Tài liệu Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập và luyện tập phần hóa hữu cơ lớp THPT

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH NGUYỄN THỊ ÁNH TUYẾT MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIỜ ÔN TẬP VÀ LUYỆN TẬP PHẦN HÓA HỮU CƠ LỚP 11 THPT LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC VINH - 2014 0 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH NGUYỄN THỊ ÁNH TUYẾT MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIỜ ÔN TẬP VÀ LUYỆN TẬP PHẦN HÓA HỮU CƠ LỚP 11 THPT Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. LÊ VĂN NĂM VINH - 2014 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: - Thầy giáo PGS. TS. Lê Văn Năm - Bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học hóa học, khoa Hóa trường Đại học Vinh, đã giao đề tài, tận tình hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. - Thầy giáo PGS. TS. Cao Cự Giác và cô giáo TS. Nguyễn Thị Bích Hiền đã dành nhiều thời gian đọc và viết nhận xét cho luận văn. - Phòng Đào tạo Sau đại học, Ban chủ nhiệm khoa Hóa học cùng các thầy giáo, cô giáo thuộc Bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học hóa học khoa Hóa học trường Đại học Vinh đã giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin cảm ơn tất cả những người thân trong gia đình, Ban giám hiệu Trường THPT Cửa Lò, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Tp Vinh, tháng 10 năm 2014 Nguyễn Thị Ánh Tuyết MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................ 2. Mục đích nghiên cứu.......................................................................................... 3. Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................... 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu.................................................................... 5. Phạm vi nghiên cứu............................................................................................ 6. Giả thuyết Khoa học........................................................................................... 7. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................... 8. Những đóng góp mới của đề tài.......................................................................... NỘI DUNG............................................................................................................... Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI............................ 1.1. Bài giảng và các bước lên lớp.......................................................................... 1.1.1. Bài giảng (bài lên lớp)....................................................................................... 1.1.2. Các bước lên lớp................................................................................................ 1.1.3. Giáo án bài lên lớp............................................................................................. 1.2. Bài ôn tập, luyện tập........................................................................................ 1.2.1. Bài ôn tập............................................................................................................ 1.2.2. Bài luyện tập....................................................................................................... 1.2.3. Tầm quan trọng của bài ôn tập, luyện tập....................................................... 1.2.4. Bài ôn tập, luyện tập trong chương trình hóa học THPT............................. 1.3. Một số phương pháp dạy học các bài luyện tập - ôn tập theo hướng tích cực hoá nhận thức học sinh.................................................................................... 1.3.1. Phương pháp thuyết trình nêu vấn đề.............................................................. 1.3.2. Phương pháp đàm thoại tìm tòi...................................................................... 1.3.3. Phương pháp graph trong dạy học hóa học.................................................. 1.3.4. Phương pháp trực quan................................................................................... 1.3.5. Sử dụng BT hóa học........................................................................................ 1.3.6. PP DH theo nhóm............................................................................................ 1.3.7. Phương pháp algorit dạy học.......................................................................... 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng giờ ôn, luyện tập................................ 1.4.1. Tâm lí HS khi lĩnh hội kiến thức................................................................... 1.4.2. Sự chuẩn bị của GV và HS trước giờ ôn, luyện tập.................................... 1.4.3. Cách thức quản lí giờ ôn, luyện tập của GV................................................ 1.4.4. Trí nhớ và vấn đề ôn, luyện tập..................................................................... 1.4.5. Nội dung kiến thức và kĩ năng cần ôn, luyện............................................... 