Tài liệu Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

-1- . ,c , bi . : -2" có điều kiện, . . , - . . - . .v.v. nghệ nhân, : - 1939. 1942. -3- " 1951. - 1952. 1955. - 1956. 1978. 1979. 1980. năm 2004.v.v. ,c , nh . -4. một - . : . . - - ". . . - : . . - . . ,t . . : - . - -5. - g , khơi d . . - : , . , . - : . ch tế. -6. gồm . Ch-¬ng 1: C¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam. 1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. 1.2. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô H¬i. 1.3. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô Gâ. 1.4. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho t¸c phÈm Thanh nh¹c. *TiÓu kÕt ch-¬ng 1. Ch-¬ng 2 : C¸c khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶i tiÕn c¸ch ký ©m nh¹c truyÕn thèng d©n téc. 2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn. 2.2. Khuynh h-íng kÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 2.3. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y. * TiÓu kÕt ch-¬ng 2. Ch-¬ng 3: §Ò xuÊt mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 3.1. X¸c ®Þnh môc tiªu vµ ph-¬ng h-íng viÖc t¹o dùng mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam . 3.2. Néi dung cô thÓ cña ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 3.2.1. C¸ch ghi cao ®é. 3.2.2. C¸ch ghi tr-êng ®é, tiÕt tÊu, nhÞp ph¸ch. 3.2.3. C¸ch ghi chÐp c¸c kü thuËt biÓu diÔn vµ nh÷ng yªu cÇu thÓ hiÖn t¸c phÈm. 3.3. Mét sè vÊn ®Ò cÇn l-u ý khi sö dông c¸c b¶n ký ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. * TiÓu kÕt ch-¬ng 3. KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ: - Tæng kÕt, kh¼ng ®Þnh kÕt qu¶ cña ®Ò tµi nghiªn cøu. - §-a ra mét mét sè kiÕn nghÞ nh»m t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i ph¸p cña ®Ò tµi cã thÓ thùc hiÖn ®¹t ®-îc kÕt qu¶ tèt. -7- Ch-¬ng 1: C¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam. Theo c¸c tµi liÖu lÞch sö tõ nh÷ng thêi kú phong kiÕn tr-íc kia ®Ó l¹i 1 vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam nh- GS.TS.TrÇn V¨n Khª, GS - nh¹c sÜ T« Vò, PGS.TS. Thôy Loan.v.v. 2 ©m nh¹c thµnh v¨n ViÖt Nam (bé phËn ©m nh¹c cã sù ghi chÐp trªn b¶n phæ )xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû XV, d-íi th¬× nhµ Lª. Khi Êy, ®· cã nh÷ng sù kiÖn lín nh-: triÒu ®×nh nhµ Lª chñ tr-¬ng x©y dùng ©m nh¹c theo khu«n mÉu Trung Hoa thêi nhµ Minh; trong ®ã cã viÖc triÒu ®×nh giao cho c¸c quan ®¹i thÇn lµ c¸c «ng Th©n Nh©n Trung, §ç NhuËn, L-¬ng ThÕ Vinh... nghiªn cøu ©m nh¹c Trung Hoa ®Ó häc tËp, ¸p dông vµo x©y dùng ©m nh¹c n-íc ta vµ viÖc quy chÕ ©m nh¹c cung ®×nh do L-¬ng §¨ng( quan Lç bé ty gi¸m ) so¹n th¶o ®· b¾t ch-íc quy chÕ ©m nh¹c nhµ Minh. Nh÷ng t×nh tiÕt lÞch sö Êy còng lµ c¬ së ®Ó ng-êi ta cã thÓ suy luËn ra viÖc tiÕp thu c¸c bµi b¶n ©m nh¹c vµ lèi ký ©m Trung Hoa vµo n-íc ta d-íi thêi nhµ Lª lµ ch¾c ch¾n cã. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu, kh¶o s¸t cña chóng t«i ®· ®-îc tr×nh bµy trong c«ng tr×nh khoa häc “Ch÷ nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam”, mÆc dï ch­a t×m ®­îc cø liÖu cô thÓ ®Ó chøng minh nh-ng cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy, viÖc ký ©m trong ©m nh¹c cæ truyÒn ë n-íc ta cã thÓ ®· cã tõ thêi Lý-TrÇn(kho¶ng thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIV) [1:49-120]. Do ®iÒu kiÖn lÞch sö, x· héi cña c¸c thêi ®¹i tr-íc( nhÊt lµ tõ gi÷a thÕ kû XIX trë vÒ tr-íc ), do sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh, cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu, tù nhiªn... mµ cho ®Õn nay chóng ta vÉn ®ang gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t×m kiÕm nh÷ng t- liÖu lÞch sö quan träng còng nh- viÖc x¸c ®Þnh h×nh hµi nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa cña d©n téc tr-íc khi tiÕp thu nh÷ng yÕu tè 1 VÝ dô nh- c¸c tµi liÖu lÞch sö: §¹i ViÖt sö ký toµn th-; Vò trung tuú bót; Kh©m ®Þnh §¹i nam héi ®iÓn sù lÖ.v.v. 2 VÝ dô nh- trong c¸c tµi liÖu: ¢m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam(luËn ¸n TiÕn sÜ cña GS.TS.TrÇn V¨n Khª); Søc sèng cña nÒn ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña GS.nh¹c sÜ T« Vò ); L-îc sö ©m nh¹c ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña PGS.TS. NguyÔn Thôy Loan ). -8ngo¹i lai. VÊn ®Ò ký ©m trong ©m nh¹c cæ truyÒn n-íc ta còng ë trong t×nh tr¹ng nh- vËy. Tuy nhiªn, chóng ta ®Òu biÕt r»ng, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ch÷ nh¹c, lèi ký ©m trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam, sù tiÕp thu ¶nh h-ëng tõ lèi ký ©m Trung Hoa vµ sau nµy lµ lèi ký ©m Ph-¬ng T©y cã mét vai trß, ý nghÜa rÊt quan träng. Riªng lèi ký ©m C«ng Xª phæ cã sö dông ch÷ H¸n ®Ó ghi cao ®é cña Trung Hoa chÝnh lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò ban ®Çu gãp phÇn vµo sù ra ®êi cña c¸c ph-¬ng thøc ký ©m trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. Víi tinh thÇn tù c-êng d©n téc vµ nh÷ng hiÓu biÕt t-êng tËn vÒ sù kh¸c biÖt gi÷a b¶n chÊt ©m nh¹c d©n téc ViÖt Nam víi ©m nh¹c d©n téc Trung Hoa, cho nªn, tuy cã tiÕp thu lèi ký ©m sö dông ch÷ H¸n( C«ng Xª phæ ) cña Trung Hoa nh-ng ng-êi ViÖt Nam ®· biÕt chän läc vµ ViÖt ho¸ ®Ó t×m ra nh÷ng c¸ch ghi phï hîp cho ©m nh¹c cña m×nh. Trªn c¬ së ®ã, nh÷ng ph-¬ng ph¸p ký ©m cô thÓ cho nh¹c cô D©y, nh¹c cô H¬i, nh¹c cô Gâ vµ cho thanh nh¹c ®· ra ®êi. C¸c ph-¬ng ph¸p ký ©m Êy cã h×nh thøc vµ néi dung nhthÕ nµo? chóng t«i sÏ tr×nh bµy lÇn l-ît qua c¸c tiÓu môc tiÕp theo. Tr-íc hÕt, nh- chóng ta ®Òu biÕt, ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945 ®-îc coi lµ giíi h¹n cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, mét thêi ®iÓm b¶n lÒ lÞch sö rÊt quan träng vÒ chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸ ë n-íc ta. §ång thêi, ®ã còng lµ c¸i mèc ®-îc c¸c nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam coi nh- giíi h¹n thêi gian cña ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam( tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc ). V× vËy, chóng t«i quan niÖm r»ng, ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn ph¶i lµ nh÷ng ph-¬ng thøc ký ©m cã ë n-íc ta tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc, trong ®ã sö dông ch÷ H¸n N«m lµm ký hiÖu ®Ó ghi cao ®é. TÊt c¶ c¸c ph-¬ng thøc ký ©m kh¸c kh«ng trùc tiÕp sö dông ch÷ H¸n N«m, kÓ c¶ lo¹i dïng tªn gäi cña ©m thanh theo hÖ thèng Hß XXang cã nguån gèc ban ®Çu lµ ch÷ H¸n nh-ng ®· phiªn ©m, chuyÓn ghi sang ch÷ quèc ng÷ ®Ó ký ©m nh¹c truyÒn thèng th× kh«ng ®-îc coi lµ ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn n÷a, mµ ph¶i gäi b»ng mét c¸i tªn kh¸c, mang ý nghÜa “T©n truyÒn”, ch¼ng h¹n nh­: “Ph­¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cã c¶i biªn dïng cho nh¹c truyÒn thèng”, hoÆc lµ “Ph­¬ng thøc ký ©m nh¹c truyÒn thèng theo lèi míi”.v.v. 1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. -9Còng gièng nh- nh÷ng ng-êi Ch©u ¸ kh¸c, phÇn lín ng-êi ViÖt Nam -a thÝch nh¹c cô D©y h¬n lµ nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ. Do vËy, trong s¸ng t¸c, trong biÓu diÔn còng nh- trong th-ëng thøc, hä dµnh sù quan t©m nhiÒu h¬n cho nh¹c cô D©y. Trªn thùc tÕ lÞch sö, c¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y còng cã nhiÒu lo¹i h¬n so víi nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ. Trong c¸ch ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y, nãi chung ®Òu sö dông kiÓu V¨n tù phæ( Letter Notation ), trong ®ã dïng ch÷ H¸n, ch÷ N«m, víi hÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang Xª C«ng Liu U lµm ký hiÖu ghi cao ®é. VÒ tr×nh thøc nh¹c phæ, tõ thÕ kû XIX trë vÒ tr-íc, ®-îc viÕt theo hµng däc víi thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i, gièng nh- c¸ch