Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học ...

Tài liệu Một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường THPT (vận dụng qua chương trình lớp 10- chương trình chuẩn)

.DOC
129
202
104

Mô tả:

PHẦN MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Có lẽ chưa bao giờ, vấn đề nâng cao chất lượng dạy học, đặc biệt là dạy học lịch sử ở trường THPT lại được đặt ra gay gắt và chiếm được sự quan tâm đặc biệt của xã hội như hiện nay. Như một lụgic tất yếu, chất lượng dạy học của bộ môn lịch sử không thể nâng cao nếu như cả người dạy và người học đều không hứng thú với môn học, mọi phương pháp, mọi đổi mới, mọi sự vận dụng các phương tiện dạy học hiện đại vào dạy học đều bị hạn chế tác dụng nếu người học vẫn thờ ơ với môn học. Làm thế nào để học sinh hứng thú với môn học, yêu thích môn học, tìm thấy ở đó niềm say mê khám phá những tri thức của lịch sử xã hội loài người, điều đú luụn là những câu hỏi lớn đối với đội ngũ những người làm công tác nghiên cứu và giảng dạy bộ môn lịch sử ở trường THPT hiện nay, không chỉ trong nhận thức lý luận mà còn bằng hoạt động thực tiễn trong dạy học. Trong tính tổng thể các phương pháp, biện pháp sư phạm nhằm kích thích niềm say mê, hứng thú học tập bộ môn và theo đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn lịch sử, thì vấn đề sử dụng ngôn ngữ dạy học có một vị trí đặc biệt quan trọng, bởi đây là một trong những nguồn cung cấp kiến thức chủ yếu cho học sinh. Ngôn ngữ là vỏ vật chất của tư duy, là vỏ của quá trình nhận thức, là chiếc cầu nối của quá trình dạy học, nói như TS Kiều Thế Hưng: Người giáo viên như người lái đũ trờn dòng sông thời gian, mà con đũ chớnh là ngôn ngữ. Cùng với con đò giàu biểu cảm và sáng tạo ấy, người thầy sẽ đưa các thế hệ học trò của mình đến bến bờ lịch sử xa xôi, nhưng đầy hấp dẫn và thú vị để hình thành ở họ những phẩm chất tốt đẹp của con người trong xã hội mới, những hành trang không thể thiếu trên con đường đi tới tương lai. Không thể có một bài học lịch sử có chất lượng nếu như việc sử dụng ngôn ngữ thiếu chất lượng, khô cứng, sáo mòn, thiếu khả năng kích thích hứng thú và niềm say mê, sáng tạo của học sinh. Chúng ta có thể có nội dung 1 dạy học tốt, có phương pháp dạy học phù hợp, có hệ thống phương tiện dạy học hiện đại, nhưng tất cả điều đó đều kém hiệu quả rất nhiều nếu nó không được chuyển tải và vận hành qua hệ thống ngôn ngữ giàu biểu cảm. Vai trò của ngôn ngữ nói chung và ngôn ngữ trong dạy học lịch sử nói riêng rất quan trọng, nhưng lâu nay chưa được các nhà nghiên cứu quan tâm đúng mức. Vẫn chưa có một công trình nghiên cứu chuyên biệt, tập trung nào đề cập đến vấn đề quan trọng này, xuất phát từ thực tế trên đây và kinh nghiệm dạy học ở trường THPT, chúng tôi mạnh dạn đi sâu vào vấn đề ngôn ngữ trong dạy học lịch sử. Tuy nhiên, do ngôn ngữ trong dạy học là một vấn đề lớn, bao gồm nhiều nội dung và được thể hiện ở nhiều góc độ khác nhau, trong phạm vi của luận văn, chúng tôi chỉ xin đề cập đến một trong những nội dung được coi là nhân tố máu thịt của nó- đó là tính biểu cảm của ngôn ngữ. Tính biểu cảm của ngôn ngữ là gỡ? Nú cú vai trò quan trọng như thế nào trong dạy học lịch sử? Cần phải sử dụng các biện pháp sư phạm như thế nào để ngôn ngữ trong dạy học lịch sử thể hiện được sức sống của nó trong việc góp phần vào tích cực vào việc nâng cao hiệu quả bài học lịch sử, từ đó nâng cao chất lượng dạyhọc lịch sử ở trường THPT. Đó là những lý do cơ bản để chúng tôi lựa chọn đề tài: Một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường THPT (vận dụng qua chương trình lớp 10- chương trình chuẩn). Sự thành công của đề tài khẳng định ý nghĩa của biện pháp sư phạm, thao tác sư phạm về việc sử dụng ngôn ngữ, góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Cho đến nay, trong những công trình nghiên cứu về lý luận dạy học, phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học lịch sử nói riêng của các Nhà giáo dục học và giáo dục lịch sử đã đề cập đến vấn đề quan trong này ở các góc độ và mức độ khác nhau. Có thể tóm lược ở mấy loại sau đây: 2 * Loại thứ nhất: Là các tài liệu của Hồ Chí Minh và các bài viết về cách sử dụng ngôn ngữ của chủ tịch Hồ Chí Minh: Chủ tịch Hồ Chí Minh là người rất coi trọng ngôn ngữ và trong dạy học, trong cuốn “Hồ Chí Minh toàn tập, Tập 2”: Qua những bài giảng cho lớp tập huấn chính trị Quảng châu 1925-1927, chúng ta có thể học được PPDH của Người và đặc biệt là học tập được cách sử dụng ngôn ngữ giảng dạy của của chủ tịch Hồ Chí Minh qua các bài “Cuộc cách mạng tư sản Phỏp”, “Cuộc cách mạng tư sản Mỹ”, “Cuộc cách mạng Nga” [12] Khi nghiên