Tài liệu Một giải pháp ký âm cho nhạc truyền thống việt nam

Bộ Giáo dục và Đào tạo – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM ---------- Nguyễn Bình Định MỘT GIẢI PHÁP KÝ ÂM CHO NHẠC TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT ÂM NHẠC Chuyên ngành: Lý luận Âm nhạc Mã số: 62 21 01 01 Hà Nội –Tháng1/ 2010 Bộ Giáo dục và Đào tạo – Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM  MỘT GIẢI PHÁP KÝ ÂM CHO NHẠC TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật Âm nhạc Chuyên ngành: LÝ LUẬN ÂM NHẠC Mã số: 62 21 01 01 Cán bộ hướng dẫn khoa học: GS.TS. Phạm Minh Khang Nghiên cứu sinh: Nguyễn Bình Định Hà Nội – 1/2010 LêI CAM §OAN T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cña riªng t«i. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn ¸n lµ trung thùc vµ ch-a tõng ®-îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo kh¸c. T¸C GI¶ NGUYÔN B×NH §ÞNH Gi¶i thÝch c¸c thuËt ng÷ vµ ch÷ viÕt t¾t sö dông trong luËn ¸n 1.Gi¶i thÝch thuËt ng÷. - Ghi ©m (Record): dïng m¸y ghi ©m ®Ó ghi ©m thanh vµo b¨ng tõ, ®Üa. - Ký ©m(notation, musicale dictation): Sö dông c¸c ký hiÖu, nh¹c hiÖu ®Ó ghi chÐp b¶n nh¹c ë trªn giÊy (cã thÓ nghe trùc tiÕp ng-êi ®µn, h¸t hoÆc nghe tõ b¨ng, ®Üa, radio ... råi chÐp l¹i ra giÊy). - Khu«ng nh¹c: lµ 1 ®-êng kÎ hoÆc nhiÒu ®-êng kÎ song song víi nhau dïng ®Ó ghi c¸c nèt nh¹c vµ dÊu nh¹c. Khu«ng nh¹c phæ biÕn nhÊt lµ khu«ng nh¹c gåm 5 ®-êng kÎ song song. - Khãa nh¹c(key): Ký hiÖu ®Æt ë ®Çu khu«ng nh¹c dïng ®Ó x¸c ®Þnh tªn gäi cña mét ®é cao nhÊt ®Þnh, tõ ®ã, lµm mèc ®Ó ®em l¹i tªn gäi cho c¸c nèt n»m trªn c¸c dßng vµ c¸c khe cña khu«ng nh¹c. - Nh¹c phæ (b¶n phæ): tê giÊy hoÆc nh÷ng tê giÊy, quyÓn s¸ch mµ trªn ®ã cã ghi chÐp c¸c b¶n nh¹c. - Ch÷ nh¹c: c¸c bËc trong thang ©m ®-îc biÓu thÞ b»ng c¸c ký hiÖu tu©n theo quy -íc nhÊt ®Þnh. - NhÞp chÝnh diÖn (nhÞp ch¸nh diÖn): lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(trong ©m nh¹c truyÒn thèng lµ gâ vµo ph¸ch m¹nh) th× r¬i ®óng vµo vÞ trÝ cña mét ©m. - NhÞp néi: lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(gâ vµo ph¸ch m¹nh) th× r¬i vµo nèt cuèi cña mét tiÓu tiÕt. - NhÞp ngo¹i (nhÞp sau): lµ lo¹i nhÞp mµ khi gâ nhÞp(gâ vµo vÞ trÝ ph¸ch m¹nh) th× r¬i ®óng vµo nèt ë cuèi c©u. - Ph¸ch (temps): ®¬n vÞ thêi gian cña « nhÞp. Trong ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam ph¸ch lµ mét ®¬n vÞ thêi gian chØ khung nhÞp. Mét ph¸ch cã thÓ gåm 2 nhÞp 2/4 hoÆc mét nhÞp 4/4. Khi tr×nh diÔn nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam, mçi ph¸ch ®-îc thÓ hiÖn b»ng mét tiÕng gâ cña Song Loan hoÆc mét nh¹c cô cã tªn gäi lµ Ph¸ch. - Tû tÇn: Tû sè tÇn sè c¬ b¶n gi÷a 2 ©m thanh, dïng ®Ó x¸c ®Þnh kho¶ng c¸ch cao ®é gi÷a 2 ©m. Ng-êi ta th-êng dïng tû tÇn ®Ó tÝnh ra kho¶ng c¸ch cao ®é gi÷a 2 ©m kÒ nhau hoÆc gi÷a mét ©m víi ©m khëi ®Çu cña thang ©m cã chøa ©m ®ã. - ¢m nguyªn(©m c¬ b¶n): ©m ch-a cã dÊu hãa g× lµm cho nã n©ng cao hoÆc h¹ thÊp so víi t×nh tr¹ng ban ®Çu, ©m ë d¹ng quy chuÈn. - Non: ThÊp h¬n ©m b×nh th-êng, ©m tiªu chuÈn mét chót nh-ng ch-a tíi nöa cung. - Giµ: Cao h¬n ©m b×nh th-êng, ©m tiªu chuÈn mét chót nh-ng ch-a tíi nöa cung. - Cents: §¬n vÞ ®o kho¶ng c¸ch gi÷a 2 ©m thanh. Trong thang ©m b×nh qu©n cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y, mét cung cã gi¸ trÞ b»ng 200 cents. - C« ma (comma): §¬n vÞ ®o kho¶ng c¸ch nhá nhÊt gi÷a 2 ©m thanh. Cã nhiÒu lo¹i Comma kh¸c nhau nh-: comma pythagorien(23,460 cents), comma syntonic vµ comma didymic(21,506 cents), comma shisma(1,954 cents).v.v. Mét cung trong thang ©m b×nh qu©n cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y cã gi¸ trÞ b»ng 9 c« ma. - Hãa biÓu: c¸c dÊu hãa viÕt ë ®Çu khu«ng nh¹c, ngay sau khãa, yªu cÇu tr×nh diÔn trong suèt bµi, ë mäi bÌ, mäi qu·ng t¸m cho ®Õn khi nµo cã dÊu hãa kh¸c thay thÕ. - Nöa cung(cßn gäi lµ b¸n cung): lµ kho¶ng c¸ch 100 cents gi÷a 2 ©m, theo tiªu chuÈn cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y, sö dông trong thang ©m b×nh qu©n. - Mét cung( cßn gäi lµ nguyªn cung): lµ kho¶ng c¸ch 200 cents gi÷a 2 ©m, theo tiªu chuÈn cña ©m nh¹c ph-¬ng T©y, sö dông trong thang ©m b×nh qu©n. - V¨n tù phæ (letter notation) : lµ lo¹i nh¹c phæ mµ trong ®ã c¸ch ký ©m cña nã sö dông v¨n tù (ch÷ viÕt) ®Ó biÓu thÞ cao ®é cña c¸c ©m, kÕt hîp víi mét sè ký hiÖu kh¸c biÓu thÞ vÒ tr-êng ®é, nhÞp, tèc ®é, s¾c th¸i cña t¸c phÈm. - TÊu ph¸p phæ(Tabulature): lµ lo¹i nh¹c phæ sö dông v¨n tù, sè tù vµ mét sè ký hiÖu kh¸c ®Ó ghi chÐp c¸c b¶n nh¹c th«ng qua viÖc biÓu thÞ c¸c thÕ tay, ngãn bÊm cña nh¹c cô. - §éng c¬ phæ(Ekphonetic notation): Lµ lo¹i nh¹c phæ dïng ch÷ vµ mét sè ký hiÖu ®Ó biÓu thÞ nh÷ng m« tÝp(®éng c¬) cÊu thµnh nh÷ng m« h×nh giai ®iÖu mµ trong ®ã qu·ng vµ tiÕt tÊu cña nã ®· ®-îc qui -íc s½n. - Sè tù phæ(Figure Notation): Cßn gäi lµ Sè tù ký phæ ph¸p, lµ lèi ký ©m sö dông c¸c ch÷ sè ®Ó biÓu thÞ cao ®é cña c¸c ©m. - Phæ tuyÕn phæ(Staff notation): lµ lèi ký ©m sö dông dßng kÎ(khu«ng nh¹c) vµ nèt nh¹c nh- ta thÊy ngµy nay. Phæ tuyÕn phæ cã c¸c lo¹i tõ 1 dßng ®Õn 20 dßng, tuy nhiªn, phæ biÕn nhÊt lµ lo¹i sö dông khu«ng nh¹c 5 dßng kÎ. - C«ng Xª phæ: mét lo¹i V¨n tù phæ (Letter Notation) ra ®êi vµo thêi nhµ Minh(Trung Quèc, thÕ kû XV), sö dông c¸c ch÷ H¸n: Hß X- Xang Xª Cènglµm ký hiÖu ®Ó ghi cao ®é. - Qu·ng trung tÝnh: qu·ng lín h¬n qu·ng thø nh-ng nhá h¬n qu·ng tr-ëng, hoÆc lín h¬n qu·ng ®óng nh-ng nhá h¬n qu·ng t¨ng. - Hß nhÊt: Danh tõ chñ yÕu dïng trong C¶i l-¬ng - Tµi tö, sau hß nhÊt lµ hß nh×, hß ba, hß t-, hß n¨m. C¸c nghÖ nh©n cã 2 c¸ch tÝnh: mét lµ, hß nhÊt cã cao ®é b»ng ©m §« hoÆc ©m Rª (©m Rª th-êng ®-îc lùa chän nhiÒu h¬n) råi tõ ®ã tÝnh ra c¸c hß kh¸c. Hai lµ, hß phµn råi ®Õn hß nhÊt; tõ ®ã tÝnh ra c¸c hß kh¸c.Ch¼ng h¹n nh-, Hß phµn lµ §« th× Hß nhÊt lµ Rª, Hß nh× lµ Mi.v.v. - Hß nh×: lµ ®øng sau hß nhÊt. VÝ dô: hß nhÊt lµ ®å th× hß nh× lµ rª. - Hß phµn: ë d-íi hß nhÊt. Ch¼ng h¹n, hß nhÊt lµ ®å th× hß phµn lµ xi gi¸ng. - Rung hét: Kü thuËt h¸t nÈy h¹t trong Quan hä, Ca trï. - NhÊn m-în cung: lµ mét lo¹i kü thuËt diÔn tÊu th-êng dïng trong nh¹c cô d©y, dïng ®Ó t¹o ra mét ©m thanh b»ng c¸ch ph¸t ra mét ©m ban ®Çu råi nhÊn lªn cao ®é dù ®Þnh. VÝ dô: b¾t ®Çu ®¸nh ©m xon råi nhÊn lªn ®Ó cã ©m la. - Song thinh (cßn gäi lµ song thanh): kü thuËt tr×nh diÔn 2 bÌ cïng mét lóc trªn mét nh¹c cô. - Á: Mét lo¹i kü thuËt vuèt, gÈy l-ít nhanh ngãn tay qua nhiÒu d©y ®µn hoÆc nhiÒu phÝm ®µn, t¹o ra mét chuçi ©m thanh liÒn bËc ®i lªn hoÆc ®i xuèng (t-¬ng tù nh- kü thuËt Glissando trong ©m nh¹c ph-¬ng T©y). 2. C¸c ch÷ viÕt t¾t trong luËn ¸n. - Bé VH- TT & DL: Bé V¨n hãa, ThÓ thao vµ Du lÞch. - Bé GD & §T : Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o. - HVANQGVN: Häc viÖn ¢m nh¹c Quèc gia ViÖt Nam. - GS: Gi¸o s-. - TS: TiÕn sÜ. - PGS: phã Gi¸o s-. - NS¦T: NghÖ sÜ -u tó. - NG¦T: Nhµ gi¸o -u tó. - NGND : Nhµ gi¸o nh©n d©n. - NSND : NghÖ sÜ nh©n d©n. - VN : ViÖt Nam. - C, D, E, F, G, A ,B, H : C¸c ch÷ c¸i ®-îc dïng lµm ký hiÖu chØ c¸c ©m ®å, rª, mi, pha, xon, la, xi gi¸ng, xi b×nh. Môc lôc Më §ÇU Trang 1 Ch-¬ng 1: c¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn Trong lÞch sö ¢M NH¹C VIÖT NAM. 7 1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô d©y. 8 1.1.1 Lèi ký ©m cho nh¹c cô d©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc. 12 1.1.2. Lèi ký ©m cho nh¹c cô d©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang. 29 1.2. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô h¬i. 43 1.2.1 C¸ch ký ©m cho nh¹c cô h¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó ghi cao ®é theo hÖ thèng Hß Xù Xang. 45 1.2.2.C¸ch ký ©m cho nh¹c cô h¬i sö dông ch÷ H¸n N«m ®Ó ghi cao ®é b»ng c¸c tõ t­îng thanh ë vÇn “ H”. 49 1.3. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô gâ. 62 1.3.1. C¸ch ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm khÝ nh¹c. 64 1.3.2. C¸ch ký ©m cho nh¹c cô gâ trong t¸c phÈm thanh nh¹c ( nh¹c cô gâ trong ban nh¹c ®Öm cho h¸t). 67 1.4. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho t¸c phÈm thanh nh¹c. 69 * TiÓu kÕt ch-¬ng 1. 75 Ch-¬ng 2: C¸c khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶I tiÕn c¸ch ký ©m nh¹c truyÒn thèng d©n téc. 76 2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn. 76 2.1.1. D¹ng thø nhÊt. 77 2.1.1.1 CÊp ®é 1. 77 2.1.1.2 CÊp ®é 2. 