viÕt v¨n tù cña ch÷ H¸n. Kho¶ng ®Çu thÕ kû XX trë ®i cã thªm lèi viÕt theo chiÒu ngang trªn dßng kÎ hoÆc biÓu ®å 1, ®äc tõ tr¸i sang ph¶i vµ lèi viÕt theo chiÒu ngang kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å nh-ng cã kÌm theo phiªn ©m b»ng ch÷ quèc ng÷ c¸c tªn ©m ký hiÖu b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m. C¸c b¶n nh¹c truyÒn thèng ®-îc ký ©m theo ph-¬ng ph¸p ký ©m lßng b¶n, tøc lµ chØ ghi phÇn giai ®iÖu cèt lâi, tËp trung biÓu thÞ nh÷ng yÕu tè chÝnh cña lµn ®iÖu, cña t¸c phÈm; cßn nh÷ng yªu cÇu chi tiÕt kh¸c nh- ©m t« ®iÓm, s¾c th¸i, dÊu lÆng, tr-êng ®é chÝnh x¸c cña tõng ©m.v.v. th× do ng-êi biÓu diÔn tuú c¬ mµ xö lý sao cho hîp víi h¬i, ®iÖu, phong c¸ch vïng miÒn, phong c¸ch cña thÓ lo¹i. Trong ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y cã 2 lèi tr×nh bµy c¬ b¶n: - Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å. - Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang; trong ®ã cã lo¹i kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å vµ cã lo¹i ®-îc viÕt trªn dßng kÎ hoÆc biÓu ®å( hay cßn gäi lµ ©m phæ biÓu ). 1 BiÓu ®å hay cßn gäi lµ ¢m phæ biÓu dïng trong lo¹i nh¹c phæ sö dông ch÷ H¸n N«m nµy lµ mét hÖ thèng bao gåm c¸c ®-êng kÎ ngang vµ c¸c ®-êng kÎ däc. C¸c ®-êng kÎ ngang lµ dßng kÎ ®Ó ghi c¸c ký hiÖu cao ®é cho th¼ng hµng, ®ång thêi lµ ranh giíi ®Ó ph©n biÖt gi÷a c¸c dßng nh¹c víi nhau. C¸c ®-êng kÎ däc dïng ®Ó ph©n chia c¸c « nhÞp, ®¸nh dÊu vÞ trÝ c¸c ph¸ch m¹nh, ph¸ch nhÑ. - 10 Néi dung chÝnh ®-îc thÓ hiÖn trong c¸c b¶n ký ©m nµy lµ phÇn cao ®é cña giai ®iÖu lßng b¶n nh-ng kh«ng chØ râ tr-êng ®é cña tõng ©m mµ chØ ®¸nh dÊu vÞ trÝ ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp, n¬i th-êng ®-îc gâ Song loan ®Ó gi÷ nhÞp cho bµi. Kh«ng cã ký hiÖu biÓu thÞ dÊu lÆng, s¾c th¸i, c-êng ®é.v.v. Cã nhiÒu b¶n kh«ng hÒ cã c¸c ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô( rung, nhÊn, luyÕn,mæ, phi, x¾p, thÕ ngãn.v.v. ). Cã nh÷ng b¶n ngoµi ký hiÖu cao ®é vµ ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ra, chØ cã mét hoÆc hai ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng b¶n phæ ký ©m cho ®µn NguyÖt tõ thÕ kû XIX chØ thÊy cã mét ký hiÖu liªn quan ®Õn ®µn NguyÖt, ®ã lµ ký hiÖu ®¸nh d©y bu«ng.VÝ dô: khi gÆp ch÷ Tån( 存) trong b¶n phæ, ng-êi nh¹c c«ng hiÓu ®ã lµ ®¸nh ©m Xµng( 上) trªn d©y bu«ng cña d©y §¹i trªn ®µn NguyÖt. Cã khi trong toµn bé mét b¶n ký ©m cho ®µn Tranh, ng-êi ta chØ gÆp mét lo¹i ký hiÖu chØ kü thuËt diÔn tÊu, ®ã lµ dÊu ¸ (亞) chØ kü thuËt g¶y r¶i mét nhãm nèt b»ng c¸ch l-ít ngãn tay trªn mét lo¹t d©y. §Ó