cứu các tác phẩm của Hồ Chí Minh, nhiều nhà nghiên cứu đã tập trung đi sâu vào vấn đề ngôn ngữ, trong số đó phải kể đến cuốn “Phương pháp và phong cách Hồ Chí Minh” do GS. Đặng Xuân Kỳ (chủ biên) [18], tác giả đã đề cao phong cách diễn đạt của chủ tịch Hồ Chí Minh đó là: Có sự kết hợp hài hoà cái dân gian và cái bác học, cái cổ diển và cái hiện đại, giữa phong cách phương Đông và phong cách phương Tây để tạo ra sức cuốn hút mạnh mẽ với người nghe. Khi nghiên cứu tác phẩm Hồ Chí Minh, chúng ta không thể không nhắc tới tác phẩm “Hồ Chí Minh tác gia tác phẩm nghệ thuật ngôn từ” của nhà xuất bản giáo dục. Thông qua những bài viết, các tác giả đã phân tích để thấy sự sáng tạo trong cách sử dụng ngôn từ của chủ tịch Hồ Chí Minh cả trong ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết, tác giả Nguyễn Kim Thản đã đánh giá đó là: di sản về ngôn ngữ. Giá trị ngôn ngữ mà chủ tịch Hồ Chí Minh sáng tạo ra dựa trên cơ sở ngôn ngữ truyền thống dân tộc và mối giao lư u quốc tế và nhấn mạnh: “Một người không tạo ra được ngôn ngữ. Nhưng có người thông qua việc sử dụng ngôn ngữ, nhất là thông qua sự sáng tạo của mình về sử dụng từ ngữ, về cách diễn đạt, v..v.. có thể đóng góp cho sự phát triển của ngôn ngữ, thậm chí có thể ảnh hưởng lớn đến chiều hướng phát triển của ngôn ngữ. Chủ tịch Hồ Chí Minh chính là một người như thế” [13, 72] 3 * Loại thứ hai: Là các tài liệu giáo dục học, tâm lý học: Nhà giáo dục học A.T.Ilina đã nhấn mạnh tầm quan trọng của yếu tố ngôn ngữ, trong cuốn: “Giỏo dục học” Tác giả đã viết: Rất nhiều những kích thích bằng lời, một mặt đẩy chúng ta vào thực tế, vì thế chúng ta phải ghi nhớ điều đó để không làm sai lệch quan điểm của chúng ta đối với thực tế. Mặt khác, chính ngôn ngữ làm cho chúng ta trở thành người [17.185]. Trong cuốn “Dạy học nêu vấn đề”, tác giả I.Lecne đánh giá cao hình thức “Trỡnh bày nêu vấn đề”, coi đó là hình thức để khai thác tiềm lực sáng tạo của học sinh, tạo ra hứng thú trong việc tìm tòi, sáng tạo của các em và đặt ra yêu cầu nêu vấn đề của giáo viên qua cách trình bày miệng. Khi nói về các biện pháp nâng cao hiệu quả giờ học, Nhà giáo dục học N.V.Savin trong cuốn “Giáo dục học”, Tập 1, đã nhấn mạnh công cụ quan trọng và phổ biến của dạy học là lời nói: “Việc dạy học là một nghệ thuật, không nên nghĩ rằng chỉ có một số người có thể nắm được nú…Lời núi của giáo viên là công cụ dạy học dễ hiểu nhất và phổ biến nhất” [28.171]. Còn tác giả I.F.Kharlamốp trong cuốn “Phỏt huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?” đã đánh giá cao kích thích bên trong của học sinh và nhấn mạnh đến nghệ thuật dạy học để tạo cho học sinh hứng thú học tập và khẳng định: “Chớnh đó là nghệ thuật của sự giảng dạy” [19] Đối với quá trình nhận thức: PGS.TSKH Thái Duy Tuyên trong cuốn “Giỏo dục học hiện đại” Để thực hiện điều có hiệu quả kế hoạch bài giảng, giáo viên phải dự kiến cả ngôn ngữ, ngôn từ, tốc độ hành động, phong cách thích hợp để tạo hứng thú cho học sinh khi nghe giảng. Cuốn 2 “Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sỏch giỏo khoa” tác giả Trần Bá Hoành [9] đã nêu ra đã nêu lên những lý luận cơ bản định hướng cho việc đổi mới phương pháp dạy học, qua đó các tác giả chú trọng tới tâm lý lứa tuổi, phương pháp dạy học trong đó nhấn mạnh tới phương pháp trình bày miệng, các hoạt động kích thích hứng thú học tập lịch sử của học sinh, những yêu cầu cần thiết để trở thành giáo viên giỏi, 4 theo tác giả: cần có vốn kiến thức sâu rộng về điều mình dạy, có kỹ năng truyền đạt tốt. Cuốn “Lý luận giáo dục” của Phan Thanh Long (Chủ biên) – Trần Quang Ấn - Nguyễn Văn Diện [26], khi đưa ra việc phân loại các phương pháp giáo dục, các tác giả đã đánh giá cao về ý nghĩa của những phương pháp dùng lời trong việc thực hiện nhiệm vụ giáo dục học sinh Cuốn giáo trình “Tâm lý học đại cương” của tác giả Nguyễn Xuân Thức (Chủ biên) [32] đã nêu lên các dạng hoạt động ngôn ngữ, tác giả chỉ rõ những yêu cầu đối với việc trình bày miệng của giáo viên. Trong đó có nhấn mạnh yêu cầu phải có tính truyền cảm và khẳng định vai trò của ngôn ngữ với việc tưởng tượng của học sinh Cuốn “Dạy học hiện đại, lý luận và biện pháp kỹ thuật” của tác giả Đặng Thành Hưng [16], đã nêu lên những phương pháp dạy học cụ thể trong quá trình dạy học, trong đó có nhấn mạnh tới những phương pháp và kỹ năng của ngôn ngữ như cấu trúc ngữ pháp ra sao, phát ngôn diễn cảm như thế nào? Tác giả đi sâu vào mô hình và kỹ năng thảo luận, nhất là thảo luận nhóm- một hình thức dạy học khá phổ biến hiện nay, cách đặt vấn đề của giáo viên phải khuyến khích học sinh bộc lộ được hiểu biết cá nhân của mình, vì vậy giáo viên phải biết lựa chọn những ngôn ngữ và cách trình bày dễ hiểu. * Loại thứ ba: Các công trình về: Phương pháp dạy học lịch sử và Ngôn ngữ học Trong cuốn “Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào ?” của N.G.