Tài liệu Mô típ duyên kỳ ngộ qua một số thiên truyện trong Thánh Tông di thảo và truyền kỳ mạn lục

Kho¸ luËn tèt nghiÖp PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi Nh­ hÇu hÕt c¸c thÓ lo¹i v¨n häc trung ®¹i kh¸c, truyÖn truyÒn kú kh«ng ®­îc khai sinh ë ViÖt Nam, nh­ng ë “m¶nh ®Êt mµu mì” nµy nã ®· thùc sù hîp thæ nh­ìng ®Ó ph¸t triÓn mét c¸ch rùc rì. Víi sù b¾t ®Çu tõ nh÷ng c©u chuyÖn “u linh”, “chÝch qu¸i”…truyÖn truyÒn kú ®· më ra mét b­íc ph¸t triÓn míi cho v¨n xu«i tù sù ViÖt Nam trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt. B­íc ph¸t triÓn Êy ®­îc ®¸nh dÊu b»ng Th¸nh T«ng di th¶o t­¬ng truyÒn lµ cña Lª Th¸nh T«ng vµ TruyÒn kú m¹n lôc cña NguyÔn D÷. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ PGS. TS. NguyÔn §¨ng Na l¹i dµnh cho Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc mét t×nh c¶m ®Æc biÖt, khi «ng cho r»ng nh÷ng ng­êi s¸ng t¸c hai t¸c phÈm nµy ®· “phãng thµnh c«ng con tµu v¨n xu«i tù sù vµo quü ®¹o nghÖ thuËt, v¨n häc lÊy con ng­êi lµm trung t©m ph¶n ¸nh” [6, 24]. Së dÜ nh­ vËy bëi ®Õn víi thÕ giíi truyÒn kú do Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷ më ra, ®· ®­a ng­êi ®äc “phiªu diªu trong thÕ giíi huyÒn ¶o ë c¶ bèn câi kh«ng gian võa phi qu¶ng tÝnh, võa v« ®Þnh h­íng vµ hµnh tr×nh trong thêi gian phi tuyÕn tÝnh víi ®é ®µn håi ¶o ho¸ cã thÓ “co” t¸m thËp kû vµo mét n¨m hoÆc ®ang tõ hiÖn t¹i “nh¶y” vÒ qu¸ khø kiÕp tr­íc hoÆc b­íc sang t­¬ng lai kiÕp sau. Trong thÕ giíi truyÒn kú, ng­êi ®äc ®­îc tiÕp xóc víi c¸c nh©n vËt chØ xuÊt hiÖn trong t­ëng t­îng nh­ Nam Tµo, B¾c §Èu, th¸nh thÇn, tiªn phËt, ma v­¬ng, quû d÷, bé t­íng D¹ Xoa, tinh c¸c loµi vËt (®éng vËt vµ th­c vËt) hiÖn h÷u thµnh ng­êi, biÕn huyÔn kh«n l­êng vµ ®­îc tiÕp xóc c¶ víi nh÷ng kiÕp ng­êi trÇm lu©n khæ ¶i ®ang sèng quanh ta. §ã lµ thÕ giíi võa h­ võa thùc, cã c¶ c¸i thÊp hÌn vµ c¸i cao th­îng, cã c¶ ma vµ th¸nh, cã c¶ quû vµ tiªn…, ®ång thêi cã c¶ nh÷ng c¸i sinh ho¹t th­êng ngµy, ¸i ©n, t×nh dôc, ghen tu«ng, ®è kþ, läc lõa…” [6, 24]. NguyÔn V¨n H¶i 3 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp Víi søc hÊp dÉn ®Æc biÖt nh­ vËy, truyÖn cña Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷ ®· thùc sù cuèn hót nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ nghiªn cøu, ®éc gi¶ yªu v¨n ch­¬ng vµ chóng t«i còng kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Lµ mét sinh viªn s­ ph¹m, lùa chän ®Ò tµi nµy lµ rÊt cÇn thiÕt, bëi qua ®ã chóng t«i sÏ x©y dùng ®­îc mét con ®­êng khoa häc, phôc vô ®¾c lùc cho viÖc t×m hiÓu Th¸nh T«ng di th¶o vµ truyÒn kú m¹n lôc nãi riªng, truyÖn truyÒn kú nãi chung. NhËn thÊy søc hÊp dÉn ®Æc biÖt cña Th¸nh T«ng di th¶o vµ truyÒn kú m¹n lôc, céng víi yªu cÇu cña nghÒ gi¸o viªn trong t­¬ng lai, chóng t«i ®i ®Õn thùc hiÖn ®Ò tµi: “M« tÝp duyªn kú ngé qua mét sè thiªn truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ truyÒn kú m¹n lôc”. §©y lµ ®Ò tµi hay nh­ng khã, v× vËy, trong qu¸ tr×nh triÓn khai ®Ò tµi ch¾c ch¾n sÏ kh«ng tr¸nh ®­îc nh÷ng h¹n chÕ thiÕu sãt. Chóng t«i sÏ tiÕp tôc t×m hiÓu s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò nµy trªn con ®­êng häc tËp vµ nghiªn cøu tiÕp theo. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Trong lÞch sö nghiªn cøu, nh÷ng gi¸ trÞ c¨n b¶n vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña TruyÒn kú m¹n lôc ®· ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu t×m hiÓu mét c¸ch s©u s¾c, cã hÖ thèng. Riªng Th¸nh T«ng di th¶o do tÝnh chÊt phøc t¹p vÒ t¸c gi¶ vµ niªn ®¹i ra ®êi cña t¸c phÈm nªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÉn cßn dõng l¹i ë mét sè l­îng khiªm tèn. V¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ v¨n xu«i tù sù ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ c¸i nÒn cña v¨n häc d©n gian mµ m« tÝp lµ mét ph­¬ng diÖn nghÖ thuËt quan träng. §Æt hai t¸c phÈm trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi V¨n häc d©n gian, ®· cã mét vµi nhµ nghiªn cøu, nhËn ®Þnh, ng­êi viÕt ®­îc sù gîi ý trùc tiÕp tõ mét sè nhËn ®Þnh Êy. Trªn T¹p trÝ v¨n häc sè 11/1968 Bïi V¨n Nguyªn viÕt vÒ TruyÒn kú m¹n lôc cã nhËn ®Þnh: “Tuy viÕt b»ng ch÷ H¸n qua nghÖ thuËt truyÒn kú, NguyÔn V¨n H¶i 4 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp nh­ng t¸c phÈm cña «ng vÉn ®­îm mµu s¾c d©n gian râ rÖt v× «ng ®· khÐo lÐo khai th¸c nh÷ng ®Ò tµi d©n téc, ®Æc biÖt chó ý ®Õn truyÒn thuyÕt d©n gian” vµ «ng nhÊn m¹nh: “C¸c t¸c gi¶ trong nÒn v¨n häc ë nhiÒu n­íc m­în ®Ò tµi hoÆc cèt truyÖn trong v¨n häc d©n gian cña n­íc m×nh hay n­íc kh¸c ®Ó x©y dùng t¸c phÈm lµ chuyÖn kh«ng cã g× l¹”. §inh Gia Kh¸nh, khi xem xÐt Th¸nh T«ng di th¶o ®· chØ ra c¶ hai yÕu tè vay m­în vµ s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ tõ v¨n häc d©n gian: “C¸c t¸c gi¶ cã thÓ vay m­în m« tÝp t×nh tiÕt, thËm chÝ c¶ kÕt cÊu tõ kho truyÖn d©n gian, cã thÓ tiÕp thu tõ ®Ò tµi néi dung, tõ kho t­ liÖu H¸n häc nh­ng l¹i tõ ®ã mµ s¸ng t¸c hoÆc Ýt nhÊt còng phãng t¸c ra nh÷ng truyÖn míi” [17, 102]. N¨m 1997, nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn cña m« tÝp tõ v¨n häc d©n gian ®Õn v¨n xu«i tù sù, NguyÔn §¨ng Na cã mét c¸i nh×n kh¸i qu¸t: “V¨n xu«i t­ sù kh«ng hoµn toµn ®o¹n tuyÖt víi truyÖn d©n gian, nã vÉn cÇn ph¶i dùa vµo c¸c m« tÝp d©n gian ®Ó x©y dùng nªn mét lo¹i truyÖn míi kh¸c víi truyÖn d©n gian vÒ chÊt. Ng­êi ta gäi ®ã lµ qu¸ tr×nh v¨n häc ho¸ truyÖn d©n gian” [6, 40]; “vÒ nghÖ thuËt c¸c m« tÝp thô thai thÇn kú…“xuèng thuû phñ”, “lªn trêi”, “ng­êi ®Ñp cã giäng h¸t hay”, “duyªn kú ngé”, “ng­êi ®Ñp ë ®¼ng cÊp trªn yªu ng­êi xÊu ë ®¼ng cÊp d­íi”… lµ c¬ së cho lo¹i h×nh truyÖn c¸c lo¹i ë giai ®o¹n tiÕp theo nhÊt lµ truyÖn truyÒn kú” [6, 23]. N¨m 1999, còng tiÕp cËn Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc ë gãc ®é thi ph¸p häc TrÇn §×nh Sö cã nhËn xÐt r»ng: “C¸i gäi lµ truyÒn kú chñ yÕu lµ c¸i kú trong t×nh yªu nam n÷, trong thÕ gíi thÇn linh ma quû. C¸c m« tÝp nh­ ng­êi lÊy tiªn, ng­êi lÊy ma, ng­êi cã phÐp biÕn ho¸, nhiÒu truyÖn ®ãng khung trong mét giÊc m¬, mét cuéc kú ngé, mét cuéc trß truyÖn” [16, 351]. Nh×n chung c¸c nhËn ®Þnh trªn ®Òu thèng nhÊt cho r»ng truyÖn truyÒn kú cã vay m­în vµ s¸ng t¹o trong viÖc sö dông c¸c m« tÝp mang nguån gèc NguyÔn V¨n H¶i 5 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp v¨n häc d©n gian trong vµ ngoµi n­íc. Tuy nhiªn, c¸c nhËn ®Þnh trªn míi chØ dõng l¹i ë viÖc ®Ò xuÊt, ®iÓm qua mµ ch­a ®i s©u vµo khai th¸c c¸c vÊn ®Ò m« tÝp trong truyÖn truyÒn kú nãi chung vµ trong Th¸nh T«ng di th¶o, TruyÒn kú m¹n lôc nãi riªng, ®Æc biÖt lµ m« tÝp duyªn kú ngé. Kho¶ng trèng nµy xuÊt ph¸t tõ xu h­íng chØ ®i s©u vµo khai th¸c khuynh h­íng néi dung, t×m tßi c¸c gi¸ trÞ biÓu ®¹t vÒ mÆt x· héi cña nghiªn cøu v¨n häc mét thêi nhÊt lµ nh÷ng s¸ng t¸c v¨n xu«i tù sù trung ®¹i chøa ®Çy nh÷ng yÕu tè phøc t¹p vµ mang ®Æc thï riªng biÖt. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu trªn sÏ lµ nh÷ng ®Þnh h­íng quý b¸u gióp chóng t«i cã c¸i nh×n ®óng ®¾n vÒ t¸c phÈm, tù tin h¬n khi triÓn khai ®Ò tµi kho¸ luËn: “M« tÝp duyªn kú ngé qua mét sè thiªn truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc”. 3. ®èi t­îng, Ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t­îng nghiªn cøu §èi t­îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ mét sè thiªn truyÖn sö dông m« tÝp duyªn kú ngé trong hai t¸c phÈm Th¸nh T«ng di th¶o t­¬ng truyÒn cña Lª Th¸nh T«ng vµ TruyÒn kú m¹n lôc cña NguyÔn D÷. XuÊt ph¸t tõ ®Æc tr­ng cña v¨n häc trung ®¹i cã tÝnh dÞ b¶n, ®Ó thuËn lîi cho viÖc nghiªn cøu, ®Ò tµi chóng t«i chän v¨n b¶n Th¸nh T«ng di th¶o do NguyÔn BÝch Ng« - NXB VH ViÖn V¨n Ho¸ ph¸t hµnh 1963, vµ v¨n b¶n TiÔn ®¨ng t©n tho¹i, TruyÒn kú m¹n lôc do Tróc Khª, Ng« V¨n TriÖn dÞch, TrÇn ThÞ B¨ng Thanh giíi thiÖu vµ chØnh lÝ - NXB VH, Hµ Néi 1999. §©y lµ nh÷ng v¨n b¶n ®­îc nhiÒu ng­êi biÕt ®Õn vµ th­êng ®­îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc cã uy tÝn sö dông. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu Víi ®Ò tµi nµy, luËn v¨n sÏ ®i s©u t×m hiÓu mét sè thiªn truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc. Tõ ®ã ®¸nh gi¸ ®­îc nh÷ng NguyÔn V¨n H¶i 6 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp thµnh c«ng vµ h¹n chÕ cña hai t¸c phÈm trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt. 4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu Nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, ng­êi viÕt sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p cô thÓ sau: 1. Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª nh»m t×m vµ tæ hîp nh÷ng thiªn truyÖn cã cïng sö dông m« tÝp duyªn kú ngé. 2. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh nh»m chØ ra nh÷ng nÐt kh¸c biÖt trong néi dung vµ nghÖ thuËt cña c¸c thiªn truyÖn, ®Æc biÖt lµ ®èi víi m« tÝp duyªn kú ngé. 3. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch nh»m chØ ra c¸i hay c¸i ®Ñp vÒ gi¸ trÞ néi dung vµ nghÖ thuËt cña c¸c thiªn truyÖn trong hai t¸c phÈm Ngoµi ra, ng­êi viÕt cßn sö dông phèi hîp mét sè ph­¬ng ph¸p nh»m ®¹t hiÖu qu¶ tèt nhÊt cho kho¸ luËn. NguyÔn V¨n H¶i 7 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp PhÇn néi dung Ch­¬ng 1: vµi nÐt vÒ t¸c gi¶ t¸c phÈm 1.1. Th¸nh T«ng di th¶o 1.1.1. T¸c gi¶ Lµ t¸c phÈm ra ®êi tõ kh¸ sím, tr¶i qua mÊy tr¨m n¨m víi nh÷ng biÕn cè th¨ng trÇm cña lÞch sö, Th¸nh T«ng di th¶o cho ®Õn nay vÉn ®­îc coi lµ nghi ¸n v¨n ch­¬ng ch­a cã kÕt luËn cuèi cïng vÒ t¸c gi¶ vµ niªn ®¹i ra ®êi cña t¸c phÈm. N¨m 1958, NguyÔn §æng Chi khi nãi vÒ Th¸nh T«ng di th¶o trong bé “S¬ th¶o lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam” - quyÓn 2, ®· ®Æt ra vÊn ®Ò t¸c gi¶ cña t¸c phÈm. ¤ng kh¼ng ®Þnh: “S¸ch phÇn nµo ®¸ng ngê lµ ngôy th­ tõ tr­íc ch­a cã tµi liÖu nãi g× vÒ nã c¶. hiÖn nay, ch­a cã chøng cí ®Ých x¸c ®Ó cho kh«ng ph¶i lµ cña Lª Th¸nh T«ng? ” Nh÷ng ®iÓm nghi vÊn «ng nªu ra lµ c¬ së cho rÊt nhiÒu ng­êi quan t©m nghiªn cøu Th¸nh T«ng di th¶o. N¨m 1963, lÇn ®Çu tiªn Th¸nh T«ng di th¶o ra m¾t c«ng chóng b»ng b¶n dÞch cña NguyÔn BÝch Ng«. Hai nhµ nghiªn cøu Lª SÜ Th¾ng, Hµ Thóc Minh trong lêi giíi thiÖu t¸c phÈm ®· tæng hîp ba lo¹i ý kiÕn xung quanh vÊn ®Ó t¸c gi¶, n¨m s¸ng t¸c cña t¸c phÈm. Nh÷ng ý kiÕn nµy kh¸ t­¬ng ®ång víi nhËn ®Þnh cña NguyÔn §æng Chi vµ vÉn lµ nh÷ng b¨n kho¨n tr¨n trë cña giíi nghiªn cøu quan t©m ®Õn t¸c phÈm. Mét sè nhµ nghiªn cøu c¨n cø vµo lèi x­ng h« trong s¸ch (dïng ®¹i tõ nh©n x­ng “d­” = “t«i”) cho r»ng c¸ch gäi nµy phï hîp víi c¸ch x­ng h« cña Lª Th¸nh T«ng trong Thiªn Nam d­ h¹, mµ Thiªn Nam d­ h¹ ®­îc x¸c ®Þnh cña Lª Th¸nh T«ng nªn kh¼ng ®Þnh Th¸nh T«ng di th¶o lµ cña Lª Th¸nh T«ng. Mét sè nhµ nghiªn cøu kh¸c dùa trªn viÖc t¸c phÈm sö dông nh÷ng tªn ®Þa danh “Hµ Néi” xuÊt hiÖn trong Duyªn l¹ xø Hoa, tªn häc vÞ (phã b¶ng cö NguyÔn V¨n H¶i 8 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp nh©n) chØ xuÊt hiÖn sau ®êi Lª Th¸nh T«ng; sù kiÖn lÞch sö n¹n lôt n¨m Quý Tþ, viÖc «ng vua nµy kh«ng ë ng«i vÞ Th¸i tö bao giê, viÖc ®«i chç chøng tá t¸c gi¶ cã m©u thuÉn trong t­ t­ëng, v¨n phong mét sè thiªn truyÖn h¬i yÕu…®i ®Õn kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm kh«ng ph¶i cña Lª Th¸nh T«ng vµ s¸ch chØ cã thÓ xuÊt hiÖn vµo cuèi ®êi NguyÔn, cã kh¶ n¨ng sau n¨m Quý Ngä (1893). L¹i cã nh÷ng nhµ nghiªn cøu dùa trªn v¨n phong mét sè thiªn truyÖn mang khÈu khÝ thiªn tö, mét sè truyÖn kh¸c cã néi dung t­ t­ëng xa l¹ víi t­ t­ëng cña Lª Th¸nh T«ng, hoÆc néi dung mang t­ t­ëng ph¶n ¸nh thêi thÞnh trÞ cña triÒu ®¹i Lª S¬, ®· ®i ®Õn kÕt luËn Th¸nh T«ng di th¶o cã mét sè truyÖn cña Lª Th¸nh T«ng, mét sè truyÖn cña ng­êi ®êi sau viÕt thªm vµo. Nh­ vËy, vÊn ®Ò t¸c gi¶ vµ n¨m ra ®êi cña Th¸nh T«ng di th¶o ®Õn nay vÉn cßn tån t¹i nh÷ng nghi ngê, nh÷ng gi¶ thiÕt ch­a thÓ lý gi¶i vµ kh«ng ai t×m ®­îc chøng cø thuyÕt phôc ®Ó ®i ®Õn kÕt luËn cuèi cïng vÒ vÊn ®Ò nµy. Víi t×nh h×nh hiÖn nay, trong khi chê ®îi mét chøng cø khoa häc ch¾c ch¾n, chóng t«i vÉn coi toµn bé Th¸nh T«ng di th¶o lµ s¸ng t¸c cña Lª Th¸nh T«ng, hoÆc Ýt ra mét sè thiªn truyÖn lµ s¸ng t¸c cña «ng vua tµi n¨ng nµy. §©y lµ c¬ së quan träng ®Ó t×m hiÓu t¸c phÈm qua ®ã kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ t¸c phÈm vµ tµi n¨ng s¸ng t¹o cña t¸c gi¶. Trªn c¬ së gi¶ thuyÕt nªu trªn, chóng ta sÏ ®i vµo t×m hiÓu mét sè nÐt c¬ b¶n vÒ t¸c gi¶ Lª Th¸nh T«ng. Lª Th¸nh T«ng sinh 25/7/1442, mÊt 3/3/1497. Ng­êi ®êi tõ x­a ®Õn nay vÉn biÕt ®Õn Lª Th¸nh T«ng lµ mét «ng vua anh minh nhÊt trong c¸c vÞ vua cña 11 triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam. Lóc nhá Lª Th¸nh T«ng cã tªn lµ H¹o, sau ®æi tªn lµ T­ Thµnh, miÕu hiÖu lµ Th¸nh T«ng thuÇn Hoµng ®Õ, lµ «ng vua thø 5 cña triÒu Lª. Lª Th¸nh T«ng lªn ng«i tõ n¨m 18 tuæi, trÞ v× ®Êt n­íc 38 n¨m tr¶i 2 niªn hiÖu Quang ThuËn (1460 - 1470) vµ Hång §øc (1470 - 1497). Sö gia Ng« SÜ Liªn ®¸nh gi¸: ®©y lµ vÞ vua cã t­ chÊt s¸ng ngêi thÇn s¾c anh dÞ, tuÊn tó, s¸ng suèt, ch÷ng ch¹c (§¹i ViÖt sö kÝ toµn th­). Sèng ë NguyÔn V¨n H¶i 9 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp thêi kú lÞch sö ®Çy biÕn ®éng nh­ng víi tµi n¨ng vµ t©m huyÕt cña m×nh Lª Th¸nh T«ng ®· t¹o nªn mét x· héi thÞnh trÞ bËc nhÊt trong thêi kú lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam. D­íi triÒu ®¹i «ng trÞ v×, quèc th¸i d©n an, kh¾p th«n cïng ngâ hÎm kh«ng mét tiÕng o¸n sÇu, viÖc häc hµnh cña kÎ sÜ ®­îc chó träng nªn ®· cã 501 ng­êi ®ç tiÕn sÜ. B¶n th©n Lª Th¸nh T«ng lµ tÊm g­¬ng s¸ng cho quÇn thÇn vµ nh©n d©n noi theo. Kh«ng chØ lµ mét bËc minh qu©n Lª Th¸nh T«ng cßn lµ bËc “danh gia trong lµng bót”. ¤ng yªu thÝch vµ say mª s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng. ¤ng ®­îc coi lµ vÞ chñ so¸i cña Tao ®µn nhÞ thËp b¸t tó. Lª Th¸nh T«ng s¸ng t¸c nhiÒu, c¸c t¸c phÈm cña «ng ®Òu ®­îc ®¸nh gi¸ rÊt cao. Dï viÕt vÒ ®Ò tµi thiªn nhiªn ®Êt n­íc hay c¸c vÊn ®Ò v¨n ho¸ x· héi, Lª Th¸nh T«ng lu«n thÓ hiÖn tÊm lßng v× d©n v× n­íc. Chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn mét sè t¸c phÈm cña Lª Th¸nh T«ng nh­: Anh hoa hiÕu trÞ, Ch©u c¬ th¾ng tr­íng, Minh l­¬ng