ký ©m cao ®é, ng-êi ta dïng c¸c ch÷ H¸n N«m cña hÖ thèng tªn ©m Hß X- Xang 1 víi sù ph©n chia cao ®é vµ sù ph©n biÖt vÒ vÞ trÝ qu·ng 8 nh- sau: 合 四 衣 (hoÆc 伵 ) 上 尺 工 反 (hoÆc宛)2⁾ 六 五 NÕu cho Hß(合 ) = §å, ta sÏ cã c¸c cao ®é nh- sau: Chó thÝch: - ¢m Liu(六) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Hß(合) - ¢m U(五) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Xù(四) 1 HÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang nµy ng-êi ViÖt Nam tiÕp thu tõ Trung Hoa, ng-êi Trung Hoa tiÕp thu tõ M«ng Cæ. 2 Ch÷ oan(宛) cã khi cßn ®-îc viÕt b»ng ch÷ o¸n(怨). - 11 - C¸c ©m Xang Xª C«ng Liu ë qu·ng 8 trªn(®äc lµ X¸ng XÕ Cèng LÝu) ng-êi ta ghi thªm mét dÊu h×nh bé nh©n ®øng 1 ë phÝa tr-íc ©m ®ã: X¸ng XÕ Cèng LÝu Ngoµi ra, cã mét vµi ký hiÖu cao ®é ®-îc dïng riªng theo thãi quen tõng vïng. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng nh¹c sÜ ë miÒn Trung ®· dïng ch÷ y( - ®äc lµ ý ) ®Ó chØ ©m ë qu·ng 8 trªn cña nèt Xª( 尺). [13:26,55] Cã nh÷ng nh¹c sÜ ë Nam bé l¹i dïng ch÷ y(衣 ) vµ ch÷ ý( ) ®Ó ký ©m 2 nèt n»m d-íi ©m Xang, ©m X¸ng c¸ch nhau 1 qu·ng 8. [2:19] Khi ký ©m, tuú theo h¬i, ®iÖu( thang ©m, ®iÖu thøc ) cña t¸c phÈm mµ ng-êi ta sÏ sö dông nh÷ng ký hiÖu cao ®é cho phï hîp. Víi nh÷ng bµi ë ®iÖu thøc B¾c, c¸c ký hiÖu cao ®é th-êng ®-îc dïng lµ: (Cho Hß = §å) Nh÷ng bµi ë ®iÖu Nam 2, th-êng ®-îc dïng c¸c ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó ký ©m: 1 Bé nh©n ®øng( 2 Cã khi cßn gäi lµ ®iÖu Ai. ) lµ 1 trong nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n cÊu t¹o thµnh ch÷ H¸n. - 12 - Nh÷ng bµi ë ®iÖu O¸n, th-êng ®-îc dïng c¸c ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó ký ©m: ( LÊy Hß = §å ) D-íi ®©y, chóng t«i sÏ tr×nh bµy vÒ tõng lo¹i cô thÓ trong ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. 1.1.1. Lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc. Tr-íc hÕt, vÒ ký hiÖu cao ®é, lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt tªn c¸c ©m thanh theo hÖ thèng Hß Xù Xang nh- ®· tr×nh bµy ë trªn. C¸c ký hiÖu cao ®é nµy ®-îc viÕt theo c¸ch viÕt cña ch÷ H¸n; tøc lµ viÕt theo thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Khi ®äc, còng ph¶i ®äc theo tuÇn tù nh- vËy. C¸ch viÕt cña tõng ch÷ ph¶i theo tuÇn tù lµ: nÐt trªn viÕt tr-íc, nÐt d-íi viÕt sau; nÐt ngang viÕt tr-íc, nÐt däc viÕt sau. C¸c ch÷ lÇn l-ît kÕ tiÕp nhau tõ trªn xuèng d-íi theo hµng däc mµ kh«ng cÇn dßng kÎ. C¨n cø vµo c¸ch ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta cã thÓ chia lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y