Đairi, tác giả đã chỉ rõ yếu tố “Nhịp độ trình bày của thầy giáo phải đúng mực… nhịp độ của lời giảng còn ảnh hưởng đến thái độ của học sinh” [7], điều này có ý nghĩa quan trọng trong phương pháp trình bày miệng của giáo viên, nhằm thực hiện mục tiêu giáo dưỡng, giáo dục và phát triển tư duy học sinh. 5 Trong cuốn: Giáo trình “phương pháp dạy học lịch sử” của GS.TS Phan Ngọc Liên – Trần Văn Trị (đồng Chủ biên) đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của ngôn ngữ giáo viên sẽ dẫn dắt học sinh trở về với quá khứ lịch sử, tạo được biểu tượng rõ ràng, cụ thể về một sự vật, biến cố lịch sử… giúp học sinh biết suy nghĩ, tìm tòi, rút ra kết luận, hình thành khái niệm nhằm tìm hiểu bản chất của sự vật, quy luật của quá trình phát triển, tác giả viết “Lời nói nhiệt tâm, chân thành làm tăng tác dụng giáo dục” [ 23, 126] và luôn đề cập, nhấn mạnh vai trò đặc biệt của phương pháp trình bày miệng. Cuốn “Cỏc con đường biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thụng” của PGS.TS Nguyễn Thị Côi [4] Trong đó trình bày cụ thể các vấn đề lý luận và có những bài minh hoạ về biện pháp sư phạm để nâng cao hiệu quả bài học lịch sử, và nêu rõ yêu cầu khi trình bày nội dung phải: Ngắn gọn, xỳc tớch, cụ thể, dễ hiểu, không rườm rà, nhiều tên riờng, tờn nước ngoài, đõy cũng là nguyên tắc trong việc sử dụng ngôn ngữ trong giảng dạy lịch sử ở trường phổ thông. Cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử”- Tập 1, 2 của GS.TS Phan Ngọc Liên (Chủ biên) - PGS.TS Trịnh Đỡnh Tựng - PGS.TS Nguyễn Thị Côi. Trên cơ sở phân tích đối tượng chức năng, nhiệm vụ của phương pháp dạy học lịch sử, đặc trưng của bộ môn để xác định hệ thống phương pháp dạy học lịch sử ở trường THPT, trong đó nhấn mạnh: Việc sử dụng lời nói sinh động góp phần quan trọng vào việc giải quyết các nhiệm vụ của dạy học lịch sử ở trường phổ thông, đõy là những cơ sở lý luận và và những kỹ năng nghiệp vụ cơ bản để thực hiện đề tài. Trong cuốn“Đổi mới phương pháp dạy học lịch sử lịch sử” (một số chuyên đề) là một gợi ý quan trọng về phương hướng đổi mới PPDH lịch sử, các chuyên đề đều đưa ra các biện pháp sư phạm và nhấn mạnh hiệu quả bài học không những cần đáp ứng tính khoa học của nội dung bài học vừa phải đảm bảo tính vừa sức của học sinh. 6 Trong “Hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường trung học cơ sở” của PGS. TS Trịnh Đỡnh Tựng (chủ biên) - Trần Viết Thụ- Đặng Văn Hồ đã nêu ra biện pháp sư phạm cụ thể cho việc sử dụng lời nói trong đoạn tường thuật, miêu tả, giải thớch… Những nội dung cơ bản viết trong chuyên khảo “Rốn luyện kỹ năng, nghiệp vụ sư phạm” PGS.TS Nguyễn Thị Côi (chủ biên)- Trịnh Tùng- Lại Đức Thụ-Trần Đức Minh, tuy không phải là sách hướng dẫn cụ thể về nghiệp vụ sư phạm, song tạo cơ sở cho giáo viên lịch sử ở trường phổ thông có kỹ năng và hướng sáng tạo trong dạy học lịch sử. Cuốn sách đã đề cập sâu sắc đến vai trò và ý nghĩa của diễn đạt núi, nờu yêu cầu cơ bản của kỹ năng diễn đạt nói, cách diễn đạt trong một số trường hợp trình bày cho học sinh, biện pháp rèn luyện kỹ năng diễn đạt nói. Trong các cuốn sách hướng dẫn trả lời câu hỏi trong sách giáo khoa do PGS TS Nguyễn Thị Côi (Chủ biên), cuốn hệ thống các câu hỏi tự luận và trắc nghiệm do PGS TS Trịnh Đỡnh Tựng (chủ biên) đó giỳp cho giáo viên và học sinh có những thuận lợi trong phương pháp sử dụng hệ thống câu hỏi trong giờ hoc lịch sử. Trung tâm từ điển học điển học và Hội sử học Việt Nam- khoa Lịch sử trường ĐHSP Hà Nội đã xuất bản cuốn “ Từ điển Tiếng Việt” và “Từ điển Thuật ngữ lịch sử” [11] giúp tác giả luận văn giải thích các khái niệm, thuật ngữ chính xác và mang tính hình ảnh Cuốn “Đổi mới việc dạy, học lịch sử lấy học sinh làm trung tõm” của Hội giáo dục lịch sử, khoa sử trường ĐHSP Hà Nội là một gợi ý về mặt lý luận việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, tác giả Trần Đức Minh đã nêu rõ vai trò của việc sử dụng tài liệu Hồ Chí Minh và đặc biệt học tập phong cách, ngôn ngữ của chủ tịch Hồ Chí Minh nhằm phát triển năng lực tư duy của học sinh trong DHLS. Cuốn giáo trình “Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt” của Bùi Tất Tươm (chủ biên) đã đưa ra những cơ sở lý luận về ngôn ngữ, tính biểu cảm của 7 ngôn ngữ, đõy là những kiến thức cơ sở về ngôn ngữ học, đặc biệt cuốn sách còn khái quát toàn bộ những biện pháp tu từ trong tiếng Việt và những