Tài liệu Mạng lưới xã hội của các tiểu thương ở một chợ vùng biên (nghiên cứu trường hợp chợ cốc lếu, tỉnh lào cai)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------&------- TẠ THỊ TÂM MẠNG LƢỚI XÃ HỘI CỦA CÁC TIỂU THƢƠNG Ở MỘT CHỢ VÙNG BIÊN (Nghiên cứu trƣờng hợp chợ Cốc Lếu, tỉnh Lào Cai) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội, tháng 11-2013 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN -------&------- TẠ THỊ TÂM MẠNG LƢỚI XÃ HỘI CỦA CÁC TIỂU THƢƠNG Ở MỘT CHỢ VÙNG BIÊN (Nghiên cứu trƣờng hợp chợ Cốc Lếu, tỉnh Lào Cai) Chuyên ngành : Dân tộc học Mã số : 60 22 70 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Văn Chính Hà Nội, tháng 11-2013 2 BẢNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN CTQG Chính trị Quốc gia KHXH Khoa học xã hội Nxb. Nhà xuất bản MLXH Mạng lưới xã hội PV Phỏng vấn QHTN Quan hệ tộc người TNTS Tộc người thiểu số TP Thành phố Tr. Trang VHDT Văn hóa Dân tộc VHTT Văn hóa Thông tin VXH Vốn xã hội UBND Ủy ban Nhân dân 3 THỐNG KÊ BẢNG BIỂU TRONG LUẬN VĂN Tên bảng Trang Bảng 2.1: Thống kê nguồn gốc hàng hóa ở chợ Cốc Lếu 41 Bảng 3.1: Chợ ở khu Lao Hà Yên năm 1958 43 Bảng 3.2: Mạng lƣới chợ ở các huyện, thị tỉnh Lào Cai 44 Bảng 3.3: Số lƣợng chợ ở tỉnh Lào Cai năm 2011 45 Bảng 3.4: Hệ thống chợ ở thành phố Lào Cai 46 Bảng 3.5: Thống kê ngành hàng và thành phần tộc ngƣời buôn bán 53 ở chợ A Cốc Lếu, Lào Cai năm 2012 Bảng 3.6: Thống kê số lƣợng các phƣờng hội của tiểu thƣơng ở chợ 59 Bảng 4.1: Một số sản phẩm của gia đình ngƣời Giáy bán ở chợ Cốc Lếu và 88 thị trấn Hà Khẩu 4 MỤC LỤC DẪN LUẬN 1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài 1 2. Mục tiêu nghiên cứu 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3 4. Nguồn tài liệu của luận văn 4 5. Đóng góp của luận văn 4 6. Bố cục của luận văn 4 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ 5 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Lịch sử vấn đề 5 1.1.1. Nghiên cứu của các tác giả nước ngoài 5 1.1.2. Nghiên cứu của các tác giả trong nước 6 1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu 11 1.2.1 Các khái niệm cơ bản dùng trong luận văn 11 1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu 13 1.2.3. Phương pháp nghiên cứu 15 21 Tiểu kết chƣơng 1 Chƣơng 2 VAI TRÒ ĐỊA - KINH TẾ CỦA CHỢ CỐC LẾU TRONG 22 MẠNG LƢỚI CHỢ VÙNG BIÊN Ở LÀO CAI 2.1. Khái quát chung về địa bàn nghiên cứu 22 2.1.1. Vị trí địa lý 22 2.1.2. Lịch sử hình thành 24 2.1.3. Thành phần tộc người 26 5 2.2. Bối cảnh kinh tế - xã hội của chợ Cốc Lếu 27 2.2.1. Sự hình thành và phát triển của hệ thống đường sắt ở Lào Cai 27 2.2.2. Sự phát triển của hệ thống du lịch ở Sa Pa 29 2.2.3. Sự hiện diện của người Hoa và các tiểu thương người Việt 31 2.2.4. Một số yếu tố kinh tế - xã hội khác tác động tới chợ vùng biên 32 2.3. Chợ Cốc Lếu ở vùng biên Lào Cai 35 2.3.1. Lịch sử hình thành 35 2.3.2. Cấu trúc của chợ Cốc Lếu 37 2.3.3. Cơ cấu hàng hóa 41 Tiểu kết chƣơng 2 41 Chƣơng 3 MẠNG LƢỚI XÃ HỘI CỦA CÁC TIỂU THƢƠNG Ở CHỢ CỐC LẾU 3.1. Chợ Cốc Lếu trong mạng lƣới chợ vùng biên 43 43 3.1.1. Chợ Cốc Lếu trong mối liên hệ với các chợ vùng biên 43 3.1.2. Liên hệ và trao đổi hàng hóa 47 3.1.2.1. Quan hệ mua và bán giữa chợ Cốc Lếu với các vùng 47 3.1.2.2. Quan hệ mua