Tài liệu Một số đặc điểm của phật giáo việt nam trong thời kỳ bắc thuộc

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------ NGUYỄN VĂN THẮNG MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO VIỆT NAM TRONG THỜI KỲ BẮC THUỘC LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Tôn giáo học Mã số: 60 22 03 09 Ngƣời hƣớng dẫn: Đỗ Thị Hòa Hới Hà Nội - 2016 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài. ........................................................................................ 1 2. Tình hình nghiên cứu .................................................................................. 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................. 7 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu.............................................................. 7 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu ............................................... 8 6. Đóng góp của luận văn................................................................................ 8 7. Kết cấu của luận văn ................................................................................... 9 NỘI DUNG..................................................................................................... 10 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ CHO SỰ RA ĐỜI CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO VIỆT NAM THỜI KỲ TỪ ĐẦU CÔNG NGUYÊN ĐẾN THẾ KỶ VI..................................................................................................................... 10 1.1. Khái quát những điều kiện cho sự du nhập và phát triển của Phật giáo Việt Nam (từ đầu Công nguyên đến thế kỷ VI) ................................ 10 1.1.1.Điều kiện chính trị, kinh tế, xã hội. ..................................................... 10 1.1.2 Điều kiện Văn hóa, tín ngưỡng ............................................................ 18 2.1. Quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo từ đầu Công nguyên đến thế kỷ thứ VI. .......................................................................................... 27 2.1.1. Thời gian và địa điểm du nhập của Phật giáo vào Việt Nam. ........... 27 2.1.2 Diện mạo của Phật giáo Việt Nam từ đầu Công nguyên đến thế kỷ thứ VI. ............................................................................................................ 33 Tiểu kết chương 1........................................................................................... 42 CHƢƠNG 2. NỘI DUNG SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO VIỆT NAM THỜI KỲ ĐẦU BẮC THUỘC VÀ ẢNH HƢỞNG CỦA CHÚNG ĐẾN SỰ PHÁT TRIỂN CỦA LỊCH SỬ PHẬT GIÁO VIỆT NAM ....... 45 2.1. Ba đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời kỳ đầu Bắc thuộc. ........... 45 2.1.1.Đăc điểm hội nhập của Phật giáo với truyền thống yêu nước của người Việt từ đầu Công nguyên đến thế kỷ thứ VI. ................................... 45 2.1.2. Đặc điểm dân gian của Phật giáo Việt Nam từ đầu Công nguyên đến thế kỷ thứ VI. .................................................................................................. 54 2.2.3. Đặc điểm dung hợp Nho – Phật – Đạo của Phật giáo từ đầu công nguyên đến thế kỷ VI ................................................................................... 64 2.2. Ảnh hƣởng của những đặc điểm trên đối với sự phát triển của Phật giáo Việt Nam. ............................................................................................... 72 2.2.1.Những ảnh hưởng tích cực đến sự phát triển của Phật giáo Việt Nam... 72 2.2. Một số vấn đề tồn tại của Phật giáo Việt Nam giai đoạn từ đầu công nguyên đến thế kỷ VI cũng nhƣ trong các giai đoạn phát triển sau. ....... 81 Tiểu kết chương 2........................................................................................... 85 KẾT LUẬN. ................................................................................................... 