phong cách chính trong sử dụng ngôn ngữ. Cuốn “99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt” của tác giả Đinh Trọng Lạc, đã giới thiệu và phân biệt rõ 5 “phương tiện” và 5 “biện pháp tu từ” trong tiếng Việt. Cuốn “Phong cách học tiếng Việt” cũng tác giả: Đinh Trọng Lạc ngoài việc giới thiệu về phong cách tiếng Việt nói chung, tác giả đã nhấn mạnh đến chức năng của hoạt động lời nói mang phong cách khoa học. Tác giả chú ý tới ba đặc trưng của phong cách này là: tính trừu tượng- khái quát cao; tớnh lụ gớch nghiêm ngặt; tính chính xác khách quan Trong cuốn “Những bài giảng về ngôn ngữ học đại cương”, tập 1 (mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy), tác giả Nguyễn Lai đã nêu ra mối quan hệcủa các chức năng của ngôn ngữ. Tác giả Đỗ Ngọc Thống (chủ biên) cuốn “Văn miêu tả trong nhà trường” đã nêu lên những biện pháp chủ yếu và những yêu cầu của văn miêu tả, tác giả nhấn mạng đến mối liên hệ của miêu tả và tưởng tượng Cố GS Vũ Dung và các tác giả Vũ Thuỵ Anh, Vũ Quang Hào với cuốn “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam”, đã tập hợp được những thành ngữ, tục ngữ, những câu ca dao, dân ca giúp cho việc sử dụng trong lĩnh vực này một cách có hiệu quả nhằm nâng cao tính biểu cảm cảu ngôn ngữ DHLS Công trình của tác giả Hoàng Anh: “Một số vấn đề sử dụng ngôn ngữ bỏo chớ” tác giả viết: “Tớnh biểu cảm của ngôn ngữ gắn với sử dụng từ ngữ, lối nói mới lạ, giàu hình ảnh, in đậm dấu ấn cá nhân, và do đó hấp dẫn hay ít nhất cũng gây ấn tượng với độc giả [1.23]. Trong cuốn “ Hệ thống thao tác trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thụng” của tác giả Kiều Thế Hưng đã khẳng định “Ngụn ngữ là nhân tố tất yếu trong dạy học, bởi vì lời nói là nguồn cung cấp kiến thức chủ yếu và sử dụng lời nói là một phương tiện rất quan trọng để truyền thụ kiến 8 thức… Ngôn ngữ trong dạy học lịch sử phải chính xác, để trình bày sự kiện đúng như nó tồn tại, nhưng điều quan trọng là nó phải hàm chứa được trong đó hơi thở của thời đại và sức sống của hiện thực” [14- 57]. Từ đó tác giả đề ra những nội dung chủ yếu của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử: “Âm lượng trong ngôn ngữ tuy có phụ thuộc lớn vào yếu tố bẩm sinh, nhưng chủ yếu do quá trình rèn luyện của người sử dụng nú” [14- 60]; Âm sắc và ngữ điệu trong ngôn ngữ dạy học lịch sử được tác giả đánh giá “Âm sắc và ngữ điệu trong ngôn ngữ dạy học phải nhằm hỗ trợ trong việc dạy học được truyền cảm hơn, sinh động hơn và thực hiện những yêu cầu dạy học xác định”. Tuy nhiên, trong dạy học ngôn ngữ, các động tác sư phạm, tư duy tri thức lịch sử có quan hệ chặt chẽ với nhau như một thể thống nhất “Tri thức nào thì ngôn ngữ ấy và động tác ấy” Ngoài ra còn có nhiều chuyên khảo đề cập tới nghiệp vụ sư phạm và các bài đăng trờn cỏc Tạp chí Giáo dục, khoá luận tốt nghiệp của đồng nghiệp, một số cuốn Tài liệu bồi dưỡng chu kỳ cho giáo viên 1997-2000; Bồi dưỡng nâng cao năng lực cho giáo viên THPT [2], việc thực hiện chương trình SGK lớp 10, năm 2006 nhấn mạnh việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử. Để tiến hành phần thực nghiệm sư phạm chúng tôi cần nhiều các tài liệu giáo trình “Lịch sử thế giới cận đại”[27], SGK [3], Tư liệu lịch sử 10 [31], Sử dụng kờnh hỡnh lịch sử trung học cơ sở (Phần lịch sử thế giới) của PGS TS Trịnh Đỡnh Tùng (chủ biên), cuốn “Tỡnh bạn vĩ đại và cảm động” của L. Vớtgốp và I.A. Xukhụtin là những tư liệu để chúng tôi tham khảo và giảng dạy trực tiếp các bài dạy thực nghiệm. Điểm qua các công trình nghiên cứu có liên quan đến ngôn ngữ và ngôn ngữ dạy học lịch sử, có thể thấy vấn đề ngôn ngữ không phải là vấn đề còn mới mẻ trong dạy học nói chung và trong dạy học lịch sử nói riêng, tuy nhiên chưa có công trình nào nghiên cứu một cách chuyên biệt và tập trung vào vấn đề này, Đặc biệt chưa có công trình nào đi sâu vào tính biểu cảm của ngôn 9 ngữ trong dạy học lịch sử. Vì thế có thể coi đề tài: Một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông (Vận dụng qua chương trình lịch sử lớp 10- chương trình chuẩn) là một đề tài mới mẻ. Mặc dù chưa có công trình nào nghiên cứu tập trung, chuyên biệt về vấn đề này, nhưng vấn đề ngôn ngữ trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng được thể hiện trong các công trình nói trên là những cơ sở quan trọng giúp chúng tôi trong việc tìm hiểu và đi sâu nghiên cứu đề tài này. 3. MỤC ĐÍCH CỦA ĐỀ TÀI Trên cơ sở xác định và nhận thức đúng đắn về vai trò, vị trí của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử và một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông. Đề tài này có mục đích cơ bản là: Tìm hiểu cơ sở khoa học, xác định nội dung, bản chất và biện pháp sư phạm để nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử, góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử và nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường THPT 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: Một số biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm trong ngôn ngữ dạy học lịch sử ở trường THPT. Đối tượng này gồm các vấn đề cụ thể do nội dung của đề tài đặt ra đó là: Sự cần thiết, cơ sở khoa học, những khái niệm cơ bản, nội dung và các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học lịch sử ở trường THPT. 5. NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI Xuất phát từ mục đích, đối tượng nghiên cứu, đề tài nàycú những nhiệm vụ cơ bản sau đây: 5.1. Từ lý luận giáo dục học, tâm lý học, phương pháp dạy học lịch sử, xác định sự cần thiết tất yếu cũng như vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng của 10 ngôn ngữ nói chung, tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học lịch sử nói riêng trong dạyhọc lịch sử hiện nay ở các trường THPT 5.2. Trên cơ sở lý luận và điều tra thực tế xác định rõ những khái niệm, những nội dung, những yêu cầu cơ bản của tính biểu cảm trong ngôn ngữ dạy học lịch sử ở trường THPT 5.3. Xây dựng hệ thống các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ DHLS ở trường THPT 5.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm để xác định tính đúng đắn khoa học và khả năng thực hiện các biện pháp sư phạm đề ra. 5.5. Rút ra những khái quát lý luận, những quan điểm khoa học về tính biểu cảm và các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học lịch sử ở trường THPT. 6. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1. Phương pháp luận: Dựa vào phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng ta về khoa học giáo dục và khoa học lịch sử để thực hiện nghiên cứu đề tài. 6.2. Phương pháp nghiên cứu: 6.1.1. Từ lí luận giáo dục học, tâm lý học, phương pháp dạy học lịch sử, xác định sự cần thiết, vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng trong việc sử dụng ngôn ngữ ở trường trung học phổ thông hiện nay. 6.1.2. Các phương pháp nghiên cứu của khoa học giáo dục: - Phương pháp nghiên cứu lý luận: Phân tích, hệ thống, khái quát những tài liệu có liên quan. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:. + Phương pháp quan sát: Quá trình dạy học của một số trường THPT trên đại bàn thực nghiệm + Phương pháp điều tra: Dùng phiếu điều tra với hệ thống câu hỏi đóng và mở để khảo sát thực trạng việc sử dụng các biện pháp sư phạm nhằm 11 nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học lịch sử ở một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Hoà Bình, tỉnh Hưng Yên và thành phố Hà Nội. + Phương pháp thực nghiệm nhằm kiểm nghiệm trong thực tế những biện pháp sư phạm đề xuất + Phương pháp trao đổi, phỏng vấn để tìm hiểu quan niệm và thực trạng việc sử dụng ngôn ngữ ở trường THPT + Phương pháp thống kê toán học: Thống kê số liệu điều tra, kết quả học tập làm căn cứ khẳng định tính khả thi, độ tin cậy của kết quả nghiên cứu + Phương pháp tổng kết kinh nghiệm nhằm rút bài học và đề xuất những kiến nghị. 7. GIỚI HẠN CỦA ĐỀ TÀI Ngôn ngữ trong dạy học là vấn đề lớn và là một trong những nội dung quan trọng của hoạt động dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. Tuy nhiên đề tài này chỉ tập trung đi sâu vào nghiên cứu một trong những nội dung quan trọng của ngôn ngữ trong dạy học- Đó là tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử, đõy là một trong những yếu tố quyết định để nâng cao chất lượng và hiệu quả của việc sử dụng ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Trong đó các vấn đề về khái niệm, những yêu cầu cơ bản, nội dung và biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử là những nội dung được nghiên cứu trực tiếp và chuyờn sõu trong đề tài này. 8. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC Ngôn ngữ nói chung, tính biểu cảm của ngôn ngữ nói riờng, cú một vị trí đặc biệt quan trọng trong ngôn ngữ dạy học lịch sử. Với việc hiểu đúng đắn về vị trí, nội dung và tính biểu cảm của ngôn ngữ, đặc biệt là việc xây dựng các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử sẽ giúp người giáo viên có được một công cụ hữu hiệu, tạo cơ sở khoa học cho việc triển khai một bài học lịch sử hấp dẫn sinh động, góp phần tích cực vào việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường THPT hiện nay. 12 9. CẤU TRÚC LUẬN VĂN Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn gồm có hai chương với các nội dung chủ yếu sau: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học lịch sử ở trường THPT. Chương 2. Những biện pháp sư phạm nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ trong dạy học lịch sử ở trường THPT. 13 CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA TÍNH BIỂU CẢM TRONG NGÔN NG÷ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở CÁC TRƯỜNG THPT 1.1. KHÁI NIỆM VỀ TÍNH BIỂU CẢM CỦA NGÔN NGỮ TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ 1.1.1. VỀ TÍNH BIỂU CẢM CỦA NGÔN NGỮ Trong cuộc sống con người có nhiều hệ thống phương tiện để giao tiếp, song ngôn ngữ là hệ thống giao tiếp quan trọng nhất, “Ngụn ngữ là vỏ vật chất của tư duy”. Một trong những tác dụng quan trọng nhất của ngôn ngữ là cung cấp thông tin, cung cấp tri thức, không có thông tin, không có tri thức, không thể có quá trình nhận thức. Nhà ngôn ngữ học F. de. Saussra nhấn mạnh: Ngôn ngữ là tổng thể hai mặt không thể tách rời, đó là cái biểu đạt như ý niệm, khái niệm về sự vật- hiện tượng, là nội dung cần biểu đạt và cái biểu đạt như thái độ đánh giá, tình cảm, âm thanh- hay đó là hình thức biểu đạt nội dung. Ngôn ngữ luôn gắn chặt với hoạt động thực tiễn và nhận thức tạo nên ba mặt khép kín, do đó, để sử dụng ngôn ngữ có hiệu quả chúng ta luôn phải trả lời được các câu hỏi đó là: Biểu đạt cái gì? Cho ai? Dưới hình thức nào? Nhờ có ngôn ngữ mà nội dung cần thiết được trao đổi có thể được cảm nhận, được hình dung trực tiếp bằng tư duy với nhiều cung bậc và sắc thái khác nhau, một trong những sắc thái đem lại hiệu quả cao của ngôn ngữ đó là sắc thái biểu cảm của ngôn ngữ. Theo từ điển Tiếng Việt “biểu cảm” là biểu hiện tình cảm, cảm xúc [35- 63], như vậy: Tính biểu cảm thể hiện cả ở hai dạng của lời nói đó là dạng nói và dạng viết. Tuy nhiên nếu so sánh sự khác nhau, các nhà ngôn ngữ đã rút ra có 3 điểm khác nhau đó là: 14 Thứ nhất: dạng núi dựng âm thanh, ngữ điệu còn dạng viết dùng chữ cái, dấu thanh, dấu câu. Thứ 2: Dạng nói thường hướng vào tri giác, phản ứng nhanh của người nhận nên thường kèm theo các phương tiện của ngôn ngữ là cử chỉ, nét mặt, dáng điệu còn dạng viết không có những chức năng sử dụng các phương tiện này. Thứ 3: Dạng nói dễ biểu hiện thái độ đánh giá, cảm xúc, tình cảm còn dạng viết có hình thức gọn nhẹ, hoàn chỉnh. Kết quả nghiên cứu trên của các nhà ngôn ngữ đã chỉ ra: Trong ngôn ngữ thì dấu hiệu hình thức của tín hiệu ngôn ngữ bao giờ cũng mang sắc thái tâm lý, nờn chỳng rất cơ động để thích nghi với chức năng tạo nghĩa của mình. Đó là cơ sở quan trọng để chúng ta lựa chọn cách thức sử dụng chức năng ngôn ngữ nói. So với dạng viết, dạng ngôn ngữ nói dễ dàng thực hiện các chức năng của phương tiện ngôn ngữ như: Thể hiện thái độ đánh giá, tình cảm, cảm xỳc…nhằm thực hiện mục tiêu giao tiếp đạt hiệu quả. Các nhà ngôn ngữ học đã nhấn mạnh đến các biện pháp tu từ, nhằm tạo ra phần nội dung bổ sung của phương tiện ngôn ngữ, đú chớnh là sắc thái tu từ. “Sắc thái tu từ chỉ rõ thái độ đánh giá, tình cảm của người sử dụng là sắc thái biểu cảm” [34- 101] Như vậy Tính biểu cảm của ngôn ngữ là hình thức biểu đạt nội dung thông tin thông qua sắc thái tình cảm nhằm thực hiện đạt hiệu quả cao trong giao tiếp 1.1.2. VỀ TÍNH BIỂU CẢM CỦA NGÔN NGỮ DẠY HỌC Từ định nghĩa trên và dựa vào đặc trưng của quá trình dạy học, chúng tôi mở rộng nội hàm của khái niệm về tính biểu cảm trong quá trình dạy học, một cách chung nhất, có thể hiểu tính biểu cảm trong quá trình dạy học là: Cách biểu đạt để làm nổi bật những nét tinh tế nhằm phân biệt sự vật về cơ bản giống nhau về thái độ đánh giá, tình cảm, cảm xúc về sự vật- hiện 15 tượng của giáo viên nhằm thực hiện các mục tiêu giáo dưỡng, giáo dục và phát triển của học sinh Trong quá trình dạy học, ngôn ngữ là một trong những nhân tố tất yếu giúp học sinh nhận thức cái mới, khác với nhận thức của nhà nghiên cứu, quá trình nhận thức cái mới của học sinh là một quá trình nhận thức đặc biệt. “Học sinh nhận thức cái mới chủ quan, nghĩa là chỉ mới với họ mà thụi”, chớnh vì vậy không thể thiếu được vai trò ngôn ngữ dạy học của người thầy. Theo nhà giáo dục học A. I .Ilina: “Giỏo viờn sắp xếp tài liệu sách giáo khoa bằng một cách đặc biệt, nếu cần thì bổ sung, đính chính hoặc rút ngắn để trình bày nó bằng một ngôn ngữ giản dị và dễ hiểu hơn” [18- 12]. Rõ ràng, nếu học sinh không có những xúc cảm, không cảm nhận được những tư tưởng tình cảm thì không thể hiểu rõ bản chất của sự vật- hiện tượng, không thể phân tích, đánh giá sự vật- hiện tượng. Theo các nhà phong cách học: “Chớnh thái độ, tình cảm, cảm xúc làm thành nội dung biểu hiện bổ sung lời