhiễu (đờn tranh), cô Ba Đắc (ca sĩ). Phần nhiều tài tử nầy được
chọn đi trình bày cổ nhạc Việt Nam tại cuộc triển lãm ở Pháp. Khi về, họ cho
biết rằng Ban tổ chức có cho họ được đờn ca trên sân khấu và được công
chúng đến xem đông đảo...[5]
Nghe được cách cho "đờn ca trên sân khấu", Thầy Hộ, chủ rạp chiếu bóng
Casino, ở sau chợ Mỹ Tho, bèn mời ban tài tử Tư Triều, đến trình diễn mỗi tối thứ tư
và thứ bảy trên sân khấu, trước khi chiếu bóng, được công chúng hoan nghinh nhiệt
liệt.
Trong thời kỳ này, Mỹ Tho là đầu mối xe lửa đi Sài Gòn. Khách ở các tỉnh miền
Tây muốn đi Sài Gòn đều phải ghé trạm Mỹ Tho. Trong số khách, có ông Phó Mười
Hai ở Vĩnh Long là người hâm mộ cầm ca. Khi ông nghe cô Ba Đắc ca bài Tứ Đại, như
bài “ Bùi Kiệm - Nguyệt Nga”, với một giọng gần như có đối đáp, nhưng cô không ra
bộ. Khi về lại Vĩnh Long, ông liền cho người ca đứng trên bộ ván ngựa và "ca ra
bộ"[6]. Ca ra bộ phát sinh từ đó, lối năm 1915 - 1916.
14
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Nhà văn Sơn Nam còn cho biết: năm 1917, Lương Khắc Ninh, sành về hát bội, đã
diễn thuyết tại hội khuyến học Sài Gòn: Người An Nam ta
thuở nay vẫn cho
nghề hát là nghề hạ tiện, nên người có học thức một ít thì không làm…(nay) muốn cải
lương phải làm sao?...Chuyện nói đây không khó. Có học trò trường Taberd đến lúc
phát thưởng, nó ra hát theo Lang Sa (Pháp), bộ tịch như Lang Sa. Rất đổi là hát theo
ngoại quốc, trẻ em còn làm được, hà huống người An Nam mà hát An Nam không
được sao?...Rồi đoàn ca nhạc kịch bên Pháp mỗi năm sáu tháng đã đến Sài Gòn trình
diễn, có màn có cảnh phân minh, mỗi tuồng dứt trọn một đêm. Công chúng người
Việt hâm mộ, thấy hợp lý, thêm tranh cảnh gọi Sơn thủy, đẹp mắt.[8]
Và rồi ngay năm này (1917), ông André Thận (Lê Văn Thận) ở Sa Đéc lập gánh
hát xiệc, có thêm ít màn ca ra bộ.
Từ Anh, Năm Châu, Tư Út, Phùng Há, Ba Liên trong tuồng Khúc Oan Vô Lượng, gánh
Trần Đắc (Cần Thơ) diễn trên sân khấu khoảng năm 1931
Qua năm 1918, cũng theo Vương Hồng Sển, năm 1918, bỗng Tây thắng trận
ngang (Đệ nhất thế chiến), mừng quá, toàn quyền Albert Sarraut nới tay cho phép
phe trí thức bày ra một cuộc hát lấy tiền dâng “mẫu quốc” và cho phép lập hội gánh
hát để dân bản xứ lãng quên việc nước, thừa dịp đó dân trong Nam bèn trau giồi
nghề đờn ca và đưa tài tử salon lên sân khấu...[9]. Nhân cơ hội ấy, ông Năm Tú (Châu
Văn Tú) ở Mỹ Tho chuộc gánh của ông André Thận rồi sắm thêm màn cảnh, y phục
và nhờ ông Trương Duy Toản soạn tuồng, đánh dấu sự ra đời của loại hình nghệ
thuật cải lương.
Đến năm 1920, cái tên “cải lương” xuất hiện lần đầu tiên trên bản hiệu gánh hát
Tân Thịnh (1920) với câu liên đối:
Cải cách hát ca theo tiến bộ
Lương truyền tuồng tích sánh văn minh.