1.4.6. Sự phối hợp các phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học...................... 1.4.7. Sự hỗ trợ của các phương tiện dạy học......................................................... 1.5. Thực trạng các giờ ôn tập, luyện tập ở một số trường THPT tỉnh Nghệ An .............................................................................................................................. 1.5.1. Mục đích khảo sát............................................................................................ 1.5.2. Nội dung và phương pháp khảo sát............................................................... 1.5.3. Kết quả khảo sát............................................................................................... TIỂU KẾT CHƯƠNG 1....................................................................................... Chương 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG GIỜ ÔN TẬP VÀ LUYỆN TẬP PHẦN HÓA HỮU CƠ LỚP 11 THPT................... 2.1. Nội dung, cấu trúc phần hóa hữu cơ THPT................................................... 2.1.1. Nội dung và cấu trúc chương trình phần HHHC lớp 11 THPT................. 2.1.2. Phân phối chương trình các bài dạy luyện tập - ôn tập HH HC11 cơ bản .......................................................................................................................... 2.2. Cơ sở của việc đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập và luyện tập.......................................................................................................... 2.2.1. Đặc điểm của việc hoàn thiện kiến thức kĩ năng, kĩ xảo............................ 2.2.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học hóa học.............................................. 2.2.3. Đặc điểm của kiểu bài ôn tập, luyện tập....................................................... 2.2.4. Các nguyên tắc của việc dạy học................................................................... 2.2.5. Các lí thuyết tâm lí học về học tập và mô hình dạy học............................. 2.2.6. Quan hệ giữa mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học........................... 2.3. Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập......................... 2.3.1. Biện pháp 1: Sử dụng hệ thống câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ để hướng dẫn học sinh chuẩn bị bài trước giờ ôn, luyện tậptrên lớp .......................................................................................................................... 2.3.2. Biện pháp 2: Sử dụng hệ thống bài tập đúng mục tiêu, đúng chủ đề .......................................................................................................................... 2.3.3. Biện pháp 3: Sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề............................ 2.3.4. Biện pháp 4: Sử dụng phương pháp grap dạy học....................................... 2.3.5. Biện pháp 5: Sử dụng phương pháp algorit dạy học thích ứng với nội dung và đối tượng HS............................................................................. 2.3.6. Biện pháp 6: Tổ chức học tập theo nhóm để tăng cường khả năng hoạt động tích cực của HS............................................................................. 2.3.7. Biện pháp 7: Phân bố thời gian hợp lý.......................................................... 2.3.8. Biện pháp 8: Phối hợp hài hòa các phương pháp dạy học.......................... 2.4. Thiết kế bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ giúp HS tự ôn, luyện tập .............................................................................................................................. 2.4.1. Bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ bài luyện tập “Hợp chất hữu cơ, công thức phân tử và công thức cấu tạo”...................................... 1 2.4.2. Bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ bài luyện tập “Ankan”............... 2.4.3. Bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ bài luyện tập “An kin”.............. 2.4.4. Bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ bài luyện tập “Ancol, phenol” .......................................................................................................................... 2.4.5. Bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ bài luyện tập “Andehit, xeton và axit cacboxylic”.............................................................................. 