và bán giữa chợ Cốc Lếu với các địa phương 48 trong tỉnh 3.1.2.3. Quan hệ mua và bán giữa chợ Cốc Lếu với các địa phương và 50 dân tộc ở Trung Quốc 3.2. Quan hệ giữa những ngƣời bán hàng trong chợ 50 3.2.1. Nguồn gốc tiểu thương ở chợ Cốc Lếu 50 3.2.2. Quan hệ xã hội của người bán hàng 54 3.2.3. Quan hệ bạn hàng giữa các tiểu thương 56 3.2.4. Quan hệ với người bán hàng rong 60 3.3. Quan hệ giữa ngƣời mua và ngƣời bán 3.3.1. Về giá cả và sự lựa chọn 62 62 6 3.3.1.1. Đối với người đồng tộc 62 3.3.1.2. Đối với người dân tộc khác 65 3.3.2. Uy tín nghề nghiệp và quan hệ tộc người 65 3.3.2.1. Đối với người đồng tộc 65 3.3.2.2. Đối với người dân tộc khác 67 67 Tiểu kết chƣơng 3 Chƣơng 4 QUAN HỆ BUÔN BÁN XUYÊN BIÊN GIỚI VÀ MẠNG LƢỚI 69 XÃ HỘI CỦA TIỂU THƢƠNG 4.1. Quan hệ xã hội của tiểu thƣơng ngƣời Việt với ngƣời Hoa 69 4.1.1. Quan niệm của người Hoa trong kinh doanh 69 4.1.2. Quan hệ với người Hoa bán hàng ở chợ 71 4.1.3. Quan hệ với người Hoa bán hàng tại Hà Khẩu 75 4.2. Quan hệ của tiểu thƣơng ngƣời Việt với các tộc ngƣời khác 77 4.2.1. Quan hệ của tiểu thương người Việt với bạn hàng và khách 77 hàng từ Trung Quốc sang 4.2.2. Quan hệ của tiểu thương người Việt với khách du lịch từ Trung 78 Quốc sang 4.3. Quan hệ giữa những ngƣời buôn bán nhỏ xuyên biên giới 80 4.3.1. Nguồn gốc hình thành các nhóm người buôn bán nhỏ xuyên 80 biên giới 4.3.2. Nhu cầu liên kết của nhóm người buôn bán nhỏ trong bối cảnh 81 thương mại vùng biên 4.3.3. Mối quan hệ của người buôn bán nhỏ với nhau 4.3.4. Mối quan hệ giữa người buôn bán nhỏ và bạn hàng Trung Quốc 90 90 92 Tiểu kết chƣơng 4 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 7 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO 98 PHỤ LỤC Danh sách những người cung cấp thông tin Danh mục công trình có liên quan đến luận văn Bảng hỏi Phụ lục ảnh Sơ đồ các khu vực chợ Cốc Lếu 8 DẪN LUẬN 1. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài Ở Việt Nam, chợ có từ khá lâu đời. Đây là nơi diễn ra các hoạt động trao đổi mua bán hàng hoá, dịch vụ vừa là nơi giao lưu văn hóa thoả mãn nhu cầu sản xuất vật chất, tinh thần của người dân ở nhiều nơi, từ thành thị đến nông thôn, vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo với quy mô, đặc điểm riêng của từng địa phương. Hệ thống chợ ở các địa phương có những liên hệ và gắn kết với nhau tạo nên mạng lưới thị trường. Mạng lưới thị trường và chợ là một trong những thành tố quan trọng trong nền kinh tế hàng hóa, có quan hệ hữu cơ với văn hóa đảm bảo đời sống, văn hóa xã hội và văn hóa nhận thức (tín ngưỡng, tôn giáo, ngôn ngữ…). Mặt khác, mạng lưới thị trường và chợ có quan hệ mật thiết với các yếu tố môi sinh (tự nhiên và xã hội), có giao lưu, tiếp nhận và trao đổi giữa cộng đồng này với cộng đồng khác. Điều đó làm cho mạng lưới thị trường cũng như chợ luôn mang hơi thở của đời sống, có sức sống mãnh liệt, thích ứng để sinh tồn và phát triển. Cũng như các hoạt động kinh tế khác, mạng lưới chợ và các tiểu thương nổi lên như một hiện tượng kinh tế nổi trội, phổ biến; đúng như câu nói dân gian lưu truyền “Nhân giai xu thị đạo”, có nghĩa là mọi người đều đua nhau chạy chợ, đây là hệ thống vi thị trường, có cơ chế tích tiêu hàng hóa, tiền tệ lưu thông gọn nhẹ, linh hoạt của những