80 2.1.2. D¹ng thø hai. 83 2.2. Khuynh h-íng kÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 89 2.2.1. Ph-¬ng ph¸p thø nhÊt. 89 2.2.2. Ph-¬ng ph¸p thø hai. 99 2.3. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 108 * TiÓu kÕt ch-¬ng 2 . 113 Ch-¬ng 3: ®Ò xuÊt mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 120 3.1. X¸c ®Þnh môc tiªu vµ ph-¬ng h-íng viÖc t¹o dùng mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 121 3.1.1. Môc tiªu. 121 3.1.2. Ph-¬ng h-íng. 122 3.2. Néi dung cô thÓ cña ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 124 3.2.1 C¸ch ghi cao ®é. 124 3.2.1.1 Cao ®é trong ©m nh¹c Ph-¬ng T©y. 3.2.1.2. Cao ®é trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 3.2.2. C¸ch ghi tr-êng ®é , tiÕt tÊu, nhÞp ph¸ch. 3.2.3. C¸ch ghi chÐp c¸c kü thuËt biÔu diÔn vµ nh÷ng yªu cÇu thÓ hiÖn t¸c phÈm. 3.3. Mét sè vÊn ®Ò cÇn l-u ý khi sö dông nh¹c phæ ký ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. * TiÓu kÕt ch-¬ng 3. KÕt luËn. KiÕn nghÞ Danh môc tµi liÖu tham kh¶o Phô lôc 126 127 153 157 193 199 199 201 -1- . ,c , bi . : -2" có điều kiện, . . , - . . - . .v.v. nghệ nhân, : - 1939. 1942. -3- " 1951. - 1952. 1955. - 1956. 1978. 1979. 1980. năm 2004.v.v. ,c , nh . -4. một - . : . . - - ". . . - : . . - . . ,t . . : - . - -5. - g , khơi d . . - : , . , . - : . ch tế. -6. gồm . Ch-¬ng 1: C¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam. 1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. 1.2. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô H¬i. 1.3. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô Gâ. 1.4. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho t¸c phÈm Thanh nh¹c. *TiÓu kÕt ch-¬ng 1. Ch-¬ng 2 : C¸c khuynh h-íng nghiªn cøu, c¶i tiÕn c¸ch ký ©m nh¹c truyÕn thèng d©n téc. 2.1. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m cæ truyÒn. 2.2. Khuynh h-íng kÕt hîp lèi ký ©m cæ truyÒn víi lèi ký ©m ph-¬ng T©y. 2.3. Khuynh h-íng c¶i tiÕn tõ lèi ký ©m ph-¬ng T©y. * TiÓu kÕt ch-¬ng 2. Ch-¬ng 3: §Ò xuÊt mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 3.1. X¸c ®Þnh môc tiªu vµ ph-¬ng h-íng viÖc t¹o dùng mét ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam . 3.2. Néi dung cô thÓ cña ph-¬ng thøc ký ©m ®æi míi cho nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. 3.2.1. C¸ch ghi cao ®é. 3.2.2. C¸ch ghi tr-êng ®é, tiÕt tÊu, nhÞp ph¸ch. 3.2.3. C¸ch ghi chÐp c¸c kü thuËt biÓu diÔn vµ nh÷ng yªu cÇu thÓ hiÖn t¸c phÈm. 3.3. Mét sè vÊn ®Ò cÇn l-u ý khi sö dông c¸c b¶n ký ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. * TiÓu kÕt ch-¬ng 3. KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ: - Tæng kÕt, kh¼ng ®Þnh kÕt qu¶ cña ®Ò tµi nghiªn cøu. - §-a ra mét mét sè kiÕn nghÞ nh»m t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i ph¸p cña ®Ò tµi cã thÓ thùc hiÖn ®¹t ®-îc kÕt