2.5. Thiết kế và sử dụng giáo án bài ôn, luyện tập................................................ 2.5.1. Nguyên tắc thiết kế.......................................................................................... 2.5.2. Mục tiêu và các yêu cầu cần đạt được khi thiết kế...................................... 2.5.3. Quy trình thiết kế giáo án............................................................................... 2.5.4. Sử dụng giáo án.............................................................................................. 2.5.5. Một số giáo án bài ôn, luyện tập phần hóa học hữu cơ lớp 11 chương trình cơ bản theo các biện pháp đề xuất........................................ TIỂU KẾT CHƯƠNG 2....................................................................................... Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.............................................................. 3.1. Mục đích TN sư phạm................................................................................... 3.2. Nhiệm vụ của TN sư phạm............................................................................ 3.3. Kế hoạch TN sư phạm................................................................................... 3.4. Tiến hành TN................................................................................................. 3.4.1. Tiến hành các giờ dạy..................................................................................... 3.4.2. Phương tiện trực quan..................................................................................... 3.4.3. Tiến hành kiểm tra........................................................................................... 3.5. Kết quả các bài dạy TNSP............................................................................. 3.6. Xử lý kết quả TN sư phạm............................................................................. 3.7. Phân tích kết quả TN sư phạm.................................................................... 3.7.1. Phân tích kết quả về mặt định tính.............................................................. 3.7.2. Phân tích định lượng kết quả TN sư phạm................................................. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3..................................................................................... KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.............................................................................. 1. Kết luận.......................................................................................................... 2. Kiến nghị........................................................................................................ TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Bộ GD&ĐT : Bộ Giáo dục và Đào tạo BTHH : Bài tập hóa học CTCT : Công thức cấu tạo CTĐG : Công thức đơn giản CTPT : Công thức phân tử CTTN : Công thức thực nghiệm ĐC : Đối chứng đktc : Điều kiện tiêu chuẩn GV : Giáo viên HCHC : Hợp chất hữu cơ HHHC : Hóa học hữu cơ HS : Học sinh NDDH : Nội dung dạy học PHT : Phiếu học tập PPDH : Phương pháp dạy học pthh : Phương trình hóa học SGK : Sách giáo khoa SGKHH 11 : Sách giáo khoa hóa học 11 Sở GD&ĐT : Sở Giáo dục và Đào tạo THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Phân phối các tiết học hóa học của Bộ GD & ĐT................................... Bảng 1.2. Phân phối các tiết học hóa học theo Sở Gd & ĐT Nghệ An.................... Bảng 1.3. Kết quả khảo sát nội dung 1.................................................................. Bảng 1.4. Kết quả khảo sát nội dung 2.................................................................. Bảng 1.5. Kết quả khảo sát nội dung 3.................................................................. Bảng 1.6. Kết quả khảo sát nội dung 4.................................................................. Bảng 1.7. Kết quả khảo sát nội dung 5.................................................................. Bảng 1.8. Kết quả khảo sát nội dung 6.................................................................. Bảng 1.9. Kết quả khảo sát nội dung 7.................................................................. Bảng 1.10. Kết quả khảo sát nội dung 8.................................................................. Bảng 1.11. Kết quả khảo sát nội dung 9.................................................................. Bảng 1.12. Kết quả khảo sát nội dung 10................................................................ Bảng 1.13. Kết quả khảo sát nội dung 11................................................................ Bảng 2.1. Chương trình làm việc trong tiết học bài 21 theo cấu trúc Jigsaw......... Bảng 2.2. So sánh ancol và phenol........................................................................ Bảng 2.3. Cấu tạo, danh pháp................................................................................ Bảng 2.4. Tính chất............................................................................................... Bảng 3.1. Tổng hợp kết quả TN sư phạm.............................................................. Bảng 3.2. Bảng tổng hợp số HS đạt điểm Xi và điểm TB...................................... Bảng 3.3. Phần trăm số HS đạt điểm Xi của bài kiểm tra 15 phút - bài 1.............. Bảng 3.4. Phần trăm số HS đạt điểm Xi của bài kiểm tra 15 phút - bài 2............. Bảng 3.5. Phần trăm số HS đạt điểm Xi của bài kiểm tra 45 phút - bài 3............. Bảng 3.6. Phần trăm số HS đạt điểm Xi của bài kiểm tra 45 phút - bài 4........... Bảng 3.7. Kết quả TN tổng hợp........................................................................... Bảng 3.8. Phân loại kết quả TN........................................................................... Bảng 3.9. Bảng thống kê các giá trị trung bình cộng, phương sai, độ lệch chuẩn và hệ số biến thiên của các lớp TN và ĐC theo các bài kiểm tra......... DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 2.1. Grap định hướng nội dung dạy học bài luyện tập “Ankan”..................66 Hình 2.2. Grap nội dung dạy học bài luyện tập “Ankan”.....................................67 Hình 3.1. Đồ thị đường lũy tích kết quả TN - bài 1..............................................97 Hình 3.2. Đồ thị đường lũy tích kết quả TN - bài 2..............................................98 Hình 3.3. Đồ thị đường lũy tích kết quả TN - bài 3..............................................99 Hình 3.4. Đồ thị đường lũy tích kết quả TN - bài 4............................................100 Hình 3.5. Đồ thị đường lũy tích kết quả tổng hợp..............................................101 Hình 3.6. Biểu đồ biểu diễn phân loại kết quả TN - bài 1..................................102 Hình 3.7. Biểu đồ biểu diễn phân loại kết quả TN - bài 2..................................102 Hình 3.8. Biểu đồ biểu diễn phân loại kết quả TN - bài 3..................................103 Hình 3.9. Biểu đồ biểu diễn phân loại kết quả TN - bài 4..................................103 Hình 3.10. Biểu đồ biểu diễn phân loại kết quả TN - tổng hợp............................103 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bài luyện tập - ôn tập là bài dạy hoàn thiện kiến thức, với nội dung trong sách giáo khoa (SGK) ngắn gọn, nhưng nó bao hàm một nội dung lớn, chính vì thế mà việc dạy những bài luyện tập - ôn tập để đạt được hiệu quả sẽ rất khó khăn, thông thường khi đến dạng BT này HS và đôi khi GV cũng ít quan tâm vì nội dung rất đơn giản, do đó đòi hỏi người dạy phải có sự đổi mới PP dạy sao cho trong thời gian ngắn HS lĩnh hội được toàn bộ kiến thức cơ bản cần ôn tập đồng thời phải phát huy tính tích cực, tự học cho HS, hình thành cho HS tính tư duy logic và lòng đam mê học tập, khả năng làm việc cá nhân và làm việc theo nhóm đây là vấn đề cấp thiết trong thời đại hiện nay. Định hướng đổi mới PP dạy và học đã được xác định trong nghị quyết trung ương 4 khoá VII; nghị quyết trung ương 2 khoá VIII, được thể chế hoá trong luật GD(2005), được cụ thể hoá trong chỉ thị bộ GD và đào tạo đã nêu: “Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc trưng của môn học, đặc điểm đối tượng HS, điều kiện của từng lớp học; bồi dưỡng cho HS PP tự học, khả năng hợp tác; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập cho HS’’. Chính vì thế việc đổi mới PP DH (PPDH) phải phù hợp với đặc điểm từng lớp học, từng HS, đòi hỏi người dạy phải hiểu rõ ưu khuyết điểm của từng PP (PP) để từ đó có thể kết hợp nhuần nhuyễn giữa các PP sao cho không khí lớp học sôi động, tất cả các HS đều làm việc một cách sôi nổi, mang tính tư duy logic cao. Các em không những có thể độc lập suy nghĩ cách làm của mình mà còn có khả năng hợp tác với các bạn qua các hoạt động theo nhóm đồng thời có thể trao đổi với thầy, trong các tình huống này người thầy đóng vai trò dẫn dắt HS lĩnh hội kiến thức, giúp HS tự khám phá ra nội dung kiến thức và có thể tự đánh giá mình. Phần hóa học hữu cơ trong chương trình THPT hiện nay là một phần có nhiều điểm mới và khó về nội dung cũng như phương pháp. Đặc biệt, phần hóa hữu cơ lớp 11 có liên quan nhiều đến phần hóa hữu cơ lớp 12 và thường là nội dung quan trọng trong các đề thi Đại học & Cao đẳng hằng năm. Việc nắm vững kiến thức hóa học hữu cơ lớp 11 sẽ giúp HS học tốt phần hóa học hữu cơ lớp 12 và đáp ứng được nhu cầu ôn thi Đại học & Cao đẳng. Để đạt được giờ dạy bài ôn, luyện tập phần hóa học hữu cơ lớp 11 hay và có chất lượng, đa số giáo viên còn lúng túng. Vì dung lượng kiến thức thì quá lớn, những kĩ năng đòi hỏi phải rèn luyện cho HS thì nhiều mà thời gian lại có hạn. Một bộ phận GV còn xem nhẹ việc