người sản xuất và buôn bán nhỏ. Từ trước đến nay, đặc biệt kể từ khi Đổi mới năm 1986 và chính sách mở cửa của nước ta, các cửa khẩu vùng biên là nơi diễn ra các hoạt động thương mại nhộn nhịp, đem lại thu nhập kinh tế, góp phần nâng cao đời sống vật chất và văn hóa của cư dân vùng biên giới. Trong bối cảnh đó, mạng lưới thị trường cũng như chợ ở hầu hết các khu vực khác đều có những thay đổi để thích ứng và phát triển trong bối cảnh nền kinh tế có những chuyển đổi mới. Vì vậy, những vấn đề phát triển kinh tế vùng biên, các trao đổi xuyên biên giới và các mối quan hệ tộc người (QHTN) vùng biên giới đang trở thành những mối quan tâm lớn đối với các ngành khoa học xã hội. Nghiên cứu mạng lưới xã hội (MLXH) của tiểu thương ở chợ là chủ đề khá mới mẻ và hấp dẫn, không chỉ cung cấp những hiểu biết toàn diện về kinh tế và văn hóa mà còn thấy được sự thay đổi, thích ứng và phát triển của các tộc người trong bối cảnh kinh tế đất nước có nhiều thay đổi ở từng khu vực cụ thể. Khu vực biên giới Việt - Trung, trong đó có thành phố Lào Cai, tỉnh Lào Cai là nơi không chỉ có đường biên giới giữa hai quốc gia mà còn có những đặc điểm về 9 lịch sử, kinh tế, văn hóa riêng cần được khám phá. Đặc biệt, trong bối cảnh kinh tế phát triển đầy năng động với các mối giao lưu kinh tế - văn hóa và xã hội xuyên biên giới, thu hút một số lượng lớn cư dân từ các vùng miền khác đến trao đổi, buôn bán và sinh sống. Nghiên cứu về hoạt động trao đổi, buôn bán của các cư dân ở đây, những năng động trong kinh tế - xã hội và các mối QHTN xuyên biên giới có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, không chỉ có đóng góp vào quá trình xây dựng chiến lược phát triển vùng biên mà còn chú trọng và phát huy nhân tố con người. Họ chính là chủ thể, là nhân tố lõi trong phát triển bền vững ở khu vực biên giới nước ta. Thành phố Lào Cai thuộc khu kinh tế cửa khẩu Quốc tế Lào Cai, nơi có hoạt động thương mại diễn ra sôi động bậc nhất ở nước ta, lại giáp với cửa khẩu Hà Khẩu - Trung Quốc. Như vậy, Lào Cai nằm trong khu kinh tế có nền thương mại - dịch vụ phát triển, là điểm gặp gỡ, giao thương hàng hóa từ nhiều địa phương trong cả nước tập kết tại đây để xuất khẩu sang Trung Quốc, đồng thời là nơi trung chuyển hàng hóa từ Trung Quốc về thị trường nội địa nước ta. Sự phát triển của các hoạt động thương mại, trao đổi kinh tế ở vùng biên giới tỉnh Lào Cai đang tạo ra sự chuyển biến lớn trong kinh tế - xã hội của các tộc người vùng biên, đặc biệt, đây là mảnh đất màu mỡ có sức hút kỳ lạ số lượng lớn cư dân từ nhiều nơi trong cả nước về đây để mưu sinh. Chính vì thế, tôi đã chọn đề tài “Mạng lưới xã hội của các tiểu thương ở một chợ vùng biên (Nghiên cứu trường hợp chợ Cốc Lếu, tỉnh Lào Cai)” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của nghiên cứu này là làm rõ vai trò địa kinh tế của chợ Cốc Lếu với mạng lưới chợ ở vùng biên Lào Cai. Nghiên cứu tập trung vào tác động của mạng lưới xã hội đối với hoạt động buôn bán nội vùng và buôn bán xuyên biên giới của các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu. Qua đây, tìm kiếm giải pháp trong việc phát huy vai trò của chợ trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội vùng biên giới nước ta, đặc biệt, thế mạnh vùng kinh tế biên mậu