dïng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc lµm 3 d¹ng: + D¹ng thø nhÊt: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ chõa ra mét kho¶ng trèng. + D¹ng thø hai: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng c¸ch chõa ra mét kho¶ng trèng. + D¹ng thø ba: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn. - ë d¹ng thø nhÊt( ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ chõa ra mét kho¶ng trèng ). - 13 Khi sö dông d¹ng nµy ®Ó ký ©m cho c¸c nh¹c cô D©y( ®µn NguyÖt, ®µn Tranh, ®µn NhÞ.v.v. ) ng-êi ta viÕt c¸c ký hiÖu cao ®é theo hÖ thèng Hß Xù Xang b»ng ch÷ H¸n N«m theo chiÒu däc( kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å). §Ó ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta dïng mét dÊu huyÒn 1 viÕt ë phÝa d-íi, chÕch vÒ bªn ph¶i ký hiÖu cao ®é cña ©m n»m ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh Êy; ®ång thêi ®Ó chõa ra mét kho¶ng trèng ë ngay d-íi ký hiÖu cao ®é n»m ë ph¸ch m¹nh. §é dµi cña kho¶ng trèng nµy ë trªn giÊy th-êng t-¬ng ®-¬ng víi mét kho¶ng trèng ®ñ ®Ó viÕt mét ch÷ ®µn( mét ký hiÖu cao ®é ), kiÓu nh- d-íi ®©y: 1 DÊu huyÒn lµ gäi theo kiÓu ch÷ ViÖt hiÖn ®¹i ngµy nay, cßn dÊu nµy trong c¸ch viÕt cña ch÷ H¸n ®-îc dïng lµm dÊu ph¶y. - 14 Trong tËp nh¹c phæ mang tªn “Di t×nh nh· ®iÖu” 1 , mét trong nh÷ng t- liÖu hiÕm hoi vÒ nh¹c phæ cæ ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m cßn l¹i ®Õn ngµy nay, ta sÏ t×m thÊy kiÓu ký ©m nãi trªn. TËp nh¹c phæ nµy gåm c¸c b¶n ký ©m cña 42 t¸c phÈm ca nh¹c cung ®×nh HuÕ d-íi triÒu nhµ NguyÔn; trong ®ã cã 32 b¶n ký ©m cho ®µn d©y nh- c¸c bµi Ngù cung, L-u Thuû khóc, Phó lôc, Ngò ®èi.v.v. vµ 10 b¶n ký ©m ca khóc( c¸c bµi Ca HuÕ ) nh-: Qu¶ phô, T- m· phông cÇu khóc, Kim V©n KiÒu toµn -íc, §µo hoa l-u thuû.v.v. Qua néi dung vµ c¸ch tr×nh bµy rÊt quy cñ, râ rµng, nÐt ch÷ viÕt ®Ñp ®· cho thÊy, t¸c gi¶ chÐp tËp nh¹c phæ nµy nÕu kh«ng ph¶i lµ nh¹c quan hay nh¹c c«ng trong cung ®×nh th× chÝ Ýt còng ph¶i lµ mét ng-êi cã tr×nh ®é ©m nh¹c chuyªn nghiÖp; cã kiÕn thøc, hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ c¸c bµi b¶n trong ca nh¹c cung ®×nh HuÕ 2. Trong c¸c b¶n ký ©m cho ®µn D©y ë ®©y, ta b¾t gÆp nh÷ng bµi ký ©m cho ®µn NguyÖt sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc; ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp b»ng dÊu huyÒn vµ chõa kho¶ng trèng( d¹ng thø nhÊt cña lèi ký ©m b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt däc ). B¶n phæ cña bµi T©y mai cung d-íi ®©y lµ mét vÝ dô. VÝ dô 1: B¶n ký ©m bµi T©y mai cung cho ®µn NguyÖt. [29 :23] 1 TËp nh¹c phæ nµy kh«ng