ôn, luyện tập do đó chưa đầu tư đúng mức. 1 Mặt khác, phần nhiều HS cho rằng kiến thức ôn tập là đã biết rồi nên các em thường không muốn nghe lại. Thực ra, cái biết của các em có được mới chỉ là cái biết sự kiện, chưa thành hệ thống kiến thức có tính khoa học. Nếu không có những biện pháp thích ứng cho giờ ôn tập, luyện tập sẽ không tạo được bầu không khí mới và sẽ không tạo được niềm hứng thú học tập cho HS. Những năm gần đây, công luận đã phản ánh tình trạng đa số HS vừa mới học xong chương trình một lớp hoặc một bậc học là không còn nhớ kiến thức đã học. Vả lại, có nhớ chăng cũng không có tính hệ thống, mạch lạc và thiếu khả năng vận dụng kiến thức đó để giải quyết các nhiệm vụ học tập cũng như thực tiễn cuộc sống. Trước thực trạng như vừa trình bày trên đây, tác giả chọn đề tài "Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập và luyện tập phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT " như một cố gắng góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động dạy học bộ môn hóa học ở trường THPT. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu và đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn, luyện tập phần HHHC lớp 11 THPT. Nhằm thiết kế các giáo án bài lên lớp ôn, luyện tập bám sát chương trình SGK hiệu quả dạy học các giờ dạy này. Hình thành cho HS một số phương pháp tự ôn tập để nắm bắt được những kiến thức cơ bản, trọng tâm, vận dụng và giải quyết tốt các bài tập hóa học. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn liên quan đến việc dạy và học giờ ôn, luyện tập của GV và HS THPT. - Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao chất lượng giờ ôn, luyện tập giúp học sinh học tốt phần HHHC lớp 11 THPT. - Thiết kế một số bộ câu hỏi định hướng, bài tập bổ trợ giúp HS tự ôn, luyện tập - Vận dụng các biện pháp đã đề xuất thiết kế một số bài lên lớp ôn, luyện tập. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các biện pháp đề xuất. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hóa học ở trường THPT. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn, luyện tập phần HHHC lớp 11 THPT. 5. Phạm vi nghiên cứu Nội dung: Các bài ôn tập, luyện tập phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT. Địa bàn: Một số trường THPT trong tỉnh Nghệ An 2 6. Giả thuyết Khoa học Nếu các biện pháp đề xuất phù hợp và giáo viên vận dụng tốt thì chất lượng các giờ ôn tập, luyện tập sẽ được nâng cao. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận - Đọc và nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài. - Phân tích,tổng hợp. - Phân loại, hệ thống hóa. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp quan sát(dự giờ) - Phương pháp phỏng vấn - Phương pháp điều tra bằng phiếu thăm dò - Phương pháp chuyên gia - Phương pháp thực nghiệm sư phạm 7.3. Phương pháp sử dụng toán thống kê trong KHGD để xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm 8. Những đóng góp mới của đề tài - Đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng giờ ôn tập, luyện tập. - Thiết kế một số bộ câu hỏi định hướng và bài tập bổ trợ cho các tiết luyện tập phần hóa học hữu cơ lớp 11 THPT nhằm giúp HS tự ôn, luyện tập ở nhà phát huy được tính tích cực chủ động của HS trong quá trình họctập. - Định hướng mục tiêu, qui trình thiết kế bài lên lớp ôn tập, luyện tập. - Thiết kế các bài lên lớp ôn tập, luyện tập phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT có vận dụng các biện pháp đã đề xuất. 3 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Bài giảng và các bước lên lớp[6], [20], [31] 1.1.1. Bài giảng (bài lên lớp) 1.1.1.1. Khái niệm Bài giảng được xem là một đoạn hoàn chỉnh của quá trình dạy học trong một thời lượng xác định. Bài giảng là một phần của toàn bộ quá trình dạy học. Bài giảng hay bài lên lớp là phần trọn vẹn, hoàn chỉnh, có giới hạn về thời gian của quá trình học tập, trong bước đi của nó giải quyết các nhiệm vụ dạy học xác định. Bài lên lớp là hình thức tổ chức dạy học cơ bản. Sự toàn vẹn trong bài giảng là sự phối hợp nhịp nhàng, chặt chẽ giữa năm thành tố cơ bản của quá trình dạy học là mục tiêu, nội dung, phương pháp, GV và HS dưới tác động của môi trường dạy học. Thông qua bài giảng HS có thể tự giác lĩnh hội tri thức dưới sự điều khiển của GV. Trong bài giảng. GV không những phải biết phối hợp tốt các yếu tố mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học mà còn phải biết kích thích, khơi dậy niềm đam mê, hứng thú học tập cho HS, tạo điều kiện tốt nhất giúp HS lĩnh hội và khắc sâu tri thức. 1.1.1.2. Phân loại Có nhiều cách phân loại bài giảng tùy theo mục tiêu, nội dung, phương pháp mà nó thể hiện. Các nhà nghiên cứu về PPDH đã phân bài giảng thành ba kiểu khác nhau. Kiểu 1: Bài giảng khi nghiên cứu tài liệu mới Nhằm giúp HS tri giác tài liệu mới, bước đầu hiểu rõ tài liệu này, phát