qu¶ tèt. -7- Ch-¬ng 1: C¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn trong lÞch sö ©m nh¹c ViÖt Nam. Theo c¸c tµi liÖu lÞch sö tõ nh÷ng thêi kú phong kiÕn tr-íc kia ®Ó l¹i 1 vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam nh- GS.TS.TrÇn V¨n Khª, GS - nh¹c sÜ T« Vò, PGS.TS. Thôy Loan.v.v. 2 ©m nh¹c thµnh v¨n ViÖt Nam (bé phËn ©m nh¹c cã sù ghi chÐp trªn b¶n phæ )xuÊt hiÖn vµo kho¶ng thÕ kû XV, d-íi th¬× nhµ Lª. Khi Êy, ®· cã nh÷ng sù kiÖn lín nh-: triÒu ®×nh nhµ Lª chñ tr-¬ng x©y dùng ©m nh¹c theo khu«n mÉu Trung Hoa thêi nhµ Minh; trong ®ã cã viÖc triÒu ®×nh giao cho c¸c quan ®¹i thÇn lµ c¸c «ng Th©n Nh©n Trung, §ç NhuËn, L-¬ng ThÕ Vinh... nghiªn cøu ©m nh¹c Trung Hoa ®Ó häc tËp, ¸p dông vµo x©y dùng ©m nh¹c n-íc ta vµ viÖc quy chÕ ©m nh¹c cung ®×nh do L-¬ng §¨ng( quan Lç bé ty gi¸m ) so¹n th¶o ®· b¾t ch-íc quy chÕ ©m nh¹c nhµ Minh. Nh÷ng t×nh tiÕt lÞch sö Êy còng lµ c¬ së ®Ó ng-êi ta cã thÓ suy luËn ra viÖc tiÕp thu c¸c bµi b¶n ©m nh¹c vµ lèi ký ©m Trung Hoa vµo n-íc ta d-íi thêi nhµ Lª lµ ch¾c ch¾n cã. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu, kh¶o s¸t cña chóng t«i ®· ®-îc tr×nh bµy trong c«ng tr×nh khoa häc “Ch÷ nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam”, mÆc dï ch­a t×m ®­îc cø liÖu cô thÓ ®Ó chøng minh nh-ng cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy, viÖc ký ©m trong ©m nh¹c cæ truyÒn ë n-íc ta cã thÓ ®· cã tõ thêi Lý-TrÇn(kho¶ng thÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIV) [1:49-120]. Do ®iÒu kiÖn lÞch sö, x· héi cña c¸c thêi ®¹i tr-íc( nhÊt lµ tõ gi÷a thÕ kû XIX trë vÒ tr-íc ), do sù tµn ph¸ cña chiÕn tranh, cña ®iÒu kiÖn khÝ hËu, tù nhiªn... mµ cho ®Õn nay chóng ta vÉn ®ang gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc t×m kiÕm nh÷ng t- liÖu lÞch sö quan träng còng nh- viÖc x¸c ®Þnh h×nh hµi nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ b¶n ®Þa cña d©n téc tr-íc khi tiÕp thu nh÷ng yÕu tè 1 VÝ dô nh- c¸c tµi liÖu lÞch sö: §¹i ViÖt sö ký toµn th-; Vò trung tuú bót; Kh©m ®Þnh §¹i nam héi ®iÓn sù lÖ.v.v. 2 VÝ dô nh- trong c¸c tµi liÖu: ¢m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam(luËn ¸n TiÕn sÜ cña GS.TS.TrÇn V¨n Khª); Søc sèng cña nÒn ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña GS.nh¹c sÜ T« Vò ); L-îc sö ©m nh¹c ViÖt Nam( cuèn s¸ch cña PGS.TS. NguyÔn Thôy Loan ). -8ngo¹i lai. VÊn ®Ò ký ©m trong ©m nh¹c cæ truyÒn n-íc ta còng ë trong t×nh tr¹ng nh- vËy. Tuy nhiªn, chóng ta ®Òu biÕt r»ng, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ch÷ nh¹c, lèi ký ©m trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam, sù tiÕp thu ¶nh h-ëng tõ lèi ký ©m Trung Hoa vµ sau nµy lµ lèi ký ©m Ph-¬ng T©y cã mét vai trß, ý nghÜa rÊt quan träng. Riªng lèi ký ©m C«ng Xª phæ cã sö dông ch÷ H¸n ®Ó