15
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
Những năm 1920 - 1930 là thời kì phát triển rực rỡ, nhiều gánh hát ra đời, nổi
tiếng nhất là hai gánh Phước Cương và Trần Đắc có dàn kịch gồm 3 loại: các tuồng
tích của Trung Quốc, loại xã hội và loại phóng tác (như "Tơ vương đến thác", "Giá trị
và danh dự").
Trong thời kì 1930 - 1934, nghệ thuật cải lương lan truyền ra ngoài Bắc và nhiều
nghệ sĩ xuất sắc xuất hiện như Năm Phỉ, Phùng Há, Bảy Nhiêu, Năm Châu... Thời kì
kinh tế khủng hoảng, nhiều gánh hát tan rã. Dựa vào tâm lí của dân chúng ngả về tôn
giáo, các gánh hát đua nhau diễn các tích về Phật, tiên, đi đầu là gánh hát Tân Thịnh.
Từ 1934, xuất hiện phong trào "kiếm hiệp", đi đầu là gánh Nhạn Trắng và tác
giả Mộng Vân người Bạc Liêu. Những vở nổi tiếng: "Chiếc lá vàng", "Bích Liên vương
nữ", "Bảo Nguyệt Nương". Từ sau Cách mạng tháng Tám đến nay... Nhiều vở diễn
mới xuất hiện, nội dung phong phú và đa dạng.
2. Đặc điểm của nghệ thuật cải lương
a.Bố cục
Khởi sự, các vở cải lương viết về các tích xưa, như Trảm Trịnh Ân, Vợ Ngũ Vân
Thiệu bị tên, Cao Lũng vít thiết xa, Ngưu Cao tảo mộ, Thoại Khanh Châu Tuấn...hãy
còn giữ mang hơi hướm theo kiểu hát bội, do các soạn giả lớp cải lương đầu tiên vốn
là soạn giả của sân khấu hát bội. Sau này, các vở về đề tài xã hội mới (gọi là tuồng xã
hội), như Tội của ai, khúc oan vô lượng, Tứ đổ tường... thì hoàn toàn theo cách bố
cục của kịch nói, nghĩa là vở kịch được phân thành hồi, màn, lớp, có mở màn, hạ
màn, theo sự tiến triển của hành động kịch. Càng về sau thì bố cục của các vở cải
lương, kể cả các vở viết về đề tài xưa cũng theo kiểu bố cục của kịch nói.
b. Đề tài & cốt truyện
Buổi đầu, kịch bản cải lương lấy cốt truyện của các truyện thơ Nôm như Kim Vân
Kiều, Lục Vân Tiên...hoặc các vở tuồng hát bội, hoặc phỏng theo truyện phim và kịch
bản Pháp, như Bằng hữu binh nhung (frères d’arme), Sắc giết người (Atlantide), Giá
trị và danh dự (Le Cid), Tơ vương đến thác (La dame au camélias)... Vào những năm
1930, đã xuất hiện những vỡ mới viết về đề tài xã hội Việt Nam như đã kể trên.
Sau đó, lại có thêm các kịch bản dựa vào các truyện cổ Ấn Độ, Ai Cập, La Mã,
Nhật Bản, Mông Cổ...Thế là cải lương có đủ loại tuồng ta, tuồng Tàu, tuồng Tây...sau
có thêm dạng tuồng kiếm hiệp, tuồng Hồ Quảng v.v...chứng tỏ khả năng phong phú,
biết đáp ứng sở thích của nhiều tầng lớp công chúng.
Sự dung nạp không thành kiến của cải lương có thể coi là sự lai tạp, nhưng đây
cũng là khía cạnh đặc điểm có tính chất chung đối với văn hóa của vùng đất Nam Bộ.
16
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
c. Ca nhạc
Các loại hình sân khấu như hát bội, chèo, cải lương được gọi là ca kịch. Là ca kịch chứ
không phải là nhạc kịch, vì soạn giả không sáng tác nhạc mà chỉ soạn lời ca theo các
bản nhạc có sẵn, cốt sao cho phù hợp với các diễn biến cùng sắc thái tình cảm của
câu chuyện.