hiện và nắm được ý nghĩa của các mối liên hệ và quan hệ trong đối tượng nghiên cứu. Kiểu 2: Bài giảng hoàn thiện kiến thức và kĩ năng Nhằm giúp HS hiểu sâu kiến thức đã học, đưa kiến thức đã lĩnh hội vào một hệ thống thống nhất đồng thời rèn luyện kĩ năng ứng dụng kiến thức vào những tình huống mới. Kiểu 3: Bài giảng kiểm tra và đánh giá kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo Nhằm xác định trình độ lĩnh hội kiến thức, trình độ hình thành kĩ năng, kĩ xảo. Củng cố và hệ thống hóa kiến thức. Sửa chữa, uốn nắn kiến thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo. 1.1.1.3. Cấu trúc Cấu trúc của bài lên lớp là tổ hợp của năm thành tố cơ bản của quá trình dạy học luôn tương tác với nhau dưới tác động của môi trường dạy học và tạo nên một 4 thể thống nhất, toàn vẹn. Trong bài giảng có sự thống nhất chặt chẽ giữa những mặt cấu trúc sau: - Cấu trúc của mục tiêu dạy học gồm bộ ba: trí dục, phát triển, giáo dục. - Cấu trúc logic nội dung bài giảng. - Cấu trúc qui trình các bước của bài giảng. - Cấu trúc phương pháp dạy học, sự tác động qua lại giữa GV và HS. Cấu trúc bài giảng luôn đa dạng, linh hoạt nhưng phải tuân theo qui luật chung về mối liên hệ mục tiêu - nội dung - phương pháp - GV - HS và tuân theo những qui luật riêng của môn học, đối tượng HS. Như vậy, không thể có một cấu trúc cứng nhắc, rập khuôn cho mọi kiểu bài giảng. 1.1.2. Các bước lên lớp Tiến trình bài lên lớp mô tả cấu trúc của quá trình dạy học theo một trình tự xác định của các bước dạy học, quy định tiến trình thời gian, tiến trình logic hành động. Bài lên lớp thực hiện theo tiến trình chung: Nhập đề, nghiên cứu tài liệu mới, vận dụng kiến thức, củng cố, kiểm tra, đánh giá. Bước của bài giảng là một đoạn tương đối trọn vẹn, nó bao gồm một nội dung bộ phận, một tổ hợp phương pháp tương ứng, nhằm thực hiện một mục tiêu bộ phận của bài giảng. Để phân chia các bước lên lớp, thông thường người ta dựa vào chức năng chủ yếu của nó như: Tri giác, thông hiểu, ghi nhớ, vận dụng, khái quát hóa, hệ thống hóa. Không phải cứ mỗi chức năng của quá trình dạy học lại tương ứng với một bước dạy học, mà mỗi bước dạy học thực hiện đồng thời nhiều chức năng trong đó có một chức năng nổi trội, tùy theo mục đích dạy học và nội dung kiến thức của bài học. Với mỗi kiểu bài giảng khác nhau có một kiểu cấu trúc với các bước tương ứng. Ví dụ: Ứng với kiểu bài 2 Bài giảng hoàn thiện kiến thức và kĩ năng. Kiểu này thường được sử dụng trong các giờ ôn, luyện tập tổng kết chương có thể có các bước: Bước 1: Tổ chức lớp và kiểm tra bài làm ở nhà của HS. Bước 2: Tái hiện kiến thức điểm tựa. Nhắc lại các nội dung lí thuyết cơ bản bằng phương pháp đàm thoại hoặc bằng grap ôn tập hệ thống hóa kiến thức do GV hướng dẫn, đồng thời GV phát hiện và uốn nắn những sai lệch của HS. Bước 3: HS làm việc độc lập: Hoàn thành các bài tập ở dạng vận dụng kiến thức ở nhiều mức độ: luyện tập tương tự, luyện tập vào tình huống mới vừa để hoàn thiện vừa để phát triển các nội dung lí thuyết, kĩ năng hóa học. Bước 4: GV kiểm tra kết quả hoạt động độc lập của HS qua đàm thoại. 5 Bước 5: GV khái quát hóa nội dung bài học, phân tích nội dung bài học với những kiến thức cần bổ sung, xác định giới hạn ứng dụng của những kiến thức đó. Bước 6: GV tổ chức đánh giá hoạt động của HS bằng nhiều cách: HS tự đánh giá, đánh giá lẫn nhau, GV đánh giá chung và hướng dẫn cho HS công việc và bài tập về nhà. 1.1.3. Giáo án bài lên lớp Giáo án là bài soạn của giáo viên để lên lớp giảng dạy. Một số điểm cần lưu ý khi soạn giáo án: - Giáo án soạn theo hướng đổi mới không nhất thiết phải có 5 bước lên lớp cố định như trước. Các bước lên lớp có thể thực hiện liên hoàn trong mỗi phần bài giảng. - Không nhất thiết phải có kiểm tra bài cũ đầu giờ học, củng cố cuối giờ học mà cần phải linh hoạt đối với từng bài. - Trong giáo án phải ghi rõ các hoạt động cụ thể của GV, cách thức hướng dẫn HS nghiên cứu, tiếp cận, lĩnh hội, vận dụng kiến thức kèm theo các hoạt động tích cực của HS. - Sử dụng hợp lí, có hệ thống các PPDH thích hợp. - Trong giáo án nhất thiết phải xác định rõ trọng tâm nội dung kiến thức cần đạt, cách thức và các hoạt động để đạt được điều đó. - Không có mẫu về hình thức giáo án và không nhất thiết phải quy định theo hai hay ba cột. Có thể có một số hình thức: + Giáo án hai cột: phần cho GV, phần cho HS. + Giáo án theo trang: Trang dành cho GV, trangdành cho HS. + Giáo án một côt: Soạn theo kịch bản... Giáo án của một giờ ôn luyện tập nhìn chung cũng giống như giáo án của một giờ lên lớp thông thường. Tuy nhiên do đặc điểm tiết cuối của một phần hay một chương, giờ này có nhiệm vụ chính là ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức. 1.2. Bài ôn tập, luyện tập[6], [20], [31], [35] Bài ôn tập, luyện tập ứng với kiểu bài giảng hoàn thiện kiến thức và