trong bối cảnh hiện nay. Nghiên cứu của chúng tôi hướng tới giải quyết các vấn đề cụ thể sau: - Nghiên cứu làm rõ vai trò địa - kinh tế của chợ Cốc Lếu với mạng lưới chợ vùng biên ở Lào Cai. - Tìm hiểu về QHTN thông qua quan hệ bạn hàng, quan hệ người bán hàng với khách hàng trong việc xây dựng MLXH của các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu. - Tìm hiểu và phân tích MLXH qua quan hệ buôn bán xuyên biên giới của các tiểu thương thông qua các mối quan hệ với bạn hàng người Hoa từ Trung Quốc sang, 10 quan hệ với các tộc người khác và quan hệ giữa những người buôn bán nhỏ xuyên biên giới. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là mạng lưới xã hội hay các quan hệ xã hội của các tiểu thương ở chợ vùng biên. Mẫu nghiên cứu tập trung vào MLXH của các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu, thành phố Lào Cai. Nghiên cứu tập trung vào một địa bàn cụ thể, chợ Cốc Lếu, thành phố Lào Cai. Đây là khu vực trải qua quá trình phát triển kinh tế nhanh và năng động ở khu vực biên giới Việt - Trung, đồng thời, là không gian tập trung một lượng lớn cư dân địa phương và người ngoại tỉnh đến đây tham gia vào hoạt động thương mại. Đặc biệt, kể từ khi tái lập lại tỉnh Lào Cai và Việt Nam - Trung Quốc mở cửa và xúc tiến mạnh mẽ các hoạt trao đổi kinh tế ở vùng biên giới từ năm 1991 đến nay đã trở thành động lực mạnh mẽ để phát triển toàn diện kinh tế - xã hội ở vùng biên giới. Địa điểm nghiên cứu Chúng tôi lựa chọn nghiên cứu điểm ở chợ Cốc Lếu, thành phố Lào Cai, tỉnh Lào Cai. Lào Cai là tỉnh biên giới phía Đông Bắc, giáp tỉnh Vân Nam (Trung Quốc), có khu kinh tế cửa khẩu Quốc tế Lào Cai lớn nhất cả nước, hoạt động buôn bán xuất nhập khẩu ở đây diễn ra sôi động và phát triển bậc nhất ở nước ta. Chợ Cốc Lếu có vị trí rất thuận lợi trong hoạt động buôn bán hàng hóa ở biên giới. Chợ có lịch sử hình thành từ rất sớm và có truyền thống buôn bán phát triển. Hiện nay, chợ Cốc Lếu là chợ lớn và nổi tiếng nhất ở Lào Cai. Chợ là điểm đến của khách du lịch trong nước, du lịch nước ngoài, khách địa phương và các tộc người thiểu số (TNTS) trong các huyện thị trong tỉnh, đặc biệt là khách du lịch Trung Quốc. Các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu đã xây dựng một MLXH rất tốt, không chỉ là những mối quan hệ trong nước mà còn là mối quan hệ xuyên biên giới, đó là những mối quan hệ với bạn hàng, chủ hàng, người mối và khách hàng người Trung Quốc… Cho nên, chợ Cốc Lếu là điểm nghiên cứu thú vị để tìm hiểu về MLXH của các tiểu thương ở chợ vùng biên Lào Cai. 4. Nguồn tài liệu của luận văn Tài liệu chính của luận văn là tài liệu điền dã dân tộc học, gồm tài liệu phỏng vấn nhanh, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm, điều tra hồi cố, các ghi chép quan sát, các báo cáo tổng kết, số liệu thống kê của phòng ban ở địa bàn khảo sát. 11 Luận văn kế thừa các kết quả nghiên cứu về chợ vùng cao, chợ vùng biên và văn hóa chợ nói chung và văn hóa chợ vùng cao nói riêng. 