ghi râ t¸c gi¶ ®· chÐp( khuyÕt danh ) còng nh- thêi gian vµ n¬i ph¸t hµnh nh-ng trang ®Çu vµ trang cuèi cã ®ãng dÊu cña th- viÖn tr-êng Ph¸p quèc ViÔn §«ng( mét tr-êng ®µo t¹o cña Ph¸p ë n-íc ta thêi Ph¸p ®« hé ). T- liÖu nµy hiÖn l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m d-íi m· sè AB - 446. t¹o cña Ph¸p ë n-íc ta thêi Ph¸p ®« hé ). T- liÖu nµy hiÖn l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m d-íi m· sè AB - 446. 2 Néi dung vµ c¸ch viÕt cña tËp nh¹c phæ nµy cho thÊy cã lÏ nã ®· ®-îc chÐp ra vµo kho¶ng nöa ®Çu thÕ kû XIX. - 15 - NÕu nh×n vµo b¶n ký ©m nµy, ng-êi nh¹c c«ng sÏ hiÓu ®-îc nh÷ng vÊn ®Ò sau: - B¶n nh¹c dïng cho ®µn NguyÖt v× trong bµi cã 2 ch÷ Tån( 存) - mét lo¹i ch÷ ®µn chØ viÖc tr×nh diÔn ©m Xµng b»ng d©y bu«ng trªn d©y §¹i cña ®µn NguyÖt. - B¶n nh¹c gåm cã 18 « nhÞp v× cã 18 ®iÓm ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp. - B¶n nh¹c ®-îc viÕt ë ®iÖu B¾c, trong ®ã sö dông c¸c cao ®é d-íi ®©y: - 16 Nh÷ng cao ®é ®-îc ký ©m ra trªn b¶n phæ chÝnh lµ phÇn cao ®é c¬ b¶n trong lßng b¶n cña bµi T©y mai cung. Theo thãi quen ®· cã tõ l©u trong ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam, khi tr×nh diÔn, ng-êi nh¹c c«ng dùa theo lßng b¶n nµy mµ biÕn tÊu ®i theo nguyªn t¾c: T«n träng c¸c ©m ë vÞ trÝ ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp vµ c¸c ©m ë ®Çu c©u, cuèi c©u, cuèi ®o¹n; trªn c¬ së c¸c cao ®é c¬ b¶n,thªm vµo nh÷ng nèt thªu,l-ít, t« ®iÓm... lµm phong phó giai ®iÖu; c¸c ©m n»m ë ph¸ch yÕu cã thÓ ch¬i theo tiÕt tÊu tuú lùa chän; vËn dông c¸c kü x¶o diÔn tÊu nh¹c cô vµ nguyªn t¾c rung, nhÊn cña h¬i, ®iÖu ®Ó thÓ hiÖn, lµm râ néi dung vµ phong c¸ch cña b¶n nh¹c. Nh- vËy, tõ mét b¶n ký ©m, ng-êi ta cã thÓ tr×nh diÔn ra nhiÒu kiÓu dÞ b¶n kh¸c nhau nh-ng vÉn ®¶m b¶o néi dung vµ cèt c¸ch cña lµn ®iÖu, cña t¸c phÈm. Theo c¸ch lµm Êy, chóng ta cã thÓ h×nh dung ra bµi T©y mai cung cho ®µn NguyÖt nãi trªn cã giai ®iÖu lßng b¶n nh- d-íi ®©y( NguyÔn B×nh §Þnh chuyÓn ghi sang lèi ký ©m Ph-¬ng T©y ). VÝ dô 2: B¶n chuyÓn ghi bµi T©y mai cung cho ®µn NguyÖt sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ. Trong tËp nh¹c phæ Di t×nh nh· ®iÖu cßn cã rÊt nhiÒu nh÷ng bµi kh¸c cho ®µn NguyÖt ®-îc ký ©m theo c¸ch nãi trªn; ®ã lµ c¸c bµi: L-u thñy, Phó b¶n, Chinh phô ng©m, TÈu m·, B×nh b¸n, Nam th-¬ng.v.v. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã nh÷ng bµi ký ©m cho ®µn Tranh; ®ã lµ c¸c bµi: L-u thuû khóc, Phó b¶n, Cæ b¶n nam ®iÖu.v.v. - 17 D-íi ®©y lµ nh¹c phæ cña bµi Phó b¶n nª ®iÖu. VÝ dô 3: B¶n phæ bµi "Phó b¶n nª ®iÖu" cho ®µn Tranh trong tËp “Di t×nh nh· ®iÖu”(trÝch). [27:18] Nh×n vµo b¶n ký ©m nµy, ng-êi ta hiÓu ra c¸c vÊn ®Ò sau: - B¶n nh¹c viÕt cho ®µn Tranh. V× trong ®ã cã nh÷ng ký hiÖu chØ kü thuËt Á cña ®µn Tranh( b»ng ký hiÖu亞 ). - B¶n nh¹c ë ®iÖu Nam, víi thµnh phÇn c¸c ©m ®-îc sö dông lµ: 四 上 尺 Xõ RÒ Xang Pha Xª Xon 工 六 C«ng Liu La §« 五 U Rª 意 X¸ng Ph¸ ý Xãn ø L¸ - 18 - Toµn bé b¶n nh¹c gåm 36 « nhÞp, v× cã 36 ®iÓm ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp. Theo nguyªn t¾c cña nh¹c cæ truyÒn, ta cã thÓ h×nh dung ra giai ®iÖu lßng b¶n cña bµi Phó b¶n cho ®µn Tranh trong b¶n ký ©m nãi trªn nh- d-íi ®©y. VÝ dô 4: Bµi Phó b¶n nª ®iÖu viÕt cho ®µn Tranh chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ( NguyÔn B×nh §Þnh trÝch chuyÓn ghi 3 dßng ®Çu tõ b¶n ký ©m H¸n N«m). ë d¹ng thø hai trong lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y b»ng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, ng-êi ta viÕt c¸c ký hiÖu cao ®é víi hÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang theo chiÒu däc tõ trªn xuèng d-íi( kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å « vu«ng ), thø tù c¸c dßng ký nh¹c ®-îc tÝnh tõ ph¶i sang tr¸i. §Ó ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta chØ viÖc chõa ra mét kho¶ng trèng ë ngay phÝa d-íi ký hiÖu cao ®é cña nèt n»m ë ph¸ch m¹nh Êy. §é dµi cña kho¶ng trèng Êy còng b»ng kho¶ng trèng ®ñ ®Ó viÕt mét ký hiÖu cao ®é( mét ch÷ ®µn ), t-¬ng tù nhd-íi ®©y. - 19 - Trong tr-êng hîp cÇn nh¾c l¹i mét ©m nµo ®ã, ng-êi ta dïng mét ký hiÖu cã h×nh d¸ng gièng nh- 2 dÊu huyÒn viÕt song song. DÊu nµy ®-îc viÕt ë ngay d-íi ký hiÖu cao ®é cña ©m ®-îc nh¾c l¹i. CÇn nh¾c l¹i bao nhiªu lÇn th× viÕt bÊy nhiªu dÊu nh- vËy. - 20 Trong tËp nh¹c phæ mang tªn “CÇm ph¶”1 cã tõ kho¶ng thÕ kû XIX, cã h¬n 20 b¶n nh¹c cho ®µn D©y( nhiÒu nhÊt lµ cho ®µn NguyÖt, ®µn Tranh ) ®· ®-îc chÐp ra b»ng lèi ký ©m ë d¹ng thø 2 nãi trªn. VÝ dô 5:B¶n ký ©m bµi L-u thuû cho ®µn Tranh trong tËp CÇm ph¶ [29:20] Ta cã thÓ h×nh dung ra giai ®iÖu lßng b¶n cña bµi L-u thuû cho ®µn Tranh nãi trªn qua b¶n chuyÓn ghi sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ nh- sau( b¶n chuyÓn ghi do NguyÔn B×nh §Þnh thùc hiÖn ): VÝ dô 6: B¶n chuyÓn ghi bµi L-u thuû cho ®µn Tranh trong tËp CÇm ph¶ sang lèi ký ©m trªn 5 dßng kÎ. 1 CÇm ph¶( cßn ®äc lµ CÇm phæ ), lµ cuèn nh¹c phæ H¸n N«m trong ®ã ký ©m c¸c b¶n nh¹c cung ®×nh( nh· nh¹c, Ca HuÕ, Tuång cung ®×nh ). Trªn tiªu ®Ò tõng b¶n nh¹c ®Òu cã ®ãng dÊu kiÓm duyÖt cña triÒu ®×nh thêi nhµ NguyÔn. T- liÖu nµy hiÖn ®ang l-u tr÷ t¹i ViÖn H¸n N«m víi m· sè A.1508.