Sân khấu cải lương sử dụng cái vốn dân ca nhạc cổ rất phong phú của Nam Bộ. Trên
bước đường phát triển nó được bổ sung thêm một số bài bản mới (như Dạ cổ hoài
lang của Cao Văn Lầu mà sau này mang tên vọng cổ). Nó cũng gồm một số điệu ca
vốn là nhạc Trung Hoa nhưng đã Việt Nam hóa. Ngoài trừ bản vọng cổ, dưới đây là
một số bài bản được sử dụng khá phổ biến trong các tuồng cải lương:
- Tam nam: Nam xuân, Nam ai, Nam đảo (đảo ngũ cung) - Khốc hoàng thiên - Phụng
hoàng - Nặng tình xưa - Ngũ điểm - Bài tạ - Sương chiều - Tú Anh - Xang xừ líu - Văn
thiên tường (nhất là lớp dựng) - Ngựa ô bắc - Ngựa ô nam - Đoản khúc Lam giang Phi vân điệp khúc - Vọng kim lang - Kim tiền bản - Duyên kỳ ngộ - U líu u xáng Trăng thu dạ khúc - Xàng xê v.v... - Và các điệu lý, như: giao duyên, lý con sáo, lý
tòng quân, lý cái mơn v.v..
Ngoài ra, khi các bài hát tây bắt đầu xuất hiện trên sân khấu cải lương như: Pouet
Pouet (trong Tiếng nói trái tim), Marinella (trong Phũ phàng), Tango mysterieux
(trong Ðóa hoa rừng)…thì lúc bấy giờ trong một đoàn cải lương xã hội có hai dàn
nhạc: dàn nhạc cải lương thì ngồi ở trong, còn dàn nhạc jazz thì ngồi ở trước sân
khấu...
d.Diễn xuất
Diễn viên cải lương diễn xuất như kịch nói. Chỉ khác là diễn viên ca chứ không nói. Cử
chỉ điệu bộ phù hợp theo lời ca, chứ không cường điệu như hát bội. Vương Hồng Sển
nói: Hát bội tượng trưng nhiều quá và la lối lớn tiếng quá, trái lại cải lương ca rỉ rả
cho thêm muồi...[12]
Sau này (khoảng những năm 60), cải lương có pha thêm những cảnh múa, đu bay,
diễn võ...cốt chỉ để thêm sinh động...
17
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
cảnh trong 1 vở cải lương
e. Y phục, tranh cảnh
Trong các vở diễn về tuồng tích xưa hay lấy cốt truyện ở nước ngoài thì y phục của
diễn viên và tranh cảnh trên sân khấu cũng được chọn lựa sao gợi được bối cảnh nơi
xảy ra câu chuyện, nhưng cũng chỉ mới có tính ước lệ chứ chưa đúng với hiện thực.
Trong các vở về đề tài xã hội, diễn viên ăn mặc như nhân vật goài đời.
18
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
y phục của diễn viên trong 1 vở cải lương
f. Ghi công
Sơ khởi nên kể công ông Tống Hữu Định (tức Phó Mười Hai). Kế đó, người có công
gầy dựng và đưa lên sân khấu là ông André Thận. Bên cạnh đó còn có vài người góp
sức như: Kinh-lịch Quờn (hay Hườn), Phạm Đăng Đàng...
Ngoài ra còn phải kể đến công của những bầu gánh, soạn giả, nhạc sĩ và các đào kép
tài danh thuộc thế hệ đầu, như: Tư Sự (gánh Đồng Bào Nam), Hai Cu (gánh Nam
Đồng Ban), Trần Ngọc Viện (gánh Nữ Đồng Ban), Trương Duy Toản, Ba Ðại, Hai Trì,
Nhạc khị, Năm Triều, Sáu Lầu (Cao Văn Lầu), Nguyễn Tri Khương, Trần Văn Chiều (tự
Bảy Triều), Ba Ðắc, Bảy Lung, Ba Niêm, Hai Nhiều, Hai Cúc, Năm Phỉ, Ngọc Xứng,
Ngọc Sương, Phùng Há, Tư Sạng, Hai Giỏi, Năm Nở, Trần Hữu Trang, Tư Chơi, Năm
Châu, Ba Vân, Bảy Nam v.v... Tất cả đã góp phần hình thành và phát triển loại hình
nghệ thuật cải lương.