86 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN.............................................................................. 89 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 90 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Trong các tôn giáo ở Việt Nam, Phật giáo là tôn lớn giáo được truyền vào từ rất sớm. Với số lượng tín đồ, chức sắc lớn hơn các đạo Công giáo, đạo Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo, cùng với các yếu tố lịch sử để lại, cộng thêm những tác động của yếu tố thời đại, Phật giáo ở nước ta đang là vấn đề liên quan đến chính sách đối nội, đối ngoại của Đảng và Nhà nước. Do đó việc nghiên cứu Phật giáo nói chung, lịch sử du nhập, hình thành các đặc trưng, đặc điểm Phật giáo Việt Nam nói riêng là rất cần thiết. Phật giáo du nhập vào Việt Nam đã trên dưới 2000 năm, gắn bó đồng hành cùng dân tộc và có mối quan hệ khăng khít với văn hóa, kinh tế, chính trị, xã hội trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và bảo vệ Tổ quốc. Phật giáo có mục đích cao cả là đem lại hạnh phúc cho chư Thiên và an lạc cho loài người. Trên nguyên tắc hooaf hợp, tùy thuận chúng sinh nên tuy là yếu tố văn hóa “ngoại sinh” nhưng được dân tộc Việt Nam đón nhận một cách tự nhiên, như cây có nước và được hấp thụ chuyển hóa tạo thành một bộ phận hữu cơ và tạo nên những nét đặc sắc trong văn hóa dân tộc. Phật giáo theo thời gian đã có sự tiếp thu, hấp thụ, ảnh hưởng sâu đậm trong ý thức tư tưởng của người Việt hình thành nên Phật giáo Việt Nam. Phật giáo với tư tưởng hòa đồng, cùng với tinh thần từ bi và trí tuệ đã trở thành điểm tựa vững chắc, một công cụ sắc bén để giữ gìn bản sắc dân tộc, chống lại âm mưu đồng hóa của phong kiến phương Bắc suốt hơn 1000 nam Bắc thuộc. trong quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc qua các thời kỳ lịch sử, tinh thần Phật giáo được vận dụng vào kế sách trị nước an dân. Bản thân Phật giáo cùng các vị cao tăng cũng có những đống góp đáng kể vào sự hưng thịnh của quốc gia, trường tồn của dân tộc. 1 Với những đóng góp to lớn cho lịch sử dân tộc, Phật giáo trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều học giả, nhiều công trình có giá trị khoa học về Phật giáo cũng được công bố, nhất là những công trình nghiên cứu về những giai đoạn phát triển huy hoàng của phật giáo đặc biệt là giai đoạn Lí – Trần. Tuy nhiên, để có lịch sử huy hoàng như vậy chúng ta không thể không quan tâm đến buổi dầu lịch sử du nhập của Phật giáo. Bởi nó sẽ quyết định con đường vận động và phát triển của của Phật giáo ViêtNam trong những giai đoạn tiếp theo. Nhưng vì những lí do khách quan và chủ quan khác nhau, nên giai đoạn Phật giáo Việt Nam buổi dầu du nhập ít được đề cập đến trong các công trình nghiên cứu. Nhìn chung, quá trình Phật giáo du nhập vào bất cứ quốc gia hay dân tộc nào (vào nước ta cũng vậy) là một quá trình mâu thuẫn và biện chứng diễn biến qua cuộc đấu tranh giữa hai xu hướng: xu hướng bản địa hóa và xu hướng bảo vệ những giá trị cốt tủy của đạo. Đối với Phật giáo du nhập vào Việt Nam đã qua khoảng 20 thế kỷ, có những thời kỳ đặc biệt thời Bắc thuộc, hai xu hướng dân tộc hóa và xu hướng bảo vệ giá trị cốt tủy của đạo lại hình như phát triển theo cùng một chiều, tương hỗ nhau tạo nên sự vận động phát triển thay vì đối kháng nhau. Chính sự phát triển cùng chiều này là nhân tố quyết định hình thành nên những xu hướng của đặc điểm Phật giáo Việt Nam thời kỳ này. Những đặc điểm này càng về sau càng rõ nét và có nhiều đóng góp cụ thể cho tiến trình dân tộc cũng như sự phát triển của Phật giáo. Với nhưng lí do nêu trên nên tôi chọn đề tài: “Một số đặc điểm của Phật giáo Việt Nam trong thời Bắc thuộc”, làm đề tài luận văn thạc sĩ Tôn giáo học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Phật giáo truyền vào nước ta từ đầu Công nguyên đến nay khoảng 2000 năm. Suốt chiều dài tồn tại, vận động và phát triển với lịch sử dân tộc Phật giáo để lại những dấu ấn đậm nét trên bình diện rộng lớn từ tư tưởng, tình cảm, phong tục 2 tập quán, lối sống văn hóa tín ngưỡng. Với vai trò ảnh hưởng đa chiều sâu đậm, Phật giáo trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều học giả, trong đó Phật giáo thời kỳ đầu Bắc thuộc cũng được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu, dưới đây là những công trình tiêu biểu: Một là, những công trình nghiên cứu về lịch sử Phật giáo: Công trình nghiên cứu sớm nhất về lịch sử Phật giáo Việt Nam là tác phẩm “Thiền uyển tập anh”. Công trình tập trung nghiên cứu về hai dòng thiền Tỳ Ni Đa Lưu Chi và Vô Ngôn Thông, khi viết về thời gian Phật giáo du nhập có nghi: “Giao Châu có đường thông với Thiên Trúc. Khi Phật pháp mới đên Giang Đông chưa khắp thì ở Luy Lâu đã có tới hai mươi ngôi bảo sát, độ được hơn năm trăm vị tăng, và dịch được mười lăm quyển kinh rồi”. Như vậy Phật giáo đã truyền đến Giao Châu trước”[81, 84]. Đến giai đoạn trước cách mạng tháng Tám ở nước ta có hai công trình nghiên cứu về Phật giáo là: “Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ thứ XIII ” của Trần Văn Giáp và cuốn: “Việt Nam Phật giáo sử lược” của Thích Mật Thể. Hai công trình nghiên cứu này để lại