ghi cao ®é cña Trung Hoa chÝnh lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò ban ®Çu gãp phÇn vµo sù ra ®êi cña c¸c ph-¬ng thøc ký ©m trong ©m nh¹c truyÒn thèng ViÖt Nam. Víi tinh thÇn tù c-êng d©n téc vµ nh÷ng hiÓu biÕt t-êng tËn vÒ sù kh¸c biÖt gi÷a b¶n chÊt ©m nh¹c d©n téc ViÖt Nam víi ©m nh¹c d©n téc Trung Hoa, cho nªn, tuy cã tiÕp thu lèi ký ©m sö dông ch÷ H¸n( C«ng Xª phæ ) cña Trung Hoa nh-ng ng-êi ViÖt Nam ®· biÕt chän läc vµ ViÖt ho¸ ®Ó t×m ra nh÷ng c¸ch ghi phï hîp cho ©m nh¹c cña m×nh. Trªn c¬ së ®ã, nh÷ng ph-¬ng ph¸p ký ©m cô thÓ cho nh¹c cô D©y, nh¹c cô H¬i, nh¹c cô Gâ vµ cho thanh nh¹c ®· ra ®êi. C¸c ph-¬ng ph¸p ký ©m Êy cã h×nh thøc vµ néi dung nhthÕ nµo? chóng t«i sÏ tr×nh bµy lÇn l-ît qua c¸c tiÓu môc tiÕp theo. Tr-íc hÕt, nh- chóng ta ®Òu biÕt, ngµy 2 th¸ng 9 n¨m 1945 ®-îc coi lµ giíi h¹n cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam, mét thêi ®iÓm b¶n lÒ lÞch sö rÊt quan träng vÒ chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸ ë n-íc ta. §ång thêi, ®ã còng lµ c¸i mèc ®-îc c¸c nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c ViÖt Nam coi nh- giíi h¹n thêi gian cña ©m nh¹c cæ truyÒn ViÖt Nam( tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc ). V× vËy, chóng t«i quan niÖm r»ng, ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn ph¶i lµ nh÷ng ph-¬ng thøc ký ©m cã ë n-íc ta tõ n¨m 1945 trë vÒ tr-íc, trong ®ã sö dông ch÷ H¸n N«m lµm ký hiÖu ®Ó ghi cao ®é. TÊt c¶ c¸c ph-¬ng thøc ký ©m kh¸c kh«ng trùc tiÕp sö dông ch÷ H¸n N«m, kÓ c¶ lo¹i dïng tªn gäi cña ©m thanh theo hÖ thèng Hß XXang cã nguån gèc ban ®Çu lµ ch÷ H¸n nh-ng ®· phiªn ©m, chuyÓn ghi sang ch÷ quèc ng÷ ®Ó ký ©m nh¹c truyÒn thèng th× kh«ng ®-îc coi lµ ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn n÷a, mµ ph¶i gäi b»ng mét c¸i tªn kh¸c, mang ý nghÜa “T©n truyÒn”, ch¼ng h¹n nh­: “Ph­¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cã c¶i biªn dïng cho nh¹c truyÒn thèng”, hoÆc lµ “Ph­¬ng thøc ký ©m nh¹c truyÒn thèng theo lèi míi”.v.v. 1.1. Ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. -9Còng gièng nh- nh÷ng ng-êi Ch©u ¸ kh¸c, phÇn lín ng-êi ViÖt Nam -a thÝch nh¹c cô D©y h¬n lµ nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ. Do vËy, trong s¸ng t¸c, trong biÓu diÔn còng nh- trong th-ëng thøc, hä dµnh sù quan t©m nhiÒu h¬n cho nh¹c cô D©y. Trªn thùc tÕ lÞch sö, c¸c ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y còng cã nhiÒu lo¹i h¬n so víi nh¹c cô H¬i vµ nh¹c cô Gâ. Trong c¸ch ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y, nãi chung ®Òu sö dông kiÓu V¨n tù phæ( Letter Notation ), trong ®ã dïng ch÷ H¸n, ch÷ N«m, víi hÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang Xª C«ng Liu U lµm ký hiÖu ghi cao ®é. VÒ tr×nh thøc nh¹c phæ, tõ thÕ kû