Cũng nên nói thêm, từ sau Hiệp định Geneve (1954), cải lương càng có cơ hội phát
triển mạnh mẽ, trở thành một loại hình nghệ thuật, một bộ môn sân khấu có khả
năng thu hút đông đảo khán thính giả. Và do sáng kiến của ông Trần Tấn Quốc, một
nhà báo kỳ cựu, giải Thanh Tâm được thành lập năm 1958 và liên tiếp mỗi năm kế
sau đều có phát huy chương và khen thưởng cho những nam nữ nghệ sĩ trẻ có triển
vọng nhất trong năm.
g. Một số vở cải lương nổi tiếng
Tô Ánh Nguyệt
Sầu vương biên ải
Tuyệt tình ca
Tôn Tẫn Giả Điên
Người vợ không bao giờ cưới
Đời cô Lựu
Lá sầu riêng
Nửa đời hương phấn
Tiếng hạc trong trăng
Sân khấu về khuya
Bên cầu dệt lụa
Tiếng trống Mê Linh
Tấm lòng của biển v.v...[13]
19
Website: http://www.docs.vn Email :
[email protected] Tel : 0918.775.368
IV- Tuồng
1. Lịch sử
Hầu hết các học giả nghiên cứu kinh kịch Trung Quốc đều xác nhận kinh kịch là
loại kịch của Thanh triều tại kinh thành Bắc Kinh, tức "Bắc Kinh kịch nghệ". Còn Hát
Bộ của Việt Nam là hát diễn tương tự kinh kịch nhưng theo "Kinh điển kịch lệ". "Bộ"
đây có nghĩa là diễn xuất của nghệ sĩ đều phải phân đúng từng bộ diễn. Vì vậy mới
gọi là "hát Bộ", "diễn Bộ", "ra Bộ".
Lối hát tuồng du nhập vào Việt Nam vào thời điểm nào chưa được minh xác
nhưng có truyền thuyết ghi rằng vào thời Tiền Lê năm 1005, một kép hát người Tàu
tên là Liêm Thu Tâm đến Hoa Lư và trình bày lối hát xướng thịnh hành bên nhà Tống
và được vua Lê Long Đĩnh thâu dụng, bổ là phường trưởng để dạy cung nữ ca hát
trong cung.[1]
Sang thời nhà Trần, Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn bắt được một tên
quân nhà Nguyên tên là Lý Nguyên Cát vốn là kép hát. Vương tha tội chết cho Cát và
sai dạy lối hát đó cho binh sĩ. Cát cho diễn vở "Vương mẫu hiến đào" để vua ngự lãm
cùng các triều thần xem. Ai cũng cho là hay.[1]
Tuy nhiên người đầu tiên đặt nền móng cho nghệ thuật tuồng Việt Nam là Đào
Duy Từ (1572-1634). Ở Miền Trung Việt Nam trở ra gọi Tuồng do chữ "Liên Trường"
là kéo dài liên tiếp thành một vở tuồng tích có khởi đầu truyện, có hồi kết cuộc, phân
biệt với các ca diễn từng bài ngắn, từng trích đoạn. Từ "liên trường" do ngôn ngữ địa
phương mà thành "luông tuồng", "luôn tuồng"...
Sang thế kỷ 20 với sự ra đời của cải lương và kịch nói thu hút nhiều khán giả,
nghệ thuật tuồng suy yếu nhiều tuy có cố gắng phục hưng với loại tuồng xuân nữ, tức
là tuồng diễn theo đề tài xã hội tân thời và hát theo điệu "xuân nữ". Loại tuồng này
pha phong cách cải lương, đánh võ Tàu... Dù vậy giới hâm mộ tuồng càng ngày càng
ít.[2].
Ba trường phái lớn trong hát bội là:
1. Tuồng Bình Định
2. Tuồng Quảng Nam
3. Tuồng Gia Định
2. Đặc điểm nghệ thuật tuồng
a. Diễn xuất
Lối diễn xuất thường được khuếch đại hơn sự thật ngoài đời để khán giả dễ cảm
nhận. Các động tác càng nhỏ càng nhanh, khi lên sân khấu càng cần tăng cường điệu
20