những kiến thức và phương pháp nghiên cứu cho những người kế cận tìm hiểu và nghiên cứu về Phật giáo. Tuy nhiên hai công trình này nghiên cứu với số lượng trang không nhiều nên trình bày về lịch sử Phật giáo Việt Nam còn sơ lược, đại cương. Trong đó phần nghiên cứu về thời kỳ đầu Bắc thuộc cũng không phải là ngoại lệ. Lịch sử Phật giáo Việt Nam” gồm 3 tập của Lê Mạnh Thát. Trong đó tập 1 tác giả chuyên nghiên cứu về “Lịch sử Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thời Lý Nam Đế” với dung lượng hơn 400 trang. Đây có lẽ là cuốn sách nghiên cứu kỹ nhất từ trước đến nay về Phật giáo từ thời kỳ đầu Bắc Thuộc. Với nguồn tư liệu phong phú tác giả đưa ra nhiều nội dung mới có giá trị như: Về thời gian Phật giáo du nhập tác giả viết: “Nói khác đi, những truyền thuyết về sự du nhập Phật giáo vào Việt Nam vào thời Hùng Vương, tuy ghi chép tương đối chậm, vào đầu thiên niên kỷ thứ 2 trở đi, không phải không có 3 chứng cớ xuất hiện tương đối sớm trong lịch sử Trung Quốc. Trong khi chờ đợi khai quật được di vật khảo cổ học tại cửa Nam Giới và núi Tam Đảo, ta có thể có một số ý niệm khá chính xác về sự hiện diện của Phật giáo tại nước ta vào thế kỷ trước Dương lịch”[74, 42]. Về địa điểm đầu tiên Phật giáo du nhập vào nước ta, tác giả viết: “Việc Chử Đổng Tử và Tiên Dung, những người Việt Nam mà ta biết tên, tiếp thu đạo Phật là như thế. Có hai đặc điểm mà ta cần lưu ý. Thứ nhất việc tiếp thu này đã xảy ra tại núi Quỳnh Viên. Núi Quỳnh Viên từ thời Lê Thánh Tông ta đã biết là nằm tại cửa Nam Giới, hay cửa Sót”[74, 26 – 27] (cửa Sót nay thuộc tỉnh Hà Tĩnh). Trong công trình này tác giả còn đưa ra nhiều vấn đề nghiên cứu khác như về: Mâu Tử, Khương Tăng Hội, các kinh điển Phật giáo (Lục độ tập kinh,Cựu tạp thí dụ kinh, Tạp thí dụ kinh, Pháp Hoa tam muội kinh)… Năm 2012, nhà xuất bản Phương Đông cho tái bản “Việt Nam Phật giáo sử luận” của Nguyễn Lang. Đây là công trình nghiên cứu về lịch sử Phật giáo gồm ba tập, trong đó phần viết về giai đoạn đầu của Phật giáo thời Bắc thuộc Nguyễn Lang đã bàn đến nhiều nội dung quan trọng như: trung tâm Phật giáo Luy Lâu, thời gian du nhập, sự kết hợp giữa Phật giáo với văn hóa tín ngưỡng bản địa, khuynh hướng phát triển của Phật giáo Việt Nam… Năm 1991, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội đã cho xuất bản cuốn sách: “Lịch sử Phật giáo Việt Nam” do Nguyễn Tài Thư chủ biên với dung lượng hơn 500 trang. Đây là một công trình nghiên cứu từ buổi đầu Phật giáo du nhập vào cho đến cách mạng tháng Tám năm 1945. Công trình này gồm năm chương trong đó chương I nghiên cứu Phật giáo Việt Nam thời kỳ đầu du nhập và Bắc thuộc (từ đầu Công nguyên cho đến thế kỷ X) do nhà nghiên cứu Phật học Minh Châu viết. Riêng phần Phật giáo từ khi du nhập cho đến thế kỷ VI được tác giả trình bày, phân tích khá kỹ với dung lượng chín mươi lăm trang, nhưng chưa có phân tích các đặc điểm. 4 Hai là, nhóm các công trình nghiên cứu về tư tưởng Phât giáo có các công trình tiêu biểu như: năm 1999, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, xuất bản cuốn sách “Tư tưởng Phật giáo Việt Nam” của Nguyễn Duy Hinh. Cuốn sách có dung lượng hơn 800 trang và được chia làm bốn chương trong đó phần Phật giáo thời Bắc Thuộc được trình bày ở chương II với tiêu đề: Buổi dầu Phật giáo Việt Nam. Trong chương II, tác giả trình bày quá trình du nhập và phát triển của Phật giáo, đồng thời tác giả cũng đi sâu phân tích những kinh kệ được sử dụng trong giai đoạn này, từ đó đưa ra những phân tích, đánh giá sâu sắc như: “Như vậy vào cuối thế kỷ II đầu thế kỷ III Công nguyên Phật giáo Đại thừa đã có mặt ở Giao Chỉ trực tiếp từ Ấn Độ. Người Việt tiếp xúc với Phật chứ không phải Thích Ca Mầu Ni, nghĩa là với vị THẦN LINH chứ không phải với một người THẦY. Giới luật với sự có mặt của Tỳ kheo và cư sĩ chứng minh Tăng già Phật giáo đã thực sự tồn tại ở Giao Chỉ”[39, 169], hay “Trong câu trả lời này Mâu Tử đồng nhất Phật giáo với Đạo giáo và Nho giáo. Tư tưởng tam giáo đồng nhất đã xuất hiện. Việc dùng Đạo giáo giải thích Phật giáo giải thích Phật giáo là xu hướng chung của những người dịch kinh Trung Quốc. Nếu như đây chính là lời Mâu Tử thì ông là Tổ sư tư tưởng tam giáo đồng nhất”[39, 199]. Đồng thời sách cũng chỉ ra được mối tương quan giữa Phật giáo với Nho giáo và Đạo giáo. Năm 1993, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội đã cho xuất bản cuốn “Lịch sử tư tưởng Việt Nam” do Nguyễn Tài Thư chủ biên với dung lượng gần 500 trang. Tập 1 viết từ thời kỳ nguyên thủy cho đến thế kỷ XVIII. Riêng phần Phật giáo thời