XIX trë vÒ tr-íc, ®-îc viÕt theo hµng däc víi thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i, gièng nh- c¸ch viÕt v¨n tù cña ch÷ H¸n. Kho¶ng ®Çu thÕ kû XX trë ®i cã thªm lèi viÕt theo chiÒu ngang trªn dßng kÎ hoÆc biÓu ®å 1, ®äc tõ tr¸i sang ph¶i vµ lèi viÕt theo chiÒu ngang kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å nh-ng cã kÌm theo phiªn ©m b»ng ch÷ quèc ng÷ c¸c tªn ©m ký hiÖu b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m. C¸c b¶n nh¹c truyÒn thèng ®-îc ký ©m theo ph-¬ng ph¸p ký ©m lßng b¶n, tøc lµ chØ ghi phÇn giai ®iÖu cèt lâi, tËp trung biÓu thÞ nh÷ng yÕu tè chÝnh cña lµn ®iÖu, cña t¸c phÈm; cßn nh÷ng yªu cÇu chi tiÕt kh¸c nh- ©m t« ®iÓm, s¾c th¸i, dÊu lÆng, tr-êng ®é chÝnh x¸c cña tõng ©m.v.v. th× do ng-êi biÓu diÔn tuú c¬ mµ xö lý sao cho hîp víi h¬i, ®iÖu, phong c¸ch vïng miÒn, phong c¸ch cña thÓ lo¹i. Trong ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y cã 2 lèi tr×nh bµy c¬ b¶n: - Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc, kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å. - Lèi sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu ngang; trong ®ã cã lo¹i kh«ng dïng dßng kÎ hoÆc biÓu ®å vµ cã lo¹i ®-îc viÕt trªn dßng kÎ hoÆc biÓu ®å( hay cßn gäi lµ ©m phæ biÓu ). 1 BiÓu ®å hay cßn gäi lµ ¢m phæ biÓu dïng trong lo¹i nh¹c phæ sö dông ch÷ H¸n N«m nµy lµ mét hÖ thèng bao gåm c¸c ®-êng kÎ ngang vµ c¸c ®-êng kÎ däc. C¸c ®-êng kÎ ngang lµ dßng kÎ ®Ó ghi c¸c ký hiÖu cao ®é cho th¼ng hµng, ®ång thêi lµ ranh giíi ®Ó ph©n biÖt gi÷a c¸c dßng nh¹c víi nhau. C¸c ®-êng kÎ däc dïng ®Ó ph©n chia c¸c « nhÞp, ®¸nh dÊu vÞ trÝ c¸c ph¸ch m¹nh, ph¸ch nhÑ. - 10 Néi dung chÝnh ®-îc thÓ hiÖn trong c¸c b¶n ký ©m nµy lµ phÇn cao ®é cña giai ®iÖu lßng b¶n nh-ng kh«ng chØ râ tr-êng ®é cña tõng ©m mµ chØ ®¸nh dÊu vÞ trÝ ©m n»m ë ph¸ch m¹nh ®Çu nhÞp, n¬i th-êng ®-îc gâ Song loan ®Ó gi÷ nhÞp cho bµi. Kh«ng cã ký hiÖu biÓu thÞ dÊu lÆng, s¾c th¸i, c-êng ®é.v.v. Cã nhiÒu b¶n kh«ng hÒ cã c¸c ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô( rung, nhÊn, luyÕn,mæ, phi, x¾p, thÕ ngãn.v.v. ). Cã nh÷ng b¶n ngoµi ký hiÖu cao ®é vµ ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ra, chØ cã mét hoÆc hai ký hiÖu biÓu thÞ kü thuËt diÔn tÊu nh¹c cô. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng b¶n phæ ký ©m cho ®µn NguyÖt tõ thÕ kû XIX chØ thÊy cã mét ký hiÖu liªn quan ®Õn ®µn NguyÖt, ®ã lµ ký hiÖu ®¸nh d©y bu«ng.VÝ dô: khi gÆp ch÷ Tån( 存) trong b¶n phæ, ng-êi nh¹c c«ng hiÓu ®ã lµ ®¸nh ©m Xµng( 上) trªn d©y bu«ng cña d©y §¹i trªn ®µn NguyÖt. Cã khi trong toµn bé mét b¶n ký ©m cho ®µn Tranh, ng-êi ta chØ gÆp mét lo¹i ký hiÖu chØ kü thuËt diÔn tÊu, ®ã lµ dÊu ¸ (亞) chØ kü thuËt g¶y r¶i mét nhãm nèt b»ng c¸ch l-ít ngãn tay trªn mét lo¹t d©y. §Ó ký ©m cao ®é, ng-êi ta