nói, giúp người nghe có thể hiểu nhanh chóng, hiểu sâu sắc nội dung cơ bản và nhất là mục đích và ý nghĩa của lời núi” [22- 114]. Như vậy, ngôn ngữ đặc biệt là ngôn ngữ mang tính biểu cảm là cầu nối giữa hoạt động dạy học và hoạt động nhận thức, nó định hướng cho hoạt động nhận thức làm cho hoạt động nhận thức có tính kế thừa. Song, không phải vì thế mà hoạt động nhận thức mất đi tính sáng tạo, các nhà tõm lớ học Xô Viết cũng đã phân tích: các hoạt động lĩnh hội tri thức đòi hỏi có một bước tiến tương ứng của tư duy, tạo ra điều kiện bên trong mới cho việc lĩnh hội tri thức tiếp theo. Ngôn ngữ có chức năng xã hội đặc biệt, vì vậy hoạt động ngôn ngữ mang tính biểu cảm luôn xảy ra trong những bối cảnh cụ thể, do tính chất đặc biệt của nghề dạy học, tính biểu cảm là yếu tố quan trọng để nâng cao hiệu quả của hoạt động nhận thức. Khác với nhận thức của nhà nghiên cứu, nhận thức cái mới của học sinh không phải là trực tiếp, mà dưới sự chỉ đạo 16 của giáo viên, thông qua cách diễn đạt của giáo viên, đõy là con đường nhận thức ngắn nhất giỳp cỏc em nắm vững tri thức khoa học. Diễn đạt là thao tác của hành vi làm cho sự vật, ý nghĩ, tình cảm… được sáng tỏ ra để có thể nhận thức được một nội dung hay đối tượng nào đó. Theo từ điển tu từ- phong cách thi pháp học thì: “Diễn đạt bằng lời là cách thức sử dụng lời nói (từ ngữ, ngữ pháp, ý nghĩa, tín hiệu) sao cho đúng với quy tắc để người nghe tiếp nhận được đồng thời đáp ứng đầy đủ ý định của người muốn diễn đạt. Diễn đạt bằng lời thực sự là một nghệ thuật bao hàm cả sự lựa chọn các phương tiện, cách tổ chức và thực hiện phù hợp với các phương tiện đú” [21- 59,60]. Lí luận dạy học đã phân tích cơ chế của quá trình dạy học, tính chất hoạt động của quá trình dạy học từ đó tìm ra biện pháp khác nhau để làm tích cực hoá tình cảm học sinh, tuy nhiên các biện pháp “tuỳ thuộc ở trình độ học sinh, sự sáng tạo kể cả nghệ thuật của giỏo viờn”. Một trong những nghệ thuật quan trọng của giáo viên là nghệ thuật sử dụng lời nói, một lời nói thuyết phục, có tình cảm và được biểu hiện bằng một phong cách phù hợp sẽ gây cho học sinh sự hứng thú, sự hào hứng, sự chú ý. Đó là nhân tố quan trọng để học sinh tiếp thu kiến thức và sáng tạo “Trong quá trình dạy học cần đạt tới sự xúc cảm là điều kiện cơ bản để đạt niềm tin cỏ nhõn”- Đõy chớnh là gốc để biểu đạt nội dung bài học bằng một ngôn ngữ mang màu sắc biểu cảm. Từ những phân tích trờn thỡ: Tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học là giá trị nội dung, là cái được biểu đạt và hình thức biểu đạt để thể hiện những nét tinh tế làm phân biệt sự vật cơ bản giống nhau về thái độ đánh giá, về tình cảm, về cảm xúc của giáo viên và học sinh. Vấn đề này có vẻ phù hợp với bộ môn văn học, môn ngoại ngữ nhiều hơn. Song trên thực tế ở các môn học khác đặc biệt là bộ môn lịch sử, tính biểu cảm của ngôn ngữ có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong nhiệm vụ thực hiện mục tiêu giáo dục. Do vậy chúng ta cần có những biện pháp sư phạm 17 nhằm nâng cao tính biểu cảm của ngôn ngữ dạy học ở trường THPT nói chung và ngôn ngữ dạy học lịch sử nói riêng 1.1.3. VỀ TÍNH BIỂU CẢM TRONG NGÔN NGỮ DẠY HỌC LỊCH SỬ Ngôn ngữ trong dạy học nói chung và sâu hơn là tính biểu cảm trong ngôn ngữ dạy học lịch sử nói riêng. Cỏi riờng của tính biểu cảm trong ngôn ngữ dạy học lịch sử xuất phát từ đặc trưng của bộ môn lịch sử. Một là: Lịch sử là môn học nghiên cứu những sự kiện đã xảy ra trong quá khứ- những sự kiện không còn tồn tại nguyên vẹn trong thực tiễn, ngoài những dấu vết, những “mảnh vỡ” chứng minh một quá khứ có thật đã tồn tại. Do đó nhận thức lịch sử không phải nhận thức bằng con đường trực tiếp như những môn học khác, mà bằng con đường gián tiếp. Trong nhận thức lịch sử phải dựa vào nhiều yếu tố trong đó ngôn ngữ được coi là chất liệu cơ bản, chính ngôn ngữ với những sắc thái biểu cảm phong phú, đa dạng sẽ tái tạo lại bức tranh hiện thực như nú đó từng tồn tại. lịch sử sẽ không còn là những sự kiện khô cứng, lạnh lùng cũ kỹ đầy rêu phong và bụi bặm, lịch sử không chỉ là hững đống gạch vỡ mà sẽ phải là những cung điện nguy nga. TS Kiều Thế Hưng đã nhấn mạnh: “Ngụn ngữ trong dạy học lịch sử phải chính xác để trình bày sự kiện đúng như nó tồn tại, nhưng điều quan trọng là nó phải hàm chứa được trong đó hơi thở của thời đại và sức sống của hiện thực” [15- 57]. Không giống các bộ môn khoa học tự nhiên, học sinh không thể quan sát trực tiếp các hiện tượng trong phòng thí nghiệm. Cũng không giống với môn văn học, học sinh có thể tìm thấy các biểu tượng gần gũi với cuộc sống, hoặc được gặp gỡ, đối thoại với các tác giả