kỳ Bắc Thuộc được nhóm tác giả trình bày ở phần hai của cuốn sách và bắt đầu từ chương IV - VI. Điểm mạnh của cuốn sách là chỉ ra được sự vận động và phát triển, chứng minh mốc thời gian về sự du nhập của Phật giáo vào nước ta đã không được nhiều nhà nghiên cứu đồng tình. Năm 2002, Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, phát hành cuốn sách “Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam” của Nguyễn Hùng Hậu. Trong sách này tác giả đã nghiên cứu Phật giáo Việt Nam từ khởi nguyên đến thế kỷ XIV 5 dưới góc nhìn của thế giới quan và nhân sinh quan. Riêng phần đầu từ khi du nhập đến thế kỷ VI, được tác giả viết khái quát trong khoảng bốn mươi trang. Trong đó, có những nhận xét sâu sắc như: “Như vậy, Phật giáo Luy Lâu có một dòng Phật giáo dân gian tồn tại cho đến ngày nay, nó là sự kết hợp giữa văn hóa Ấn Độ mà hạt nhân là Phật giáo với tín ngưỡng dân gian của người Việt Nam”, hay “Ngay từ buổi đầu của sự tồn tại, Phật giáo Việt Nam thế kỷ II – III (Phật giáo Luy Lâu) đã mang trong mình những mần mống để hình thành các khuynh hướng Phật giáo Việt Nam sau này, đó là khuynh hướng Phật giáo dân gian được bắt đầu từ Khâu Đà La; khuynh hướng thiền đã có từ Khương Tăng Hội; khuynh hướng hòa đồng tam giáo lấy Phật giáo làm cơ sở của các vua Lý – Trần đã có mần mống từ Mâu Tử trong Lý hoặc luận,… Cái đầu tiên đơn sơ, mộc mạc nhưng đã chứa đựng mọi cái đa dạng, phức tạp về sau”[37, 35 – 36]. Ba là, các công trình nghiên cứu về văn học Phật giáo có nhiều trong đó nổi bật có: năm 2001, Lê Mạnh Thát cho xuất bản Tổng tập văn học Phật giáo Việt Nam gồm 3 tập. Trong đó tập 1 tác giả đi sâu phân tích tác phẩm lí hoặc luận và Lục độ tập kinh. Trong khi phân tích Lí hoặc luận có đoạn tác giả viết: “Như vậy, vào giữa những năm 180 – 190 ở nước ta, cụ thể là ở Giao Chỉ đã hình thành hoàn tất một nền văn hóa mới, nền văn hóa Phật giáo Việt Nam, kết hợp thành công nền văn hóa Lạc Việt với nền văn hóa Phật giáo từ Ấn Độ đưa vào”[70, 159 – 160]. Khi phân tích Lục độ tập kinh tác giả viết: “Lục độ tập kinh tham gia tích cực vào không những sự nghiệp truyền bá giáo lí Phật giáo, mà còn vào trách nhiệm bảo vệ văn hóa dân tộc thể hiện nguyện vọng chính đáng và trăn trở đau thương của dân tộc ta vào thời điểm tác phẩm ấy ra đời. Hai nhiệm vụ ấy được thống nhất thành một thể, để cho việc thực hiện nhiệm vụ này, đồng thời hoàn thành nhiệm vụ kia. Nếp sống Đạo thống nhất với cuộc sống đời không có khoảng cách phân ly, không có màu sắc phân biệt. Sống đạo một cách trọn vẹn tức phục vụ đời một cách viên mãn, và sống đời một cách tốt đẹp là thể hiện đạo 6 một cách cụ thể tròn đầy. Yêu cầu “ngôn hành tương phò” (truyện 21), đời đạo hợp nhất, là nét đặc trưng của Phật giáo thời Lục độ tập kinh. Bốn là, một số công trình nghiên cứu đã được công bố trên báo và tạp chí. Khi đi nghiên cứu làm rõ vấn đề phân tích một số bài tạp chí trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến những đặc điểm Phật giáo Việt Nam thời Bắc thuộc như trong tài liệu số: (14), (21), (54). Năm là, Các công trình luận văn, luận án có trực tiếp khái qua những đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời Bắc thuộc như trong tài liệu số: (5) và (12). Tựu chung lại, các công trình nghiên cứu kể trên trực tiếp hoặc gián tiếp ít nhiều có phân tích về những đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời Bắc thuộc. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ tập trung những điều kiện, tiền đề, nội dung, đặc điểm Phật giáo trong giai đoạn này. Từ đó chỉ ra ảnh hưởng của nó đến sự phát triển của lịch sử Phật giáo Việt Nam. Cho nên, tôi đã chọn vấn đề: “Một số đặc điểm của Phật giáo Việt Nam trong thời Bắc thuộc”, làm đề tài luận văn thạc sĩ tôn giáo học của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu một số của đặc điểm Phật giáo Việt Nam trong thời Bắc thuộc cũng như ảnh hưởng của nó đến sự phát triển của lịch sử phật giáo Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích nghiên cứu đề tài cần làm rõ ba vấn đề sau: Một là, khái quát các điều kiện cho quá trình hình thành và phát triển những đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời Bắc thuộc Hai là, những nội dung một số đặc điểm cơ bản của Phật giáo Việt Nam thời đầu Bắc thuộc. Ba là, chỉ ra những ảnh hưởng của Phật giáo đầu Bắc thuộc đối với lịch sử Phật giáo Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Một số đặc điểm của Phật giáo Việt Nam thời kỳ đầu Bắc thuộc (từ đầu Công nguyên đến thế kỷ VI) 4.2. Phạm vi nghiên cứu: 7 - Phạm vi về mặt thời