kĩ năng và được thực hiện sau một số bài dạy nghiên cứu kiến thức mới hoặc kết thúc một chương, một phần của chương trình của các môn học. 1.2.1. Bài ôn tập Ôn là học lại hoặc nhắc lại để nhớ điều đã học hoặc đã trải qua. Ôn tập là học và luyện lại những điều đã học để nhớ, để nắm chắc. Bài ôn tập là dạng bài lên lớp nhằm nhắc lại, hệ thống lại kiến thức mà HS đã học trước đó qua một số bài học, một chương hoặc một phần của chương trình 6 một cách rời rạc thành một hệ thống kiến thức có quan hệ chặt chẽ với nhau theo một logic nhất định để củng cố khắc sâu kiến thức cho HS. 1.2.2. Bài luyện tập Luyện là tập đi tập lại nhiều lần để nâng cao dần khả năng hoặc kĩ năng. Luyện tập là làm đi làm lại nhiều lần theo nội dung đã học để cho thành thạo. Bài luyện tập là dạng bài lên lớp nhằm giúp HS tái hiện lại kiến thức đã học thành hệ thống từ đó tìm ra được những kiến thức cơ bản nhất, mối quan hệ bản chất giữa kiến thức và rèn luyện kĩ năng vận dụng các kiến thức đó để giải quyết các vấn đề học tập. Hiện nay, cấu trúc các bài luyện tập trong SGK hóa học đều có hai phần: phần kiến thức cần nắm vững và bài tập. Phần kiến thức cần nắm vững mang tính chất giúp HS ôn tập các mảng kiến thức ở những bài học trước bao gồm các kiến thức cần hệ thống củng cố và xác định mối liên hệ tương quan giữa chúng. Phần bài tập bao gồm các dạng bài tập hóa học vận dụng các kiến thức, tạo điều kiện cho HS rèn luyện kĩ năng hóa học như: giải thích các hiện tượng hóa học, sử dụng ngôn ngữ hóa học, giải các dạng bài tập hóa học... Như vậy, cùng là kiểu bài hoàn thiện kiến thức kĩ năng nhưng ở bài ôn tập chủ yếu giúp HS hoàn thiện kiến thức. Đối với bài luyện tập, cái chính là giúp HS hoàn thiện kĩ năng. 1.2.3. Tầm quan trọng của bài ôn tập, luyện tập Bài ôn tập, luyện tập có giá trị nhận thức sâu sắc và có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành phương pháp nhận thức và phát triển tư duy cho HS. - Bài ôn tập giúp HS nhớ lại, củng cố lại kiến thức đã học một cách hệ thống. - Thông qua bài ôn tập, GV phát hiện được những kiến thức mà HS chưa hiểu đúng hoặc có những khái quát chưa đúng bản chất của sự việc hiện tượng. Từ đó, GV điều chỉnh, bổ sung, làm cho khái niệm chính xác để HS hiểu đúng đắn, đầy đủ hơn. Đồng thời có thể phát triển và mở rộng kiến thức cho HS. - Trong bài luyện tập, HS tham gia các hoạt động học tập nhằm hệ thống hóa và vận dụng kiến thức không chỉ ở một chương, một số bài trước đó mà còn cả các kiến thức đã học ở chương trước, lớp trước và các môn học khác. - Nhờ vào bài luyện tập, HS có điều kiện hình thành, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức, giải quyết vấn đề, xử lí các tình huống của bài toán nhận thức. - Trong bài ôn tập tổng kết cũng như bài luyện tập, HS có cơ hội rèn luyện các thao tác tư duy: phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức và vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề học tập mang tính khái quát cao. Từ đó, HS có được phương pháp học tập, phương pháp nhận thức và phát triển được tư duy độc lập, sáng tạo. 7 - Thông qua bài luyện tập, mối liên hệ của các kiến thức liên môn giữa các bộ môn khoa học: Toán học, hóa học, vật lí học, sinh vật, địa lí... được thiết lập. Nhờ đó, HS thấy được tầm quan trọng của việc nắm vững các kiến thức khoa học để vận dụng chúng giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn học tập và cuộc sống hằng ngày. 1.2.4. Bài ôn tập, luyện tập trong chương trình hóa học THPT [1], [39], [45], [46] 1.2.4.1. Phân phối tiết học môn hóa học THPT của Bộ GD & ĐT Trong chương trình hóa học ở THPT, các bài ôn tập, luyện tập được phân phối theo từng chương. Sự phân phối số lượng các tiết học như sau: Bảng 1.1. Phân phối các tiết học hóa học của Bộ GD & ĐT Lớp Tổng số tiết Lí thuyết Luyện tập Thực hành Ôn tập đầu, cuối học kì Kiểm tra viết 10 Cơ bản 70 38 15 6 5 6 11 Cơ bản 70 41 12 6 5 6 12 Cơ bản 70 42 12 5 5 6 Các bài luyện tập được bố trí theo các chương. Mỗi chương tùy theo dung lượng kiến thức có thể có một hay hai bài luyện tập. Trong chương trình còn có các bài ôn tập được thực hiện vào đầu năm, cuối học kì I và cuối năm học với mục đích hệ thống hóa kiến thức cơ bản trong một học kì, một năm học và chuẩn bị cho HS tiếp thu kiến thức ở học kì sau hoặc năm học tiếp theo. Với các bài ôn tập học kì, GV cần hệ thống lại kiến thức cơ bản và luyện lại cho HS những kĩ năng quan trọng nhất đó là: những kiến thức là cơ sở lí thuyết được dùng để dự đoán, giải thích, xây dựng các mối liên hệ bản chất giữa các sự kiện, các biến đổi hóa học làm nền tảng cho việc tiếp thu kiến thức trong chương trình tiếp theo. Theo bảng trên, số tiết học dành cho luyện tập ở chương trình lớp 11 THPT là 12 tiết. Trong đó, có 9 tiết luyện tập dành cho phần hóa học hữu cơ từ chương: Đại cương về hóa học hữu cơ đến