để nghe họ kể về những cảm xúc, tình cảm thể hiện trong tác phẩm. Lịch sử không như vậy, cho dù có thể tìm thấy trong các lễ hội những nét văn hoá đặc sắc của dân tộc nhưng đó cũng chỉ là những thiết kế dựa trên những di vật, những truyền thuyết, những câu chuyện về một biến cố hoặc hiện tượng lịch sử. Học sinh có thể gặp gỡ những nhân chứng, nhưng chỉ là 18 nghe kể về trận đánh, về chiến công, về tư tưởng, tình cảm của một số nhân vật tham gia trong các sự việc- hiện tượng đó chứ các em không thể chứng kiến các sự kiện- hiện tượng lịch sử đã xảy ra. Từ những đặc trưng này của bộ môn lịch sử đòi hỏi chúng ta phải giúp học sinh tưởng tượng về những “hỡnh ảnh về sự kiện, nhân vật lịch sử, điều kiện địa lớ… được phản ánh trong óc học sinh những nét chung nhất, điển hình nhất” [24-189], đó là phải tái tạo biểu tượng cho biểu tượng của sự kiện. Theo tiến sĩ Kiều Thế Hưng, “Nhận thức trực tiếp một sự kiện đó khú, nhận thức một sự kiện trong biểu tượng (tái tạo và sáng tạo) cũn khú hơn nhiều”. [14- 21] Do đó người thầy phải có ngôn ngữ giàu hình ảnh và thổi vào đó những tình cảm, cảm xúc mang “hơi thở của thời đại”. Nhờ có phong cách của thầy trên bục giảng, giúp học sinh tái tạo những hình ảnh đã được tái tạo trên cơ sở những hiện thực lịch sử. Học sinh cũng cần có những thao tác để nắm vững tri thức lịch sử. Đây là đặc trưng cơ bản ảnh hưởng sâu sắc đến thao tác sư phạm trong dạy học lịch sử như tư duy tri thức lịch sử, động tác sư phạm và đặc biệt là phải có ngôn ngữ mang sắc thái đặc trưng riêng của bộ môn, điều đó làm nên sự khác biệt trong sử dụng phương tiện ngôn ngữ giữa dạy học lịch sử với các bộ môn khoa học khác. Thứ 2: Bản chất của nhận thức lịch sử không phải là nhận thức ở mặt hình thức mà là nhận thức về mặt bản chất của sự kiện lịch sử để rút ra quy luật vận động và sự phát triển của xã hội. Sự kiện lịch sử là cơ sở để khôi phục hình ảnh của quá khứ, là cơ sở để tạo nên cảm xúc mạnh mẽ của học sinh đối với lịch sử, kích thích hoạt động tư duy của các em. Các em nắm vững diễn biến lịch sử, hiểu rõ được bản chất của sự kiện để tiến hành việc khái quát lí luận. Vì vậy nhận thức lịch sử thường phải trải qua quá trình tạo biểu tượng và hình thành khái niệm. Ngày nay cùng với sự phát triển của khoa học kĩ thuật hiện đại, nhiều biến cố và sự kiện lịch sử được tái tạo lại với những nét điển hình và sinh động ví dụ những cảnh xây dựng kim tự tháp ở Ai Cập cổ đại, các cuộc 19 chiến tranh thống nhất Trung Quốc thời phong kiến v…v… Nhưng đó cũng chỉ là diễn lại, mô phỏng lại, tái tạo lại sự kiện đó mà thôi, còn sự kiện lịch sử đú thỡ mói nằm lại trong quá khứ, chúng ta không thể đồng nhất tái tạo lại quá khứ và hiện thực quá khứ. Những biến cố và hiện tượng trên chỉ là hiện tượng bên ngoài mà giác quan của con người cảm nhận được, còn bản chất của sự kiện- hiện tượng lịch sử thì chưa thể hiện được, chúng ta chưa biết tại sao các Pharaon phải xây dựng các kim tự tháp? Những con người thời đó làm thế nào mà xẻ được những phiến đá vài ngàn tấn và kĩ thuật xây dựng đạt ở mức như thế nào? Các em học sinh không thể hiểu được vì sao ở Trung Quốc thời phong kiến lại diễn ra những cuộc chiến tranh liên miên? v…v… Tuy nhiên, học tập lịch sử vẫn tuân theo quá trình nhận thức chung của quá trình nhận thức là từ “trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng”. Trực quan sinh động trong học tập lịch sử được ghi nhận bởi các giác quan như: thị giác tạo nên hình ảnh trực quan, thính giác được tạo nên hình ảnh thông qua lời giảng của giáo viên về sự kiện- hiện tượng lịch sử. Xác định được điều này có ý nghĩa quan trọng đối với việc lựa chọn hình thức biểu đạt hiệu quả trong dạy học lịch sử, bởi vì ngôn ngữ có thể làm thay đổi ngưỡng cảm giác. Nhờ ngôn ngữ mà quá trình diễn ra tri giác được dễ dàng, nhanh chóng sự kiện được tái hiện lại một cách khách quan, đầy đủ, rõ ràng hơn. Ngôn ngữ là phương tiện để ghi nhớ, là hình thức để lưu giữ những kết quả cần ghi nhớ. Nhờ đó học sinh hình thành được các biểu tượng lịch sử. Ngôn ngữ biểu cảm có liên quan đến nhu cầu, hứng thú, tình cảm của con người được ghi lại, giữ gìn và nhớ sâu sắc, đầy đủ hơn. Do đặc thù của dạy học lịch sử ở trường THPT, ngôn ngữ mang sắc thái biểu cảm kích thích tư duy nhận thức có vấn đề, hình thành và biểu đạt các hình ảnh mới thành các khái niệm lịch sử. Sự nhận thức sâu sắc quá trình lịch sử của học sinh THPT còn làm phong phú nội dung của biểu tượng và khái niệm lịch sử, học sinh biết vận dụng những khái niệm đã học vào hoạt động thực tiễn. 20
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan

Tài liệu vừa đăng