gian: Do thời Bắc thuộc kéo dài hơn 1000 năm chứa đựng rất nhiều sự kiện với nhiều nội dung phong phú đa dạng. Cho nên, để nghiên cứu được hệ thống có thấy được đặc điểm cơ bản của thời kỳ đầu trọng, chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu trong khoảng thời gian từ đầu Công nguyên đến thế kỷ VI để có thể làm rõ vấn đề cần nghiên cứu và chỉ ra được sự ảnh hưởng đói với sự vận động, phát triển của nó trong lịch sử Phật giáo Việt Nam về sau. Thế kỷ VI có bước phát triển đột phá trong lịch sử chống Bắc thuộc của dân tộc với sự ra đời của nhà nước Vạn Xuân. Còn đối với lịch sử Phật giáo là sự ra đời của Thiền phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi. - Phạm vi về mặt không gian: nghiên cứu Phật giáo Giao Châu. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận: Đề tài đươ ̣c thực hiê ̣n dựa trên quan điể m của Chủ nghiã Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh , đường lố i , chính sách của Đảng C ộng sản Việt Nam và pháp luật của Nhà nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam về tín ngưỡng, tôn giáo. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: - Phương pháp duy vật lịch sử và duy vật biện chứng được sử dụng nhằm hiểu đối tượng nghiên cứu một số đặc điểm của Phật giáo Việt Nam trong thời Bắc thuộc, từ đó thấy được quá trình vận động và phát triển của nó trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. - Phương pháp nghiên cứu tôn giáo học như xuất phát từ cấu trúc chúc, năng tôn giáo… Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành như: Phương pháp nhân học tôn giáo, phương pháp sử học… 6. Đóng góp của luận văn 8 Về mặt học thuật: Luận văn đưa ra những nhận thức mới có tính hệ thống, khái quát các đặc điểm của Phật giáo Việt Nam và ảnh hưởng của nó đến lịch sử Phật giáo Việt Nam, bước đầu phân tích những đặc điểm này dưới góc độ Tôn giáo học. Luận văn trình bày khái quát các tiền đề, điều kiện cho quá trình du nhập và phát triển hình thành nên các đặc điểm của Phật giáo Việt Nam trong thời đầu Bắc Thuộc. Từ đó đi sâu phân tích những nội dung một số đặc điểm của Phật giáo trong thời kỳ đầu Bắc thuộc và ảnh hưởng của chúng đến sự phát triển của Phật giáo Việt Nam từ góc độ tôn giáo học. Về giá trị thực tiễn: Luận văn này có thể làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy vè Phật giáo nói chung, Phật giáo Việt Nam nói riêng. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phầ n mở đầ u , kết luận, danh mu ̣c tài liê ̣u tham khả o, công trình nghiên cứu đã công bố liên quan đến luận văn và phần mục lục, nội dung chiń h của luận văn được chia làm 2 chương và 4 tiết. 9 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. CƠ SỞ CHO SỰ RA ĐỜI CÁC ĐẶC ĐIỂM CỦA PHẬT GIÁO VIỆT NAM THỜI KỲ TỪ ĐẦU CÔNG NGUYÊN ĐẾN THẾ KỶ VI 1.1. Khái quát những điều kiện cho sự du nhập và phát triển của Phật giáo Việt Nam (từ đầu Công nguyên đến thế kỷ VI) 1.1.1.Điều kiện chính trị, kinh tế, xã hội. Về chính trị. Sau khi cướp được nước Âu Lạc của An Dương Vương, nhà Triệu đã sát nhập vào Nam Việt, chẳng bao lâu nhà Hán lại thôn tính Nam Việt chia nước Âu Lạc cũ thành các quận, huyện của chúng. Từ năm “Tân Mùi, [110 TCN], Hán Nguyên Phong năm thứ Nhất. Nước Việt Nam đã thuộc về nhà Hán… Thời Tây Hán, trị sở của Thái thú đặt ở Long Uyên tức Long Biên, thời Đông Hán đặt tại Mê Linh tức làng Yên Lãng”[82,154]. Năm 34, Tô Định thay cho Tích Quang làm Thái thú Giao Châu. Đây là viên Thái thú tham lam tàn bạo, làm cho dân Giao Châu oán ghét, quý tộc Âu Lạc cũ cũng oán hận chính quyền đô hộ. Mùa Xuân năm 40, để trả thù nhà, nợ nước, Hai Bà Trưng lãnh đạo nhân dân tiến hành khởi nghĩa và giành thắng lợi. “Ầm ầm binh mã xuống gần Long Biên Hồng quân nhẹ bước chinh yên Đuổi ngay Tô Định dẹp tan biên thành Đô Kỳ đóng cõi Mê Linh Lĩnh Nam riêng một triều đình nước ta”[10, 56] Phong trào khời nghĩa thắng lợi suy tôn Trưng Vương lên địa vị vua Bà, đứng đầu đất nước, là sự trỗi dậy ý thức dân tộc, ý thức tự chủ, tự mình làm chủ vận mệnh đất nước, ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống. Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng sau đó bị Mã Viện đàn áp dã man, nhưng nó nhen nhóm lên 10 tinh thần yêu nước, coi độc lập dân tộc là cái quý nhất, gieo hạt giống tốt vào truyền thống yêu nước của người Việt. Trong Đại Việt sử ký toàn thư, Lê Văn Hưu đề cao công lao của Hai Bà Trưng trong lịch sử dân tộc “Trưng Trắc, Trưng Nhị, là đàn bà, hô một tiếng là các quân Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố cùng 65 thành ở Lĩnh Ngoại đều hưởng ứng, việc dựng nước xưng Vương dễ như trở bàn tay, có thể thấy hình thế đất Việt ta, đủ dựng được nghiệp bá Vương”[82, 56]. Sau cuộc đàn áp tàn bạo của Mã Viện, phong trào đấu tranh vũ trang của nhân dân Giao Châu bị chìm lắng đi một thời gian. Chính sách nô dịch, bóc lột và đồng hóa được đẩy mạnh hơn trước. Chế độ lạc tướng cha truyền con nối của người Việt ở các quận, huyện bị bãi bỏ, chế độ quận, bộ máy cai trị các cấp của đế chế Hán được tăng cường. Nhưng hệ thống cai trị nhà Hán vẫn không với tay được xuống dưới làng xã, vẫn không phá vỡ được kết cấu gốc cơ của xã hội Việt, nghĩa là vẫn không khống chế nổi đông đảo các tầng lớp nhân dân. Ngay Mã Viện, dù đã đàn áp xong cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng vẫn phải thừa nhận sự thật: xã hội Việt khác xã hội Hán, không thể bê nguyên xi pháp độ Hán phương Bắc sang áp dụng ở đất Việt với kết cấu làng xã bền vững. Từ năm 190 đến năm 317, chính quyền trung ương Trung Hoa suy yếu, tan rã, quan lại Hán nắm toàn bộ quyền hành ở Giao Châu như một chính quyền cát cứ. Thứ sử, Thái thú dùng con em và người đồng hương làm trưởng lại, tìm mọi cách đục khoét, vơ vét của cải của nhân dân. Các thế lực cát cứ luôn tìm cách chém giết nhau, đất Giao Châu là vật giành đi giật lại giữa chúng với nhau. Cuối thế kỷ thứ II đầu thế kỷ thứ III, đất nước ta nằm dưới cai trị cát cứ của cha con, anh em Sĩ Nhiếp, người gốc Hán, nhưng đã bản địa hóa, gần như một triều đình riêng. Sĩ Nhiếp thuần phục triều Ngô ở Giang Đông. Thời Sĩ Nhiếp, thực hiện chính sách cai trị mềm mỏng, chăm lo nhiều đến đời sống của nhân dân. Vì vậy, Sử thần Ngô Sĩ Liên bàn: “Sĩ Nhiếp là Thái thú Giao Châu, người trong nước quý mến đều gọi ông là Sĩ Vương, bèn lấy Sĩ Vương xếp vào kỷ biên niên, xếp theo lệ chính thống. Đấy có lẽ là ân huệ hàng trăm năm không 11 có chính thống, thái thú phương Bắc tham tàn không kể nỗi khốn khổ. Một sớm có chỗ dựa, người trong nước yên ổn tới 40 năm cho nên nhân đấy mà tôn làm Vương”[4, 96]. Sau khi Sĩ Nhiếp mất, con Sĩ Huy chống lại Ngô, đất Cửu Chân cũng bất phục tùng. Ngô sai tên thứ sử Lã Đại đem quân sang tiêu diệt thế lực cát cứ của họ Sĩ, Lã Đại cũng đem quân tiến đánh Cửu Chân, tàn sát hàng vạn người “Giặc Ngô chính hình bạo ngược, Phú Liễm không biết thế nào là cùng, vẫn một lối vơ vét của cải vô hạn định, gọi là nộp cống. Lại bắt hàng nghìn, hàng vạn trai tráng đất Việt, xích trói lại đem sang Ngô bắt đi lính làm bia thịt, trong cuộc hỗn chiến phong kiến Tam Quốc: Ngụy, Thục, Ngô. Trước sau với dân ta, nhà Ngô thực thi một kiểu cách “đều lấy binh uy mà ức hiếp”, kiểu cách của một chính quyền quân sự, dựa vào địa chủ thực dân Hán ở Giang Nam mà lập triều đình cát cứ”[50, 242]. Trước chính sách cai trị tàn khốc của nhà Ngô, năm 248 cả Giao Châu lẫn Cửu Chân đã nổi dậy khởi nghĩa chống nhà Ngô, đánh chiếm các thành ấp. Trong phong trào chống Ngô, cuộc khởi nghĩa của Bà Triệu có thanh thế vang dội hơn cả. Trung tâm của quân khởi nghĩa là vùng núi Tùng Sơn, giáp ranh giữa hai tỉnh Thanh Hóa và Ninh Bình. Cảm phục chí khí hiên ngang cứu nước của Bà Triệu, dân chúng theo phục Bà rất đông. Các thành ấp của giặc Ngô đều bị triệt hạ, quan lại giặc từ Thái thú đến Huyện trưởng kẻ bị giết, kẻ chạy trốn. Từ Cửu Chân cuộc khởi nghĩa đã lan ra Giao Châu ở ngoài Bắc. Thứ sử Giao Châu mất tích “Một câu nói, tương truyền là lời Bà Triệu phát ra trên núi nghĩa nghìn thu còn vang vọng mãi: Tôi chỉ muốn cưỡi cơn gió mạnh, đạp bằng sóng dữ, chém cá kình ở biển Đông, đánh đuổi quân Ngô, giành lại giang san, cởi ách nô lệ, chứ tôi không chịu khom lưng làm tỳ thiếp cho người ta”[50, 245]. Đứng trước nguy cơ tan rã của chính quyền đô hộ ở Giao Châu, triều Ngô đã cử danh tướng Lục Dận sang đàn áp. Khởi nghĩa Bà Triệu thất bại,nhưng hình ảnh người phụ nữ kiên cường bất khuất, người nữ anh hùng dân tộc, quyết nối 12 chí Bà Trưng, giành lại giang sơn, cởi ách nô lệ muôn thuở không mờ trong tâm trí người dân Việt. Từ cuối thế kỷ thứ III đến đầu thế kỷ thứ VI triều đình trung ương phương Bắc suy yếu, sức ly tâm chính trị ở Giao Châu ngày một lớn. Nam triều với các triều Đông Tấn, Tống, Tề, Lương, Trần mức độ tập quyền rất yếu, dẫn đến cơ hội cho các cuộc nổi dậy ở Giao Châu. Từ triều Tấn đến triều Lương thực tế là một chính quyền cát cứ hoặc do bọn chỉ huy quân sự địa phương, hoặc ở trong tay bọn Thứ sử, Thái thú “lập nghiệp” trên đất Giao Châu lâu đời, biến thành “cư tộc” bản địa. Chính những “cư tộc” này đã từng bước đứng ra nhận nhiệm vụ đấu tranh giải phóng dân tộc thay thế cho