cÈm tó, Quúnh uyÓn cöu ca…vµ cïng hµng chôc bµi th¬ vÞnh phong c¶nh thiªn nhiªn kh¾c trªn v¸ch nói r¶i r¸c tõ Qu¶ng Ninh ®Õn Thanh Ho¸. Cã thÓ nãi, cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña Lª Th¸nh T«ng lµ mét b¶n anh hïng ca cña mét nh©n vËt vÜ ®¹i hiÕm cã trong lÞch sö phong kiÕn n­íc nhµ. Mét ng­êi cã häc vÊn uyªn th©m, tinh th«ng kinh sö, l¹i lµ ng­êi cã trùc gi¸c nh¹y bÐn, b¶n n¨ng s¸ng t¹o lín. Lµ mét nhµ cai trÞ quyÕt ®o¸n s¸ng suèt, cã tÇm nh×n chiÕn l­îc nh­ng l¹i cã kiÕn v¨n qu¶ng b¸c, «ng lµ nh©n tè quan träng t¹o nªn sù h­ng thÞnh cña x· héi phong kiÕn ViÖt Nam ngãt nöa thÕ kØ. 1.1.2. T¸c phÈm Th¸nh T«ng di th¶o gåm 19 thiªn truyÖn ®­îc chia lµm 2 quyÓn do ng­êi ®êi sau s­u tÇm vµ ®Æt tªn cho t¸c phÈm. QuyÓn th­îng gåm 13 truyÖn: TruyÖn Yªu n÷ ë Ch©u Mai, Bµi kÝ dßng dâi con ThiÒm Thõ, Bµi kÝ hai phËt c·i nhau, TruyÖn ng­êi hµnh khÊt giµu, TruyÖn l¹ nhµ thuyÒn chµi, TruyÖn hai g¸i thÇn, Ph¶ kÝ s¬n qu©n, Bøc th­ cña con muçi, Duyªn l¹ xø Hoa, TrËn c­êi ë nói Vò M«n, Lêi ph¸n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï, Ngäc NguyÔn V¨n H¶i 10 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp n÷ vÒ tay ch©n chñ, TruyÖn hai thÇn hiÕu ®Ô. QuyÓn h¹ gåm 6 thiªn truyÖn: TruyÖn chång dª, Ng­êi trÇn ë Thuû phñ, GÆp tiªn ë hå L·ng B¹c, Bµi kÝ mét giÊc méng, Mét dßng ch÷ lÊy ®­îc g¸i thÇn. T¸c phÈm ®­îc më ®Çu b»ng mét lêi tùa cña mét ng­êi vêi t­ c¸ch lµ t¸c gi¶ nh­ng kh«ng x­ng danh, kh«ng ®Ò n¨m biªn so¹n, cã t¸c dông ®Þnh h­íng néi dung t­ t­ëng cho t¸c phÈm. HÇu hÕt c¸c t¸c phÈm trong Th¸nh T«ng di th¶o ®Òu tu©n theo kÕt cÊu cña truyÖn truyÒn kú: më ®Çu giíi thiÖu nh©n vËt, tiÕp theo lµ diÔn bÕn li kú xung quanh nh©n vËt vµ cuèi cïng lµ kÕt qu¶ sè phËn. Cuèi mçi thiªn truyÖn ®Òu cã lêi bµn cña S¬n Nam Thóc víi ®é dµi ng¾n kh¸c nhau, th­êng rÊt c« ®äng, hµm sóc nh»m bµy tá th¸i ®é ®ång t×nh tuyÖt ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong t¸c phÈm. Lêi bµn cã ý nghÜa h­íng ng­êi ®äc vµo néi dung cèt lâi nhÊt cña mçi thiªn truyÖn ®ång thêi ®Ò cao t¸c phÈm ë ph­¬ng diÖn nghÖ thuËt, coi ®ã nh­ mét tµi s¶n v« gi¸ cña Lª Th¸nh T«ng göi l¹i cho hËu thÕ. Lêi bµn còng ®¸nh dÊu ý thøc phª ph¸n cña t¸c gi¶, bªn c¹nh s¸ng t¸c v¨n häc ®· cã nh÷ng tiÕn bé nhÊt ®Þnh. Nh­ vËy, Th¸nh T«ng di th¶o lµ t¸c phÈm më ®Çu qu¸ tr×nh hoµn thiÖn mét thÓ lo¹i v¨n häc míi ®ã lµ truyÖn truyÒn kú. §©y lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn rò bá lèi ghi chÐp ®¬n thuÇn ®Ó tiÕn tíi s¸ng t¹o, h­ cÊu trong nghÖ thuËt më ®­êng cho mét lèi s¸ng t¸c v¨n häc tiÕp theo. 1.2. TruyÒn kú m¹n lôc 1.2.1. T¸c gi¶ NguyÔn D÷ ch­a râ n¨m sinh n¨m mÊt ng­êi Gia Phóc, Hång Ch©u nay lµ x· §oµn Tïng, huyÖn Thanh MiÖn, tØnh H¶i D­¬ng. ¤ng lµ con trai c¶ NguyÔn T­êng Phiªu, ®ç tiÕn sÜ khoa BÝnh Th×n niªn hiÖu Hång §øc 27 (1496). Lóc nhá NguyÔn D÷ ch¨m häc, ®äc réng nhí nhiÒu, tõng «m Êp ý t­ëng lÊy v¨n ch­¬ng lèi nghiÖp nhµ. Theo Lª Quý §«n trong KiÕn v¨n tiÓu lôc vµ Bïi Huy BÝch trong Hoµng ViÖt thi tuyÓn, cïng mét sè bµi tùa trong TruyÒn kú m¹n lôc vÒ sau th× NguyÔn D÷ cã ®i thi h­¬ng, ®Ëu h­¬ng tiÕn sau NguyÔn V¨n H¶i 11 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp thi héi ®ç tam tr­êng vµ cã ra lµm tri huyÖn Thanh Toµn (B×nh Xuyªn - VÜnh Phóc) ®­îc mét n¨m. Cã lÏ v× “®¹i thÕ bÊt an”, v× bÊt m·n víi kÎ ®­¬ng quyÒn h¬n lµ v× ph¶i “nu«i mÑ giµ trßn ®¹o hiÕu”, NguyÔn D÷ lui vÒ sèng Èn dËt tõ ®ã “tr¶i mÊy m­¬i s­¬ng kh«ng b­íc ch©n ®Õn thÞ thµnh”, viÕt TruyÒn kú m¹n lôc ®Ó kÝ th¸c t©m sù. Kh«ng gièng nh­ Lª Th¸nh T«ng, NguyÔn D÷ chØ ®Ó l¹i mét t¸c phÈm lµ TruyÒn kú m¹n lôc nh­ng ®­îc Vò Kh©m L©n ®¸nh gi¸ lµ “Thiªn cæ kú bót”. ChÝnh TruyÒn kú m¹n lôc ®· ®­a NguyÔn D÷ vµo vÞ trÝ kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi trong ®éi ngò c¸c t¸c gi¶ cña truyÖn truyÒn kú ViÖt Nam. ¤ng ®­îc mÖnh danh lµ “cha ®Î cña thÓ lo¹i truyÒn kú ViÖt Nam”. 1.2.2.T¸c phÈm TruyÒn kú m¹n lôc lµ “¸ng v¨n hay cña bËc ®¹i gia” (Phan Huy Chó). T¸c phÈm gåm 20 truyÖn chia lµm 4 tËp, mçi tËp 5 truyÖn. C¸c truyÖn ®Òu ®­îc viÕt b»ng v¨n xu«i xen lÉn mét Ýt v¨n biÒn ngÉu vµ th¬ ca. Cèt truyÖn chñ yÕu ®­îc lÊy tõ nh÷ng truyÖn l­u truyÒn trong d©n gian, nhiÒu tr­êng hîp xuÊt ph¸t tõ truyÒn thuyÕt vÒ c¸c vÞ thÇn mµ ®Òn thê hiÖn vÉn cßn (®Òn thê Vò ThÞ ThiÕt ë Hµ Nam, ®Òn thê NhÞ Khanh ë H­ng Yªn vµ ®Òn thê V¨n SÜ Thµnh ë Lµng Gèi - Hµ Néi). T¸c phÈm ®­îc më ®Çu b»ng lêi tùa nãi vÒ tµi n¨ng, phÈm chÊt cña t¸c gi¶ ®ång thêi nªu nªn gi¸ trÞ t­ t­ëng cña t¸c phÈm. KÕt thóc mçi thiªn truyÖn ®Òu cã lêi b×nh (trõ truyÖn sè 19 - Cuéc nãi chuyÖn ë Kim Thoa). Kh¸c víi lêi bµn cña S¬n Nam Thóc trong Th¸nh T«ng di th¶o, lêi b×nh c¸c truyÖn trong