5. Đóng góp của luận văn Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về MLXH của các tiểu thương ở chợ vùng biên cụ thể. Trên cơ sở nguồn tư liệu từ thực địa, luận văn chỉ ra vai trò của MLXH trong hoạt động kinh doanh của các tiểu thương ở chợ vùng biên, cùng với đó là những yếu tố tác động tới quan hệ của các tiểu thương trong bối cảnh kinh tế - xã hội ở vùng biên tỉnh Lào Cai kể từ khi tái thành lập đến nay. Luận văn góp thêm cơ sở khoa học và những luận cứ thực tế, giúp các nhà kinh tế, nhà quản lý văn hóa, nhà chính sách có những chính sách phù hợp nhằm phát triển bền vững kinh tế - văn hóa ở vùng biên. 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 4 chương với nội dung như sau: Chƣơng 1: Tổng quan tài liệu, cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu Chƣơng 2: Vai trò địa - kinh tế của chợ Cốc Lếu trong mạng lưới chợ vùng biên ở Lào Cai Chƣơng 3: Mạng lưới xã hội của các tiểu thương ở chợ Cốc Lếu Chƣơng 4: Quan hệ buôn bán xuyên biên giới và mạng lưới xã hội của tiểu thương 12 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Lịch sử vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu của các học giả nước ngoài Vùng đất biên giới Việt - Trung đã được các nhà truyền giáo và thám hiểm, các sỹ quan đồn trú, các nhà khoa học đã thu thập nhiều thông tin về khu vực này. Đến nay, các nhà khoa học đã công bố nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử và đặc điểm văn hóa của các tộc người, phong tục tập quán của cư dân sinh sống tại khu vực biên giới được biết đến như Bonifacy đã đăng một số nghiên cứu về các dân tộc khác nhau sinh sống ở khu vực này như: Khảo sát về người Tày ở vùng sông Chảy Bắc Bộ và miền Nam Trung Quốc (1907), Các nhóm dân tộc vùng sông Chảy (1904), Chuyên khảo về người Mán Cao Lan (1905) Revue Indochinoise, Các dân tộc tỉnh Vân Nam (Revue Indochinoise (1913, Số 19), Người Tày ở biên giới Viê ̣t - Trung (Madrolie, 1906, Revue Indochinoise, Số 25,26 & 27), Bắ c Bộ các nhóm cư dân bản đi ̣a (E.de Rozario, 1935). Năm 1930 Bi Yuan Zhang trong Thời sự nguyệt báo đã đăng bài viết Phong tục tập quán và văn hóa ngôn ngữ của các dân tộc vùng biên giới Việt Nam (Dẫn theo Nguyễn Thị Lê, 2010). Các công trình nghiên cứu trên mới chỉ dừng lại ở việc miêu tả văn hóa, phong tục tập quán mà chưa đề cập đến những khía cạnh trong giao lưu, trao đổi hàng hóa của khối cư dân ở vùng biên này. Đặc biệt, trong thời gian gần đây, những ý tưởng nghiên cứu về hoạt động sinh kế và buôn bán, trao đổi xuyên biên giới cùng với các QHTN xuyên biên giới, những quan hệ về vùng cao Việt Nam và Trung Quốc được Sarah Turner, Laura Schoenberger, Christine Bonnin và một số học giả nước ngoài khác đã có những nghiên cứu về chợ ở vùng cao Việt Nam, tìm hiểu về chợ buôn trâu và vai trò của con trâu trong đời sống sinh kế của các TNTS ở huyện Simacai, Lào Cai. Một nghiên cứu khác cũng của Sarah Turner về chủ đề buôn bán ở vùng nông thôn tỉnh Vân Nam giáp biên giới Việt Trung. Các bài viết này khám phá các mạng lưới và thực tiễn kinh doanh của cư dân vùng biên ở phía Bắc Việt Nam (Turner Sara, 2010). 