dïng c¸c ch÷ H¸n N«m cña hÖ thèng tªn ©m Hß X- Xang 1 víi sù ph©n chia cao ®é vµ sù ph©n biÖt vÒ vÞ trÝ qu·ng 8 nh- sau: 合 四 衣 (hoÆc 伵 ) 上 尺 工 反 (hoÆc宛)2⁾ 六 五 NÕu cho Hß(合 ) = §å, ta sÏ cã c¸c cao ®é nh- sau: Chó thÝch: - ¢m Liu(六) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Hß(合) - ¢m U(五) lµ ©m ë qu·ng 8 trªn cña ©m Xù(四) 1 HÖ thèng tªn ©m Hß Xù Xang nµy ng-êi ViÖt Nam tiÕp thu tõ Trung Hoa, ng-êi Trung Hoa tiÕp thu tõ M«ng Cæ. 2 Ch÷ oan(宛) cã khi cßn ®-îc viÕt b»ng ch÷ o¸n(怨). - 11 - C¸c ©m Xang Xª C«ng Liu ë qu·ng 8 trªn(®äc lµ X¸ng XÕ Cèng LÝu) ng-êi ta ghi thªm mét dÊu h×nh bé nh©n ®øng 1 ë phÝa tr-íc ©m ®ã: X¸ng XÕ Cèng LÝu Ngoµi ra, cã mét vµi ký hiÖu cao ®é ®-îc dïng riªng theo thãi quen tõng vïng. Ch¼ng h¹n nh-, cã nh÷ng nh¹c sÜ ë miÒn Trung ®· dïng ch÷ y( - ®äc lµ ý ) ®Ó chØ ©m ë qu·ng 8 trªn cña nèt Xª( 尺). [13:26,55] Cã nh÷ng nh¹c sÜ ë Nam bé l¹i dïng ch÷ y(衣 ) vµ ch÷ ý( ) ®Ó ký ©m 2 nèt n»m d-íi ©m Xang, ©m X¸ng c¸ch nhau 1 qu·ng 8. [2:19] Khi ký ©m, tuú theo h¬i, ®iÖu( thang ©m, ®iÖu thøc ) cña t¸c phÈm mµ ng-êi ta sÏ sö dông nh÷ng ký hiÖu cao ®é cho phï hîp. Víi nh÷ng bµi ë ®iÖu thøc B¾c, c¸c ký hiÖu cao ®é th-êng ®-îc dïng lµ: (Cho Hß = §å) Nh÷ng bµi ë ®iÖu Nam 2, th-êng ®-îc dïng c¸c ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó ký ©m: 1 Bé nh©n ®øng( 2 Cã khi cßn gäi lµ ®iÖu Ai. ) lµ 1 trong nh÷ng thµnh phÇn c¬ b¶n cÊu t¹o thµnh ch÷ H¸n. - 12 - Nh÷ng bµi ë ®iÖu O¸n, th-êng ®-îc dïng c¸c ký hiÖu cao ®é nh- sau ®Ó ký ©m: ( LÊy Hß = §å ) D-íi ®©y, chóng t«i sÏ tr×nh bµy vÒ tõng lo¹i cô thÓ trong ph-¬ng thøc ký ©m cæ truyÒn cho nh¹c cô D©y. 1.1.1. Lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc. Tr-íc hÕt, vÒ ký hiÖu cao ®é, lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y sö dông ch÷ H¸n N«m viÕt tªn c¸c ©m thanh theo hÖ thèng Hß Xù Xang nh- ®· tr×nh bµy ë trªn. C¸c ký hiÖu cao ®é nµy ®-îc viÕt theo c¸ch viÕt cña ch÷ H¸n; tøc lµ viÕt theo thø tù tõ trªn xuèng d-íi, tõ ph¶i sang tr¸i. Khi ®äc, còng ph¶i ®äc theo tuÇn tù nh- vËy. C¸ch viÕt cña tõng ch÷ ph¶i theo tuÇn tù lµ: nÐt trªn viÕt tr-íc, nÐt d-íi viÕt sau; nÐt ngang viÕt tr-íc, nÐt däc viÕt sau. C¸c ch÷ lÇn l-ît kÕ tiÕp nhau tõ trªn xuèng d-íi theo hµng däc mµ kh«ng cÇn dßng kÎ. C¨n cø vµo c¸ch ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp, ng-êi ta cã thÓ chia lèi ký ©m cho nh¹c cô D©y dïng ch÷ H¸n N«m viÕt theo chiÒu däc lµm 3 d¹ng: + D¹ng thø nhÊt: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ chõa ra mét kho¶ng trèng. + D¹ng thø hai: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng c¸ch chõa ra mét kho¶ng trèng. + D¹ng thø ba: §¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn. - ë d¹ng thø nhÊt( ®¸nh dÊu ph¸ch m¹nh ë ®Çu nhÞp b»ng mét dÊu huyÒn vµ chõa ra mét kho¶ng trèng ).