TruyÒn kú m¹n lôc kh«ng bµn ®Õn nghÖ thuËt v¨n ch­¬ng mµ chñ yÕu bµn vÒ néi dung ý nghÜa t­ t­ëng cña truyÖn. Cã thÓ nãi, ®èi víi lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam, Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷ ®· cã c«ng lao lín ë viÖc ®¸nh dÊu b­íc ph¸t triÓn míi cña v¨n häc trung ®¹i, ®· hoµn toµn ®o¹n tuyÖt víi qu¸ tr×nh v¨n häc ho¸ d©n gian vµ lµ cha ®Î cña thÓ lo¹i truyÖn ng¾n theo ®óng nghÜa cña nã. Tõ Lª Th¸nh T«ng ®Õn NguyÔn D÷ kho¶ng c¸ch lÞch sö kh«ng bao xa nh­ng ®· cã sù thay ®æi NguyÔn V¨n H¶i 12 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp chãng mÆt vÒ x· héi vµ sù gia t¨ng m¹nh mÏ vÒ mÆt t­ duy nghÖ thuËt cña v¨n xu«i tù sù. §i vµo ®Ò tµi: “M« tÝp duyªn kú ngé qua mét sè thiªn truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc”, chóng ta sÏ thÊy râ sù chuyÓn biÕn, thay ®æi Êy. NguyÔn V¨n H¶i 13 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp Ch­¬ng 2: Giíi thuyÕt chung vÒ m« tÝp vµ m« tÝp duyªn kú ngé trong v¨n häc 2.1. Giíi thuyÕt vÒ m« tÝp X­a nay, nghiªn cøu thuËt ng÷ motif lu«n b¾t ®Çu tõ c¸i nÒn cña v¨n häc d©n gian: “motif lµ g×? Ranh giíi cña nã ®Õn ®©u? Quan hÖ trong c¸c motif nh­ thÕ nµo? Ng­êi ta cø lÆng lÏ nghiªn cøu, so s¸nh vµ s¾p xÕp, ph©n tÝch chóng” [12, 57]. §i vµo t×m hiÓu m« tÝp duyªn kú ngé, tr­íc hÕt chóng ta ®i vµo xem xÐt kh¸i niÖm motif, nh»m chØ ra nh÷ng kh¸i niÖm ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña nã. ThuËt ng÷ “m« tÝp” - phiªn ©m tiÕng Ph¸p lµ motif, tiÕng §øc lµ motive ®Òu b¾t nguån tõ tiÕng La Tinh: moveo - chuyÓn ®éng; häc thuËt Trung Hoa dÞch lµ “mÉu ®Ò” [1, 208] cã nguån gèc g¾n víi v¨n ho¸ ©m nh¹c, lÇn ®Çu tiªn ®­îc ghi trong tõ ®iÓn ©m nh¹c (1703) cña S. de Brosane, ®­îc J. ¦. Goethe ®­a vµo tõ ®iÓn v¨n häc vÒ thi ca tù sù vµ thi ca kÞch nghÖ (1797). Trong Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc Lª B¸ H¸n vµ TrÇn §×nh Sö cã ghi: tiÕng H¸n ViÖt gäi lµ “mÉu ®Ò” (do ng­êi Trung Quèc phiªn ©m ch÷ motif trong tiÕng Ph¸p cã thÓ chuyÓn thµnh c¸c tõ “khu«n”, “d¹ng”, “kiÓu” trong tiÕng ViÖt nh»m chØ nh÷ng thµnh tè hoÆc nh÷ng bé phËn lín nhá ®­îc h×nh thµnh bÒn v÷ng, ®­îc sö dông nhiÒu lÇn trong s¸ng t¸c v¨n häc nhÊt lµ trong s¸ng t¸c v¨n häc d©n gian. Trong thùc tÕ cuéc sèng, ng­êi ta hay nãi chÞ A thuéc tÝp (tuyp) ng­êi X, anh B thuéc tÝp ng­êi Y, hay anh Êy thuéc tÝp ng­êi lÝ t­ëng mµ c¸c c« g¸i thêi nay lùa chän…§©y còng lµ mét c¸ch hiÓu th«ng tôc vÒ m« tÝp. Trong v¨n häc, kh¸i niÖm m« tÝp ®­îc hiÓu t­¬ng ®èi thèng nhÊt. M« tÝp dïng ®Ó chØ nh÷ng yÕu tè ®¬n gi¶n nhÊt, cã ý nghi· trong cÊu t¹o ®Ò tµi, cèt truyÖn trong t¸c phÈm. Trong v¨n häc, m« tÝp ®«i khi ®­îc hiÓu theo nghÜa lµ ®Ò tµi phô cã ý nghÜa bæ sung t« ®Ëm ®Ò tµi chÝnh, cïng víi ®Ò tµi chÝnh t¹o NguyÔn V¨n H¶i 14 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp thµnh mét thÓ thèng nhÊt nghÖ thuËt phøc t¹p. L¹i Nguyªn ¢n coi ®ã lµ “thµnh tè bÒn v÷ng võa mang tÝnh h×nh thøc võa mang tÝnh néi dung cña v¨n häc” [1, 250]. Vai trß cña m« tÝp ®èi víi s¸ng t¸c v¨n häc lµ kh«ng thÓ phñ nhËn. Nã ®­îc tËp trung chó ý, l­u ý trong mèi quan hÖ víi cèt truyÖn, nh©n vËt, ®Ò tµi vµ chñ ®Ò t¸c phÈm. Thùc tÕ ngµy nay, nhiÒu khi ng­êi ta sö dông ®ång nhÊt hai kh¸i niÖm m« tÝp vµ chñ ®Ò, m« tÝp vµ biÓu t­îng hoÆc kh«ng ph©n biÖt ranh giíi râ rµng gi÷a m« tÝp vµ cèt truyÖn. ý nghÜa cña m« tÝp cßn ®­îc NguyÔn TÊn §¾c nãi tíi trong TruyÖn kÓ d©n gian ®äc b»ng Type vµ Motif NXB Khoa häc x· héi 2001. “Cã nh÷ng truyÖn kÓ dµi chøa ®ùng hµng t¸ motif, l¹i cã nh÷ng truyÖn kÓ s½n nh­ nh÷ng mÉu kÓ trong c¸c chïm vÒ sóc vËt cã thÓ chØ cã mét m« tÝp ®¬n lΔ [3, 11]. S¸ng t¸c v¨n ch­¬ng lµ lÜnh vùc ®éc ®¸o cña mçi c¸ nh©n, “Sù lÆp l¹i lµ c¸i chÕt cña nghÖ thuËt” (V. Huy G«) nh­ng trong nhiÒu tr­êng hîp sù “lÆp l¹i” sÏ t¹o ra søc sèng, søc cuèn hót cho t¸c phÈm. §iÒu ®ã phô thuéc vµo tµi n¨ng t©m huyÕt cña ng­êi nghÖ sÜ, hä sÏ t¹o ra nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trÞ mµ m« tÝp lµ ph­¬ng thøc c¬ b¶n ®Ó t¹o nªn sù ®éc ®¸o còng nh­ nÐt næi bËt cña t¸c phÈm. m« tÝp víi t­ c¸ch lµ ph¹m trï nghiªn cøu v¨n häc ®­îc dïng nhiÒu h¬n c¶ trong v¨n häc d©n gian, nhÊt lµ ®èi víi c¸c thÓ lo¹i tù sù v¨n häc d©n gian, nh­ng còng ®­îc dïng c¶ trong v¨n häc viÕt “m« tÝp cã thÓ ®­îc xuÊt ph¸t ra tõ mét hoÆc mét sè t¸c phÈm v¨n häc cña mét sè nhµ v¨n hoÆc toµn bé s¸ng t¸c cña nhµ v¨n Êy, hoÆc trong c¶ mét khuynh h­íng v¨n häc, mét thêi ®¹i v¨n häc nµo ®ã” [1, 250]. Cã thÓ kÓ ®Õn mét sè m« tÝp trong v¨n häc d©n gian nh­: sù ra ®êi thÇn kú ng­êi ®éi lèt vËt, lèt cäp trong nhiÒu truyÖn cæ tÝch kh¸c nhau, m« tÝp “qu¶ bÇu” hoÆc “bäc trøng” sinh ra trong thÇn tho¹i cña nhiÒu d©n