1.1.2. Nghiên cứu của các học giả trong nước Từ khi Đổi mới đến nay, hệ thống chợ ở nước ta (cả nông thôn và thành thị) đã phát triển khá mạnh mẽ, tác động của chợ đến đời sống kinh tế - xã hội ở mỗi cộng đồng là khác nhau. Chợ trở thành trung tâm trao đổi kinh tế, thúc đẩy các hoạt động thương nghiệp trong một nền kinh tế hàng hóa tiền tệ phát triển sôi động, đồng thời, 13 là nơi giao lưu văn hóa. Hàng hóa nông sản và thủ công nghiệp được sản xuất hàng loạt với khối lượng lớn được mang ra thị trường để trao đổi, buôn bán, thông qua mạng lưới chợ, các làng buôn, các tuyến buôn bán liên vùng đường sông, đường biển và ven biên giới. Ở một số địa phương, chợ phát triển thành trung tâm kinh tế vùng/ trung tâm thương mại dịch vụ, đồng thời là địa phương có sự chuyển đổi kinh tế xã hội mạnh mẽ theo hướng đô thị hóa, công nghiệp hóa. Đặc biệt, vùng miền núi, biên giới các hoạt động trao đổi, buôn bán dường như còn dè dặt và thiếu hệ thống, đến nay, các hoạt động này đã sống dậy và đang hồi sinh, trở thành trung tâm buôn bán sôi động và đã có những đóng góp tích cực trong nền kinh tế quốc dân. Các nghiên cứu trong nước đã đề cập nhiều đến chủ đề chợ và những trao đổi buôn bán của các khối cư dân. Tuy nhiên, vẫn có ít người quan tâm đến MLXH của những người buôn bán, các quan hệ xã hội này diễn ra như thế nào trong bối cảnh kinh tế, văn hóa và không gian tộc người cụ thể ? Đó là sản phẩm của những mối quan hệ cá nhân hay được tồn tại bởi những quan hệ duy tình hay duy lý, thậm chí các mối quan hệ truyền thống, vai trò, sức mạnh của các quan hệ cá nhân đối với nghề nghiệp các tiểu thương ở chợ ?. Ở Việt Nam, nghiên cứu về chợ và hoạt động trao đổi buôn bán là chủ đề được đông đảo các nhà khoa học quan tâm. Từ rất sớm, chợ và mạng lưới những người buôn bán đã được các nhà nghiên cứu quan tâm như đối tượng chính của hoạt động kinh tế trong đời sống sinh hoạt của cư dân. Những nghiên cứu đầu tiên về chợ và mạng lưới chợ chủ yếu được đề cập dưới góc độ Sử học, tức tìm hiểu về sự hình thành và phát triển của hệ thống chợ truyền thống ở Việt Nam. Trước tiên phải kể đến công trình “Thăng Long - Hà Nội thế kỷ XVII - XVIII - XIX” của Nguyễn Thừa Hỷ (1993) đã khái quát mạng lưới chợ, các hoạt động buôn bán tại chỗ, các tuyến buôn bán liên vùng và buôn bán với nước ngoài ở Thăng Long thế kỷ XVII - XVIII - XIX. Các nghiên cứu về chợ và các mối quan hệ kinh tế cơ bản ở khu vực đồng bằng Bắc Bộ khá phong phú. Nghiên cứu về chợ và các mối quan hệ kinh tế - văn hóa của vùng cao được đề cập trong một số công trình, trong cuốn “Đô thị cổ Việt Nam” của Viện Sử học (1989), phần viết về “Hoạt động kinh tế và cơ cấu tổ chức cư dân của đô thị Lạng Sơn - Kỳ Lừa”, có đề cập đến chợ Kỳ Lừa về mặt kinh tế - văn hóa, chuyên khảo này đã bước đầu phác họa một cách khái quát về diện mạo của chợ vùng cao, gợi mở những ý tưởng cho các nghiên cứu sâu hơn. “Về một số làng buôn ở đồng bằng Bắc Bộ thế kỷ XVIII XIX” của Nguyễn Quang Ngọc (1993) nghiên cứu về mô hình làng buôn, một loại 14 làng mà trong khoảng thời gian hàng mấy thế kỷ, đại đa số dân làng lấy việc buôn bán làm nghiệp và nguồn sống chính của họ là kinh tế thương nghiệp mang lại, điều này tác động sâu sắc vào nhiều mặt đời sống của làng. Trong khoảng từ thập kỷ 70 đến 90 của thế kỷ trước, đã có nhiều công trình nghiên cứu về chợ vùng của người Việt đã ra đời. Bằng tiếp cận Dân tộc học và tiếp cận liên ngành các nhà nghiên cứu đã có nhiều phát hiện khoa học có giá trị, nhất là lý giải về mối quan hệ chợ làng với kết cấu kinh tế xã hội tiểu nông, lý giải mối quan hệ của hoạt động buôn bán với ý thức hệ nho giáo và phân tầng xã hội, lý giải vai trò thực tế của người