các tầng lớp quý tộc, bộ lạc cũ với đại diện như Bà Trưng, Bà Triệu. Tình hình chiinhs trị ở Giao Châu vào nửa cuối thế kỷ thứ VI là một thời điểm đột phá lớn trong lịch sử hơn ngàn năm chống Bắc thuộc của dân Việt, nó đánh dấu bằng cuộc khởi nghĩa lớn của Lý Bí, sau đó là thời kỳ độc lập, tự chủ tạm thời. “Vua họ Lý, tên húy là Bí người Thái Bình, phủ Long Hưng. Tổ tiên là người Bắc, cuối thời Tây Hán khổ về việc đánh dẹp, mới tránh sang đất phương Nam, được bảy đời thì thành người Nam. Vua có tài văn võ, trước làm quan với nhà Lương, gặp loạn trở về Thái Bình. Bấy giờ bọ thú lệnh tàn bạo hà khắc, làm ấp cướp phá ngoài biên, Vua dấy binh đánh đuổi được, xưng là Nam Đế, đặt quốc là Vạn Xuân, đóng đô ở Long Biên”[82, 178]. Tóm lai, có thể thấy rằng khởi nghĩa của Lý Bí thắng lợi nhờ được kế tục, phát huy từ truyền thống đấu tranh giành lại độc lập dân tộc, mà cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng đã phất cờ đầu tiên trong thời kỳ chống giặc Bắc thuộc. Nhưng đại biểu cho dân tộc thời kỳ này không còn là các lạc tướng, lạc hầu quý tộc Âu Lạc cũ, là tầng lớp hào trưởng địa phương. Việc Lý Bí xưng đế, định đô, đặt niên hiệu riêng, đúc tiền riêng, lấy Nam đối chọi với Bắc, lấy Việt để đối sánh với Hoa. Những điều này nói lên sự trưởng thành vượt bậc của ý thức dân tộc, lòng tự tin vững chắc ở khả năng tự mình vươn lên, phát triển một cách độc lập. Đó là 13 sự ngang nhiên phủ định quyền làm “bá chủ thiên hạ” của hoàng đế phương Bắc, vạch rõ sơn hà, cương vực, khẳng định phương Nam là một thực thể độc lập, là chủ nhân của đất nước, nhất quyết làm chủ vận mệnh của mình. Đây làdấu hiệu rõ rệt thể hiện sự trưởng thành của người Việt từ trong thực tiễn bi thương. Sự trưởng thành này được nhìn nhận từ nhiều góc độ khác nhau mà trong đó chúng tôi nhận thấy có kết quả của sự hội nhập và tiếp biến giữa hai nguồn mạch văn hóa từ Ấn Độ và Trung Hoa đặt trên cơ tầng văn hóa bản địa. Trong đó có vai trò nổi trội thuộc về sự lan tỏa, hội nhập của văn hóa Phật giáo vào trong nền văn hóa tín ngưỡng truyền thống của người Việt và văn hóa Việt có đủ năng lực tiếp nhận sự hội nhập này. Về tình hình kinh tế. Từ đầu Công nguyên trở về sau, Việt Nam bước vào thời đại đồ sắt phát triển. Công nghệ đúc đồng vẫn giữ địa vị quan trọng nhất trong việc chế tạo đồ dùng hằng ngày, đồ tế lễ, binh khí, … Trong các mộ táng thời kỳ này, tìm thấy rất ít vũ khí bằng đồng, công cụ hầu như không có. Những công cụ, vũ khí chủ yếu được chế tạo bằng sắt, đến những đồ dùng nhỏ cũng được chế tạo bằng sắt. Truyền thống chế tạo bằng sắt ở địa phương có từ trước Công nguyên, thời đại Đông Sơn sự truyền bá kỹ thuật rèn đúc sắt, gang từ miền nội địa Trung Quốc xuống, qua di dân Hán. Sự giao lưu với Thiên Trúc (Ấn Độ), một trung tâm lớn về sản xuất vàng, bạc, đồng, sắt, chì, thiếc hẳn cũng có tác dụng thúc đẩy nghề luyện kim miền đất Việt. Trên nền tảng đồ sắt phát đạt, thông qua cuộc đấu tranh lâu dài, gian khổ của nhân dân để phát triển sản xuất nông nghiệp cũng như toàn bộ nền kinh tế quốc dân có những bước phát triển đáng kể, là cơ sở cho đời sống tinh thần được nâng lên. Nông nghiệp. Đồ sắt phát triển, dân có nhiều công cụ để cày bừa, diệt trừ cỏ dại ở ruộng, loại trừ phương pháp hỏa canh, thay thế cày bừa bằng trâu bò, người ta giữ được độ phì nhiêu trong thổ nhưỡng, cỏ được vùi trong ruộng, lại làm tăng chất hữu cơ 14 cho đất, có công cụ sắt trong tay dân có thể tiến hành khai hoang trên một diện tích đất rộng lớn hơn trước. Đi đôi với việc phổ biến kỹ thuật cày bừa bằng trâu, bò với việc sử dụng nông cụ sắt, công trình thủy lợi cũng được phát triển (đắp đê ngăn mặn, phòng lụt, đào kênh dẫn thủy nhập điền). Kỹ thuật cày bừa bằng châu, bò, việc dùng nông cụ sắt một cách phổ biến, việc phát triển các công trình thủy lợi đê điều. Khiến cho sản xuất nông nghiệp năng suất tăng lên rõ rệt. Đầu thời Bắc thuộc, triều Tây Hán còn phải chở lúa gạo xuống nuôi quan lại và sĩ tốt đóng ở Giao Chỉ. Đến thời Công nguyên, số thóc thuế nhà Hán vơ vét được ở đây đã lên tới 13.600.000 hộc tương đương khoảng 272.000 tấn thóc. Ở đây có sự tăng cường rõ rệt áp bức về chính trị, bóc lột về kinh tế. Nhưng những lực lượng sản xuất vẫn lớn lên ngay dưới điều kiện thống trị ngoại bang[50, 252-253]. Bên cạnh trồng lúa, người dân còn trồng khoai, đậu và nhiều loại cây có củ khác. Ngoài làm ruộng người dân còn làm vườn, đối tượng của nghề làm vườn là các loại cây rau, dưa, cây ăn quả … Về chăn nuôi, ngoài trâu, bò, chó, lợn, gà, vịt, người dân còn nuôi voi để cưỡi, dùng trong chiến