téc. Trong ca dao d©n ca truyÒn thèng còng cã nhiÒu m« tÝp: thuyÒn NguyÔn V¨n H¶i 15 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp bÕn, trÇu cau, th©n em…®ã lµ nh÷ng “tÊm bª t«ng” ®óc s½n ®­îc sö dông theo kiÓu l¾p ghÐp t¹o nªn t¸c phÈm. Trong v¨n häc viÕt, ng­êi ta b¾t gÆp hÇu hÕt c¸c m« tÝp cña v¨n häc d©n gian, ®Æc biÖt lµ m« tÝp duyªn kú ngé. Bªn c¹nh ®ã, c¸c t¸c gi¶ cßn x©y dùng thªm rÊt nhiÒu m« tÝp ch¼ng h¹n: M« tÝp ho¸ th©n (kafka, Ionexco…), m« tÝp ng­êi anh hïng chiÕn b¹i trong s¸ng t¸c cña Hemingway… Nãi tíi vÊn ®Ò nµy, ng­êi viÕt chñ ý b¸c bá ý kiÕn cho r»ng: “m« tÝp sÏ t¹o nªn c¸i chÕt yÓu cho s¸ng t¸c v¨n häc”. Bëi tµi n¨ng cña mçi t¸c gi¶ sÏ t¹o ra nh÷ng t¸c phÈm mang mét s¾c th¸i riªng cho dï cã sö dông cïng mét m« tÝp. Nh­ v©y, cã thÓ hiÓu: m« tÝp lµ nh÷ng khu«n d¹ng, kiÓu lín nhá kh¸c nhau ®­îc h×nh thµnh æn ®Þnh, bÒn v÷ng vµ ®­îc sö dông nhiÒu trong v¨n häc nghÖ thuËt. Nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n nªu ra ë ®©y ®­îc coi lµ kh¸i niÖm c«ng cô quan träng cã ý nghÜa mÊu chèt trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ ®Ó cã c¸i nh×n bao qu¸t h¬n vÒ m« tÝp, tr¸nh c¸ch hiÓu l¬ m¬ dÉn ®Õn nh÷ng pháng ®o¸n thiÕu kh¸ch quan khoa häc, kh«ng cã søc thuyÕt phôc. Chóng t«i coi ®ã lµm c¨n cø ®Ó ®i vµo t×m hiÓu mét sè thiªn truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc mµ ph¹m vi ®Ò tµi ®· nªu. 2.2. M« tÝp duyªn kú ngé 2.2.1. Giíi thuyÕt vÒ m« tÝp duyªn kú ngé Cã thÓ nãi, trong v¨n häc nãi chung motif mang mét néi dung nhÊt ®Þnh, ®¶m nhËn nh÷ng chøc n¨ng nhÊt ®Þnh vµ mang mét c«ng thøc cè ®Þnh, cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi cèt truyÖn vµ c¸c khÝa c¹nh nghÖ thuËt kh¸c. M« tÝp duyªn kú ngé còng vËy. Theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt: “duyªn lµ phÇn do trêi ®Þnh dµnh cho mçi ng­êi vÒ kh¶ n¨ng quan hÖ t×nh c¶m (th­êng lµ mèi quan hÖ nam n÷, vî NguyÔn V¨n H¶i 16 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp chång) hoµ hîp g¾n bã víi nhau trong cuéc ®êi”. Trong d©n gian ch÷ “duyªn” ®­îc hiÓu lµ duyªn ®«i løa, h¹nh phóc g¸i trai. Ca dao cã c©u: Ph¶i duyªn th× g¾n nh­ keo, Tr¸i duyªn ®Ónh ®o¶ng nh­ kÌo ®ôc vªnh. Kú: kú l¹. §Æc tr­ng cña thÓ lo¹i truyÒn kú lµ dïng yÕu tè kú ¶o lµm ph­¬ng thøc nghÖ thuËt ®Ó truyÒn t¶i néi dung: “c¸i gäi lµ truyÒn kú chñ yÕu lµ truyÒn c¸i kú trong t×nh yªu nam n÷ vµ c¸i kú trong thÕ giíi thÇn linh ma quû” [16, 350]. ChÝnh yÕu tè kú ¶o ®· x©y dùng nªn nh©n vËt kú ¶o t¹o nªn nh÷ng cuéc kú ngé. Ngé (kú ngé): gÆp gì mét c¸ch may m¾n kú l¹. Nh­ vËy, duyªn kú ngé lµ dïng ®Ó chØ mèi t×nh ®Ñp ®Õn mét c¸ch hoµn toµn ngÉu nhiªn kh«ng hÑn mµ nªn gi÷a c¸c nh©n vËt. Cã thÓ hiÓu m« tÝp duyªn kú ngé lµ chØ nh÷ng cuéc gÆp gì kú l¹ gi÷a con ng­êi víi nh©n vËt cña thÕ giíi siªu nhiªn nh­: thÇn tiªn, ma quû hay gi÷a c¸c nh©n vËt trong thÕ giíi siªu nhiªn víi nhau. Nh÷ng cuéc gÆp gì Êy t¹o nªn tõ nh÷ng mèi nh©n duyªn gi÷a hai ng­êi víi nhau. §i vµo t¸c phÈm v¨n häc, m« tÝp duyªn kú ngé ®­îc diÔn tiÕn theo mét c«ng thøc cè ®Þnh: gÆp gì (cã thÓ ®­îc t¸c gi¶ kÓ chi tiÕt, cã thÓ ®­îc Èn ®i). TiÕp theo lµ diÔn biÕn t×nh c¶m trong ®«i løa (th­êng ®­îc c¸c t¸c gi¶ miªu t¶ rÊt chi tiÕt). PhÇn kÕt lµ kÕt qu¶ cña mèi nh©n duyªn gi÷a hai ng­êi. Nh­ vËy, m« tÝp duyªn kú ngé lµ m« tÝp ®Æc biÖt trong v¨n ch­¬ng, ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ sö dông, d­íi ngßi bót cña hä m« tÝp nµy cã sù biÕn ho¸ linh ho¹t, t¹o sù hÊp dÉn ®Æc biÖt cho c¸c thiªn truyÖn. 2.2.2. M« tÝp duyªn kú ngé trong v¨n häc ViÖt Nam. M« tÝp duyªn kú ngé ®­îc khëi ®Çu tõ nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc d©n gian, ®­îc thÓ hiÖn d­íi h×nh thøc nh÷ng cuéc gÆp gì bÊt ngê, thó vÞ nhuèm mµu s¾c thÇn kú, ®Æc biÖt lµ ë trong truyÖn cæ tÝch. Chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn NguyÔn V¨n H¶i 17 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp mét sè truyÖn nh­: Chö §ång Tö, TÊm C¸m, Sä Dõa, Duyªn kú ngé…trong ®ã m« tÝp duyªn kú ngé ®­îc sö dông nh­ mét t×nh tiÕt cã gi¸ trÞ, cã khi ®­îc sö dông nh­ mét sù kiÖn chÝnh t¹o nªn nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu bÊt ngê thó vÞ. Trong truyÖn Chö §ång Tö, m« tÝp duyªn kú ngé ë ®©y râ rµng s¾c nÐt chi phèi toµn bé cèt truyÖn. TruyÖn kÓ r»ng, Chö §ång Tö lµ mét chµng trai con nhµ nghÌo. C¶ hai cha con chØ cã duy nhÊt mét c¸i khè. Khi cha mÊt, chµng nh­êng khè cho cha. Tõ ®ã, chµng ph¶i vïi m×nh trong c¸t mçi khi cã ng­êi ®i qua. C«ng chóa Tiªn Dung trong mét lÇn du ngo¹n ë b·i s«ng Hång ®Ñp vµ th¬ méng, khi t¾m ®· gÆp Chö §ång Tö ®ang vïi m×nh trong c¸t. Cuéc gÆp gì bÊt ngê, thiªn ®Þnh ®· xo¸ nhoµ ®¼ng cÊp ranh giíi cña hai ng­êi. Tõ mét