chương Anđehit - Xeton - Axit cacboxylic; có 4 tiết ôn tập gồm đầu năm, học kì I và cuối năm. Tỉ lệ số tiết ôn tập, luyện tập trên tổng số tiết là 24.2%. GV chuẩn bị cho giờ lên lớp ôn, luyện tập cũng cần phải cân nhắc kĩ nội dung kiến thức và kĩ năng cần ôn, luyện cho HS. Đồng thời, GV còn phải hướng dẫn HS phương pháp tự học tốt để nâng cao dần khả năng học tập, rèn luyện tư duy 8 tích cực và sáng tạo. 1.2.4.2. Phân phối tiết học môn hóa học THPT của Sở GD&ĐT Nghệ An Từ năm học 2008 - 2009, theo chỉ đạo của Bộ GD&ĐT, Sở GD&ĐT Nghệ An đã cho thực hiện chương trình năm học là 37 tuần. Đối với bộ môn hóa học được phân phối như sau: Bảng 1.2. Phân phối các tiết học hóa học theo Sở Gd & ĐT Nghệ An Lớp Tổng số tiết Lí thuyết Luyện tập Thực hành Ôn tập đầu, cuối học kì Kiểm tra viết 10 Cơ bản 70 38 15 6 5 6 11 Cơ bản 70 41 12 6 5 6 12 Cơ bản 70 42 12 5 6 8 Theo Thông tư số 28/2009/TT-BGDĐT ngày 21/10/2009 đã ban hành về chế độ làm việc đối với giáo viên trung học phổ thông là 42 tuần. Trong đó, 37 tuần dành cho việc giảng dạy và hoạt động giáo dục theo kế hoạch thời gian năm học. Phân bố chương trình như trên phù hợp với thông tư mới nhất về thời gian giảng dạy trong năm học. Như vậy, tổng số tiết trong năm của chương trình hóa học không tăng so với chương trình trước đây của bộ. Từ đó, ta có thể thấy rằng muốn co dãn nội dung kiến thức để tăng thêm giờ ôn, luyện tập cho HS là việc khó thực hiện. Vì vậy, việc xác định kiến thức và kĩ năng trọng tâm cần ôn luyện cho HS, lựa chọn các phương pháp, đề ra những biện pháp để đảm bảo đúng thời gian mà vẫn nâng cao được chất lượng giờ ôn, luyện tập là việc hết sức cần thiết. 1.3. Một số phương pháp dạy học các bài luyện tập - ôn tập theo hướng tích cực hoá nhận thức học sinh [6], [21], [35], [49] 1.3.1. Phương pháp thuyết trình nêu vấn đề 1.3.1.1. Ưu điểm và phạm vi áp dụng của PP thuyết trình nếu vấn đề PP này được áp dụng phổ biến cho các bài ôn tập đầu năm, ôn tập cuối học kỳ,cuối năm học hoặc ôn tập kết thúc chương trình theo các chuyên đề. Với yêu cầu trong một khoảng thời gian ngắn 1-2 tiết học (tương đương 45-90 phút) cần phải hệ thống hóa kiến thức tròn một học kỳ, một năm học hoặc một chuyên đề xuyên suốt cả chương trình học và đối tượng HS ở mức trung bình, khá cần được rèn luyện kĩ năng khái quát hóa, kĩ năng phát hiện và giải quyết vấn đề thì việc sử dụng PP thuyết trình nêu vấn đề trong giờ ôn tập là hợp lí và có hiệu quả cao. Bài thuyết 9 trình nêu vấn đề của GV sẽ là hình mẫu của hoạt động nhận thức, tư duy và sự vận dụng linh hoạt kiến thức đối với HS Phạm vi dử dụng: Sử dụng chủ yếu cho bài ôn tập cuối học kì, cuối năm học, kết thúc chương trình theo chuyên đề GV chuẩn bị bài thuyết trình thể hiện hình mẫu về PP trình bày, lập luận, giải quyết vấn đề... 1.3.1.2. Các bước chuẩn bị Khi sử dụng PP này GV cần chuẩn bị thật chu đáo bài thuyết trình và chú ý đến các khâu quang trọng như: - Xác định các nội dung kiến thức cơ bản cần ôn tập và sắp xếp theo logic trình bài thích hợp (qui nạp hoặc diễn dịch) - Các nội dung của bài ôn tập được nêu ra dưới dạng các câu hỏi nêu vấn đề, có chứa đựng những mâu thuẫn nhận thức (tình huống có vấn đề) hoặc được cấu tạo thành các bài toán nhận thức có tính chất tìm tòi đòi hỏi ở mức độ hoạt động tư duy cao trong giải quyết chúng. - Xác định các lập luận, các dẫn chứng minh hoạ mang tính điền hình để giải quyết các vấn đề đặt ra. - Lựa chọn các BT điển hình, có mức độ khái quát cao thể hiện được sự vận dụng tổng hợp và linh hoạt kiến thức trong việc giải quyết chúng. 1.3.2. Phương pháp đàm thoại tìm tòi 1.3.2.1. Ưu điểm và phạm vi áp dụng của PP đàm thoại tìm tòi Đây là PP DH được sử dụng phổ biến trong các giờ luyện tập - ôn tập. Các hoạt động củng cố, hệ thống hoá, vận dụng kiến thức và rèn luyện các kĩ năng của HS được điều khiển bằng một hệ thống câu hỏi do GV chuẩn bị trước. Thông qua việc đối thoại, các câu trả lời của HS mà GV xác định được tình trạng kiến thức, mức độ nhận thức, sự hiểu biết và khả năng vận dụng kiến thức của HS qua đó mà điều chỉnh nội dung cần luyện tập, ôn tập và chỉnh lí những kiến thức chưa chính xác, bổ sung những hiểu biết chưa đầy đủ ở HS. 1.3.2.2. Các bước chuẩn bị GV cần chuẩn bị hệ thống câu hỏi để điều khiển các hoạt động học tập như: hệ thống hoá các kiến thức cần nắm vững, thiết lập mối liên hệ giữa các kiến thức, vận dụng các kiến thức, rèn luyện kĩ năng của HS. Hệ thống các câu hỏi đưa ra phải rõ ràng, ngắn gọn nhưng đòi hỏi mức độ khái quát, tư duy nhất định hoặc có tác dụng nêu vấn đề để HS trình bày, suy luận, và tránh dùng những câu hỏi vụn vặt, mang tính tái hiện kiến thức một cách đơn giản. Các câu hỏi điều khiển một hoạt động học tập cụ thể cần được sắp xếp trong phiếu học tập yêu cầu HS làm việc cá nhân hoặc thảo luận theo nhóm để hoàn thành. 10