phụ nữ tiểu nông trong đời sống gia đình và cộng đồng. Công trình “Làng xã Việt Nam - một số vấn đề kinh tế văn hóa xã hội” của tác giả Phan Đại Doãn (2010) đã đưa ra những kiến giải về chợ làng không những làm giải thể kinh tế tiểu nông làng xã mà còn góp phần củng cố cấu trúc kinh tế truyền thống lấy nông nghiệp làm cơ sở. Chợ làng không phải là thành thị mà chỉ là một phần nhỏ của thành thị hòa trong nông thôn. Qua đó, tác giả khẳng định chợ chính là mắt xích quan trọng trong kết cấu kinh tế - xã hội nông - công - thương, chợ có sức sống bền lâu trong cộng đồng cư dân. Bên cạnh các công trình này, trên các tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, Dân tộc học, Văn hóa Dân gian… đã xuất hiện các công trình chuyên khảo về chợ, mạng lưới chợ hay các quan hệ xã hội ở khía cạnh khác nhau có liên quan đến chợ. Đặc biệt, qua một số nghiên cứu được tiếp cận dưới góc nhìn Sử học và Dân tộc học của Nguyễn Đức Nghinh như “Chợ chùa thế kỷ XVII” (1979); “Mấy nét phác thảo về chợ làng (qua những tài liệu các thế kỷ XVII, XVIII) (1980)”; “Chợ làng, một nhân tố củng cố mối liên hệ dân tộc” (1981); Nguyễn Đức Nghinh, Trần Thị Hòa (1981) “Chợ làng trước cách mạng tháng Tám (thử nghiệm nghiên cứu trên địa bàn huyện đồng bằng)”; nội dung của các nghiên cứu trên đặc biệt lưu tâm đến mạng lưới chợ làng, tác giả cho rằng chợ làng có vai trò thương nghiệp rất quan trọng. Theo kết quả nghiên cứu của Giáo sư Nguyễn Đức Nghinh và Trần Thị Hòa thì trước cách mạng tháng 8 -1945, ở vùng Bắc Bộ cứ khoảng 7km2 (khoảng 3 làng đến 6 làng) thì có 1 chợ. Tiếp theo kết quả nghiên cứu trên thì khoảng 5.120 người ở Bình Lục (Hà Nam) có 1 chợ và 3.300 người ở Quỳnh Côi (Thái Bình) có 1 chợ, riêng ở Bình Lục thì cứ khoảng 3,2 đơn vị làng có 1 chợ. Như vậy, hệ thống chợ làng khá dày đặc, đó là biểu hiện của nền kinh tế hàng hóa mở rộng. Mạng lưới chợ làng đã tạo nên mối liên hệ kinh tế giữa các địa phương và trong phạm vi toàn quốc, đó chính là mối liên hệ dân tộc, các quan hệ giữa các tộc người trong trao đổi hàng hóa, chợ đã trở thành một phần quan trọng trong cơ cấu kinh tế ở nông thôn. Tác giả Diệp Đình Hoa, Bùi Xuân 15 Đính (1983) với “Quan hệ giao lưu buôn bán qua một chợ làng trung du (trước cách mạng tháng Tám)” đi sâu tìm hiểu vai trò của chợ ở vị trí giao điểm của đồng bằng và trung du, bước đầu đề cập đến một số hàng hóa đặc trưng ở chợ làng trung du. Tuy nhiên, các nghiên cứu ấy phần lớn dành nghiên cứu soi chiếu về thời kỳ lịch sử đã qua, tức là giai đoạn trước cách mạng tháng 8 năm 1945. Trong khi đó, sức sống và sự năng động của việc buôn bán ngoài quốc doanh ở thời bao cấp lại không được nhiều các nhà khoa học đương đại quan tâm. Ngay cả khi thực hiện công cuộc Đổi mới, với sự hồi sinh và phát triển mạnh mẽ của chợ truyền thống, việc nghiên cứu và xem xét vấn đề này của các nhà Dân tộc học và Nhân học ở Việt Nam cũng chưa có nghiên cứu xứng tầm. Phải đến những năm gần đây, các nghiên cứu về chợ từ Đổi mới xuất hiện ngày càng nhiều. Lê Thị Mai (2004) có nghiên cứu “Chợ quê trong quá trình chuyển đổi”, đây là chuyên khảo đầu tiên nghiên cứu về chợ quê châu thổ sông Hồng trong quá trình chuyển đổi hơn 20 năm dưới tác động của những chính sách kinh tế, xã hội. Tác giả tập trung