chµng trai nghÌo, Chö §ång Tö ®· kÕt duyªn cïng c«ng chóa Tiªn Dung xinh ®Ñp, bÊt chÊp sù ph¶n ®èi cña vua cha. TruyÖn lµ b¶n t×nh ca ®Ñp vÒ mèi t×nh hiÕm cã trong lÞch sö vµ lµ ­íc väng cña bao ng­êi nhÊt lµ ng­êi b×nh d©n x­a. ë truyÖn cæ tÝch TÊm C¸m, cuéc kú ngé gi÷a nhµ vua vµ c« TÊm cã ý nghÜa mÊu chèt gi¶i quyÕt mäi m©u thuÉn còng nh­ thÓ hiÖn chñ ®Ò t­ t­ëng truyÖn. Tõ mét c« TÊm bÞ d× ghÎ hµnh h¹, b¾t n¹t nhê cã ®«i hµi Bôt cho mµ trong buæi xem héi c« ®· gÆp mÆt nhµ vua, tõ ®©y cuéc ®êi TÊm b­íc sang trang míi. TÊm ®­îc vua ®ãn vÒ cung lµm hoµng hËu nh­ng còng chÝnh tõ ®ã mäi biÕn cè liªn tiÕp x¶y ra trong ®êi TÊm do sù ghen ghÐt cña mÑ con C¸m. TruyÖn kÕt thóc b»ng viÖc nhµ vua gÆp TÊm ë qu¸n n­íc cña bµ cô giµ bªn ®­êng råi ®ãn nµng vÒ cung sau bao ngµy xa c¸ch. §ã lµ mét kÕt thóc cã hËu cho nh©n vËt, phï hîp víi t­ duy d©n gian. Nh­ vËy ta thÊy, m« tÝp duyªn kú ngé ®· cã ý nghÜa rÊt quan träng trong viÖc thÓ hiÖn t­ t­ëng, chñ ®Ò cña truyÖn: ë hiÒn gÆp lµnh, ¸c gi¶ ¸c b¸o. Còng lµ cuéc kú ngé gièng nh­ trong TÊm C¸m, truyÖn Sä Dõa kÓ vÒ chµng Sä Dõa xÊu xÝ cã duyªn víi c« con g¸i ót nhµ phó «ng. Hai c« chÞ v× NguyÔn V¨n H¶i 18 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp chª Sä Dõa nhµ nghÌo, l¹i xÊu mµ kh«ng d¸m kÕt duyªn cïng chµng, duy chØ cã c« em ót lµ ®em lßng yªu th­¬ng Sä Dõa. Råi mét ngµy kia, chµng Sä Dõa xÊu xÝ lé nguyªn h×nh lµ chµng trai tuÊn tó. Hai ng­êi sèng víi nhau h¹nh phóc. Sä Dõa ®ç ®¹t lµm quan. Trªn b­íc ®­êng c«ng c¸n ®· gÆp l¹i ng­êi vî hiÒn mét m×nh trªn ®¶o hoang. Cuéc héi ngé ®ång thêi còng lµ sù ®oµn tô cña h¹nh phóc løa ®«i sau bao ngµy xa c¸ch. Sang ®Õn v¨n häc viÕt, m« tÝp duyªn kú ngé ®­îc thÓ hiÖn trong mét sè t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ truyÖn N«m nh­: Hoa Tiªn, truyÖn Song Tinh, TruyÖn KiÒu…D­íi h×nh thøc m« tÝp “tµi tö giai nh©n”, c¸c t¸c gi¶ ®· x©y dùng h×nh ¶nh nh÷ng nh©n vËt tù do yªu ®­¬ng b»ng nh­ng c©u chuyÖn t×nh l·ng m¹n. Chµng lµ nh÷ng Nho sinh ®a tµi nh­ng còng rÊt ®a t×nh, nµng còng lµ nh÷ng mÜ n÷, nh÷ng giai nh©n tuyÖt s¾c kiÓu nh­ L­¬ng Sinh - Dao Tiªn, Kim Träng - Thuý KiÒu…Nh÷ng cÆp trai tµi g¸i s¾c ®· lµm nªn nh÷ng c©u chuyÖn t×nh l·ng m¹n c¶m ®éng. Ra ®êi nöa cuèi thÕ kØ 18, Hoa Tiªn cña NguyÔn Huy Tù ®· më ®Çu cho truyÖn N«m. LÊy nguyªn t¸c tõ mét c©u chuyÖn, mét tiÓu thuyÕt ¸i t×nh, NguyÔn Huy Tù ®· x©y dùng nªn c©u chuyÖn hÕt søc l·ng m¹n ®Ñp ®Ï. Trong ®ã m« tÝp duyªn kú ngé hay nãi chÝnh x¸c h¬n lµ m« tÝp tµi tö giai nh©n kú ngé ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ nÐt. L­¬ng Sinh lµ mét nho sÜ nh­ng anh còng lµ mét chµng trai r¹o rùc tr­íc c¶nh xu©n vµ lu«n ­íc mong gÆp ®­îc c« g¸i ®Ñp. ThÕ giíi nh©n vËt n÷ trong ®ã lµ nh÷ng c« g¸i tuy kÝn ®¸o nh­ng kh¾c kho¶i, tr»n träc canh dµi v× m¬ ­íc yªu ®­¬ng. Nçi kh¸t khao gÆp gì ®au khæ, giËn hên, t­¬ng t­, nçi tuyÖt väng cho ®Õn niÒm vui h¹nh phóc ®ã lµ nh÷ng c¶m xóc mµ ng­êi ®äc ®­îc nÕm tr¶i cïng víi nh©n vËt trong truyÖn. Xuyªn suèt chiÒu dµi c©u chuyÖn t×nh lµ mèi t×nh cña L­¬ng Sinh vµ Dao Tiªn. L­¬ng Sinh tha thiÕt mong ­íc h¹nh phóc løa ®«i, dèi mÑ, lõa cha ®Ó ®i t×m ng­êi ®Ñp vµ ®· tù do ®Ýnh ­íc kh«ng theo sù s¾p ®Æt cña cha mÑ. Dao Tiªn v« cïng ®au khæ khi biÕt tin L­¬ng Sinh lÊy vî theo sù s¾p ®Æt cña cha mÑ. Chµng th× ®au khæ toan NguyÔn V¨n H¶i 19 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp bá häc hµnh, nµng th× tuyÖt väng toan vøt bá tÊt c¶ chØ gi÷ l¹i chøng cí cña t×nh yªu, chøng cí cña sù béi b¹c. Cuéc t×nh Ðo le ®au khæ Êy t­ëng chõng nh­ tan vì nh­ng cuèi cïng v­ît qua bao nhiªu thö th¸ch hä ®· ®Õn ®­îc víi nhau. Ngäc Khanh lµ ng­êi con g¸i mµ cha mÑ L­¬ng Sinh lùa chän ®Ó lµm vî cho chµng ®· tù tö chÕt. Trong t×nh thÕ ®ã, nhµ vua ®· t¸c hîp cho L­¬ng Sinh lóc nµy ®ang lµm quan ë ViÖn Hµn L©m víi Dao Tiªn thµnh ®«i trai tµi g¸i s¾c. VËy lµ cuéc h«n nh©n theo tiÕng gäi cña t×nh yªu ®· cã mét kÕt thóc viªn m·n theo ®óng ý ng­êi. Cïng viÕt vÒ chuyÖn t×nh “tµi tö giai nh©n”, kiÖt t¸c TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du l¹i ®em ®Õn cho ng­êi ®äc xóc c¶m vÒ c©u chuyÖn t×nh Kim Träng “phong t­ tµi m¹o tãt vêi” víi Thuý KiÒu mét c« g¸i tµi s¾c “nghiªng n­íc nghiªng thµnh”. Cuéc gÆp gì bÊt ngê trong buæi du xu©n ®· lµm n¶y në mèi t×nh gi÷a hai ng­êi, høa hÑn mét mèi t×nh ®Çu ®¬m hoa kÕt tr¸i to¶ ®Çy h­¬ng s¾c. BiÕn cè x¶y ra Kim Träng vÒ Liªu D­¬ng hé tang chó, Thuý KiÒu ë l¹i gia ®×nh gÆp tai biÕn ph¶i b¸n m×nh chuéc cha. T×nh yªu tan vì ®Ó l¹i bao nuèi tiÕc cho ®«i b¹n trÎ. Trong suèt qu·ng ®êi 15 n¨m l­u l¹c KiÒu lu«n nhí vÒ Kim Träng. Cßn vÒ phÇn Kim Träng, chµng kh«ng quªn ®­îc t×nh x­a nghÜa cò nªn ®· treo Ên tõ quan cÊt c«ng ®i t×m KiÒu. Cuèi cïng sau qu·ng ®êi giã bôi hä gÆp l¹i nhau, Kim Trong mong nèi l¹i duyªn x­a nh­ng KiÒu tõ chèi bëi “duyªn ®«i løa còng lµ duyªn b¹n vÇy”. C©u chuyÖn t×nh kÕt thóc ®Ó l¹i sù ngËm ngïi nuèi tiÕc cho ®éc gi¶. M« tÝp duyªn kú ngé, ®­îc sö dông trong truyÖn truyÒn kú ph¸t triÓn rùc rì kÕt tinh ë mét sè t¸c phÈm nh­: TruyÒn kú T©n ph¶, Tôc truyÒn kú, Th¸nh T«ng di th¶o, TruyÒn kú m¹n lôc…ë ®ã xuÊt hiÖn nhiÒu thiªn truyÖn cã nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu ®Ñp, li kú, hÊp dÉn. Trong sè nh÷ng t¸c phÈm Êy, chóng ta ®Æc biÖt chó ý tíi Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc. §©y lµ nh÷ng t¸c phÈm cã kh¸ nhiÒu thiªn truyÖn cã m« tÝp duyªn kú ngé vµ c¸c t¸c gi¶ ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc thÓ hiÖn m« tÝp ®ã. NguyÔn V¨n H¶i 20 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp ViÖc x©y dùng m« tÝp duyªn kú ngé trong truyÖn truyÒn kú nãi chung ®Æc biÖt trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc nãi riªng b¾t nguån tõ trong c¸c thiªn truyÖn d©n gian. TruyÖn d©n gian lu«n ®Çy ¾p yÕu tè thÇn kú, nhÊt lµ trong truyÖn cæ tÝch. ë ®ã, chøa dùng rÊt nhiÒu nh÷ng cu«c gÆp gì kú l¹ nh­ cã bµn tay v« h×nh s¾p ®Æt. §ã lµ nh÷ng cuéc gÆp gì mu«n h×nh mu«n vÎ gi÷a nh÷ng con ng­êi thuéc c¸c ®¼ng cÊp kh¸c nhau, nh÷ng ng­êi thuéc thÕ giíi trÇn tôc víi nh©n vËt cña thÕ giíi kh¸c nh­: tiªn, hoa, b­ím, hån ma. TiÕp xóc víi nh÷ng t¸c phÈm ®ã, ng­êi ®äc lu«n cã c¶m gi¸c ngÊt ng©y trong thÕ giíi h­ ¶o thÇn kú, t¸ch khái câi nh©n gian phµm tôc. C¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng truyÖn truyÒn kú cã m« tÝp b¾t nguån tõ v¨n häc d©n gian bªn c¹nh ®ã cßn xuÊt ph¸t tõ v¨n häc Trung Quèc. Nh×n vµo ¶nh h­ëng cña v¨n häc Trung Quèc víi v¨n häc ViÖt Nam thÓ hiÖn qua mèi quan hÖ gi÷a TiÔn §¨ng T©n Tho¹i (Cï Hùu ®êi Minh) víi TruyÒn kú m¹n lôc (NguyÔn D÷), chóng ta sÏ thÊy ®iÒu nµy rÊt râ. NguyÔn D÷ kh«ng chØ sö dông nguån v¨n liÖu d©n gian mµ cßn vay m­în nhiÒu ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, häc tËp Cï Hùu c¸ch kh¾c ho¹ tr¹ng th¸i t©m lý nh©n vËt vµ ®«i khi vay m­în cña mét sè ®o¹n v¨n. VÒ néi dung lÊy m« tÝp c¸c nh©n vËt Trung Quèc råi chØnh söa l¹i cho phï hîp víi phong tôc cña ng­êi ViÖt Nam. Trong sè 20 truyÖn cña TruyÒn kú m¹n lôc, mét sè nhµ nghiªn cøu cßn chØ râ mét sè truyÖn cã sù ¶nh h­ëng cña TiÔn §¨ng T©n Tho¹i: cèt truyÖn Tõ Thøc lÊy vî tiªn hÊp thô §µo hoa nguyªn kÝ cña §µo TiÒm vµ L­u ThÇn NguyÔn TriÖu nhËp Thiªn Thai trong U Minh C­ cña L­u Kh¸nh. Nh­ vËy, m« tÝp duyªn kú ngé ra ®êi tõ v¨n häc d©n gian sang ®Õn v¨n häc viÕt nã ®· cã sù chuyÓn biÕn c¶ vÒ chÊt vµ l­îng. Nã kh«ng cßn lµ c«ng thøc s¸o rçng mµ qua tµi n¨ng mçi t¸c gi¶ m« tÝp ®ã ®­îc x©y dùng mang nh÷ng s¾c th¸i riªng gãp phÇn quan träng kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ t¸c phÈm. NguyÔn V¨n H¶i 21 K29D – Ng÷ v¨n Kho¸ luËn tèt nghiÖp 2.2.3. Kh¶o s¸t m« tÝp duyªn kú ngé trong Th¸nh T«ng di th¶o vµ TruyÒn kú m¹n lôc. Dùa trªn c¬ së néi hµm kh¸i niÖm m« tÝp duyªn kú ngé vµ viÖc t×m hiÓu s¬ l­îc vÒ nã trong v¨n häc ViÖt Nam, chóng t«i ®i vµo kh¶o s¸t hai t¸c phÈm Th¸nh T«ng di th¶o, TruyÒn kú m¹n lôc, vµ thÊy r»ng nh÷ng thiªn truyÖn sau cã sö dông m« tÝp duyªn kú ngé. Cô thÓ lµ: Trong Th¸nh T«ng di th¶o cã 3 truyÖn: Duyªn l¹ xø Hoa, TruyÖn l¹ nhµ thuyÒn chµi, Mét dßng ch÷ lÊy ®­îc g¸i thÇn. Trong TruyÒn kú m¹n lôc cã 3 truyÖn: Tõ Thøc gÆp tiªn, Cuéc kú ngé ë tr¹i T©y, ChuyÖn c©y g¹o. §©y lµ nh÷ng truyÖn mµ m« tÝp duyªn kú ngé ®­îc sö dông rÊt tËp trung, nã cã vai trß lín ®èi víi cèt truyÖn, kh«ng gian, thêi gian vµ nh©n vËt, chñ ®Ò t­ t­ëng t¸c phÈm. Nh­ vËy, víi nh÷ng truyÖn viÕt vÒ t×nh yªu ®«i løa, hai t¸c gi¶ ®Òu sö dông m« tÝp duyªn kú ngé. Nh©n vËt kú ngé ë ®©y chñ yÕu lµ con ng­êi ë thÕ giíi trÇn gian víi c¸c nh©n vËt ë thÕ giíi kh¸c nh­: tiªn, hån ma, ong b­ím, hoa l¸. C¸c cuéc gÆp gì ë ®©y ®Òu cã ®iÓm chung lµ kú vµ duyªn. Duyªn v× kh«ng ph¶i ai còng cã c¬ may héi ngé. C¸c cuéc gÆp gì ®Òu dÉn ®Õn nh÷ng cuéc t×nh s©u s¾c cã khi lµ thiªn ®Þnh, viªn m·n (Duyªn l¹ xø Hoa), phiªu du ®æ vì (Tõ Thøc lÊy vî tiªn), say ®¾m nuèi tiÕc (Cuéc kú ngé tr¹i T©y), xãt xa o¸n tr¸ch (C©y g¹o)…. Kú v× sù viÖc bÊt th­êng, diÔn biÕn li kú cã sù giao thoa kú ¶o, ®­îm mµu s¾c huyÒn tho¹i, cæ tÝch gi÷a hai thÕ giíi ng­êi - tiªn, hån b­ím, trÇn gian - tiªn giíi, d­¬ng gian - thÕ giíi kú bÝ, vµ kú v× ng­êi ®äc chØ ®­îc nghe vµ t­ëng t­îng vÒ nh÷ng cuéc gÆp gì mét ®i kh«ng trë l¹i, mét thÕ giíi kú ¶o ch­a tõng chøng kiÕn nh­ng còng khã lßng b¸c bá hay kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña nã xung quanh ta hay kh«ng. NguyÔn V¨n H¶i 22 K29D – Ng÷ v¨n