đấu, tải đồ, kéo xe… Tóm lại, nông nghiệp thời kỳ này có sự chuyển biến, là một nền nông nghiệp thâm canh có miệt ruộng, miệt vườn, ngũ cốc, tằm tang, ao hồ thả cá, thả rau muống, chuồng trại chăn nuôi gia súc. Thủ công nghiệp. Nhân dân Việt vốn nổi tiếng khéo tay, thành thạo trong lĩnh vực thủ công nghiệp từ lâu đời. Giờ đây thủ công nghiệp cũng có những bước phát triển đáng kể, nhiều nghề thủ công mới ra đời do học hỏi từ nước ngoài. Kỹ thuật rèn sắt đã phát triển, nghề đúc đồng thủ công vẫn sản xuất dụng cụ gia đình, những mặt hàng mỹ nghệ như gương đồng, đồ đồng mạ vàng, đai lưng mặt nạ … Nghề gốm tiếp tục phát triển trên vốn liếng kinh nghiệm cổ truyền, tiếp thu ảnh hưởng kỹ thuật từ Trung Quốc. 15 Nghề phụ quan trọng và phổ biến nhất của nhân dân Việt Nam là nghề dệt và nghề đan lát, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa … Giao thông vận tải và thương nghiệp. Trên cơ sở phát triển nông nghiệp và thủ công nghiệp, việc buôn bán trong, ngoài nước có những bước phát triển mới. Những dòng sông, những con đê ven sông và những con đường liên làng nối liền dần các huyện trong quận, các quận trong châu lại với nhau Đường biển là con đường thông thương quan trọng, nối liền Giao Châu với Trung Quốc. Biển cũng là gạch nối giữa Giao Châu và Champa cùng các nước miền biển phương Nam và Ấn Độ Dương. Ở giai đoạn trước cũng như giai đoạn này, người ta thấy tại Giao Châu đã hình thành nên những trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa – tôn giáo, ở đồng bằng dọc theo những con sông lớn: Long Biên trên sông Cầu và Ngũ Huyên Khê, Luy Lâu trên sông Dâu, sông Đuống, Mê Linh trên sông Nhị, có thành và có thị. Trung tâm chính trị, quân sự cũng dần dần trở thành trung tâm kinh tế, có chợ, có bến, trên bến dưới thuyền hình thành nên chợ búa. Ngoài mạng lưới chợ quê là chợ huyện, chợ quận, chợ châu. Luy Lâu, Long Biên có nhiều quan, quân Hoa Hán, cũng có nhiều ngoại kiều tới trú ngụ, buôn bán và truyền đạo. Ngoài người Hán còn có người Hồ (Ấn Độ, Trung Á) và các cư dân phi Hoa, phi Việt khác, tiền đồng Trung Quốc vẫn lưu hành. Như vậy, từ đầu Công nguyên (hay trước đó ít lâu) đã tồn tại các luồng thương mại quốc tế, bắt đầu từ hải cảng A – lê – xăng đri tỏa sang Nam Ấn Độ, đến Miến Điện và thông với Trung Quốc. Mặt khác họ tiếp tục vượt biển qua miền bán đảo Đông Dương mà giao thiệp buôn bán với Nam Hoa[50, 275-260]. Việc trao đổi giữa Giao Châu với các nước cũng có tác dụng kích thích nhất định đối với việc phát triển nền kinh tế cũng như văn hóa. Một số mặt hàng thủ công của nước ta được xuất cảng, một số kỹ thuật của nước ngoài được nhân 16 dân ta tiếp thu. Qua trao đổi kinh tế, việc giao lưu văn hóa giữa các nước cũng được đẩy mạnh. Về mặt xã hội. Từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ thứ VI, như phần trên phân tích, sức sản xuất tại làng xã, với nhiều công cụ và dụng cụ bằng sắt, tre, gỗ, đá, tuy bị kìm hãm nhiều song cũng dần dần phát triển. Rõ ràng sản xuất qua xã hội Giao Châu ở thời Bắc thuộc mang tính chất hai mặt đối kháng. Mỗi bước tiến trong sự phát triển sản xuất, mua được bằng những hy sinh đau khổ tận cùng của nhân dân lao động. Từ thời Mã Viện, chế độ lạc tướng đã bị xóa bỏ, chính quyền đô hộ đã nắm giữ được cấp huyện, nhưng nó vẫn không khống chế nổi cơ sở hạ tầng của xã hội Giao Châu là những làng xã. Cơ cấu làng xã vẫn là những “bầu trời riêng” của người Việt. trên ý nghĩa đó ta có thể nói rằng: người Việt mất nước nhưng làng không mất. Do không nắm được cơ sở bên dưới của xã hội, nhà Hán chủ trương muốn giữ được đất đai mới chiếm được, phải thực hiện chính sách đồn điền, dời tội nhân, dân nghèo người Hán xuống ở lẫn với người Việt, xâm chiếm và khai phá ruộng đất, lập đồn điền. Do cống phu, tô thuế nặng nề, do chiến tranh và thiên tai phá hoại mùa màng, do ruộng đất công dần dần bị quan lại đô hộ và hào trưởng địa phương xâm đoạt, nhiều dân làng người Việt bị phá sản, phải bán mình, bán vợ, đợ con cho các nhà quyền quý Hoa Việt để làm nô tì. Như vậy, bên cạnh sự tồn tại phổ biến của các làng xã mang tính chất ít nhiều tự trị, đã xuất hiện một số nhỏ đồn điền của chính quyền đô hộ, một số trại ấp của bọn quan lại, địa chủ gốc Hán ở nước ta “sinh cơ lập nghiệp” cùng một số thị trấn xóm làng người Hoa. Một hiện tượng xã hội rất quan trọng xảy ra trong thời đại Bắc thuộc là những trào lưu di dân từ phương Bắc xuống nước ta. Đó là những người Hán phạm tội bị lưu đày, những người dân từ nội địa Trung Quốc di cư xuống phía Nam. Cuối đời Đông Hán, đầu thời Tam Quốc, miền Trung 17