nghiên cứu sự chuyển đổi của chợ quê ở vùng lưu vực sông Hồng cũng như phân tích vai trò của chợ quê trong đời sống kinh tế làng xã, đặc biệt là giai đoạn chuyển sang kinh tế thị trường, mở cửa và hội nhập, thị trường hàng hóa nông thôn phát triển, khuyến khích các thành phần kinh tế tham gia vào hoạt động thị trường, từ đó cho thấy, mạng lưới chợ quê đang có những biến đổi mạnh mẽ. Tác giả cũng thấy được sự chuyển mình của chợ quê trở thành phố chợ, thành các trung tâm công - thương mại dịch vụ hay các trung tâm kinh tế vùng. Qua nghiên cứu, tác giả cũng khẳng định sự phát triển chợ quê ở những làng nghề phát triển, người dân có truyền thống kinh doanh đang trở thành xu hướng khả thi và đang được thừa nhận là con đường đô thị hóa thích hợp của vùng nông thôn châu thổ sông Hồng, đồng thời, nghiên cứu cũng điểm qua một số nét về chợ ở trung du. Dưới góc độ Dân tộc học và nhân học, chợ là chủ đề vốn rất hấp dẫn, vì chợ không chỉ là nơi diễn ra các trao đổi mua bán mà còn ẩn chứa nhiều khía cạnh về xã hội và không gian văn hóa tộc người. Chợ phiên ở vùng núi cao không chỉ là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa mà còn là nơi giao lưu, sinh hoạt văn hóa của các TNTS ở vùng núi cao phía Bắc Việt Nam. Chợ họp theo phiên, đây là nơi tụ hội các dân tộc Dao, Hmông, Nùng, Tày... ở quanh vùng, thậm chí cả các tộc người bên kia biên giới cũng sang giao lưu. Chợ họp trên những khu đất rộng, vừa là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa như trâu, bò, ngựa, lợn, gà… vừa là nơi để buộc ngựa, phương tiện đi lại của đồng bào. Có lẽ, đa số tộc người vùng cao đến chợ ngoài mục đích trao đổi hàng hóa còn để giao lưu văn hóa. Khi 16 xuống chợ, đồng bào mang theo con gà, gùi măng, dắt theo con ngựa để bán. Thậm chí, có người dắt bò, dắt ngựa đến chợ chỉ là để khoe, khảo giá tài sản của mình, đến khi tan chợ họ lại dắt về. Ngoài ra, đồng bào đến chợ với nhu cầu lớn hơn là gặp gỡ bạn bè, giao lưu tình cảm, tìm kiếm bạn tình, hát đối đáp, giao duyên đến khi tan chợ… Ngày nay, chợ vùng cao, đặc biệt là chợ vùng cao biên giới còn là điểm du lịch thu hút khách trong và ngoài nước đến tham quan, đây chính là điểm sáng trong đời sống kinh tế, xã hội ở vùng dân tộc thiểu số ở nước ta. Sự xuất hiện của khách du lịch không chỉ có tác động về mặt kinh tế (tạo việc làm trong khu vực dịch vụ, bảo tồn và phát huy nghề truyền thống như thêu, dệt, làm thuốc… ) mà còn tăng cường sự giao lưu văn hóa - xã hội. Các công trình nghiên cứu về chợ, viết về chợ ở khu vực Tây Bắc xuất hiện khá sớm. Thế kỷ thứ XVIII, trong tác phẩm “Kiến văn tiểu lục” của Lê Quý Đôn (1878) đã cung cấp một số tên chợ ở Tuyên Quang và Hưng Hóa. Đến đầu thế kỷ XIX, công trình “Hoàng Việt nhất thống dư địa chí” của Lê Quang Định (1806) đã miêu thuật về một số chợ ở Yên Bái, Lào Cai, Hà Giang. Bộ “Đại Nam nhất thống chí” thời Tự Đức phần viết về tỉnh Hưng Hóa có ghi danh sách 6 phố chợ. Đặc biệt, những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, một số sỹ quan Pháp và tòa công sứ Lào Cai, Yên Bái có viết các loại tiểu chí như “Lược khảo về Lục An Châu” (1898), “Lược khảo về Bảo Hà” (1898), “Tiểu chí xứ Lào Cai” (1909), “Địa chí Lào Cai” (1933)… Các công trình trên có ghi chép một số nét về các chợ ở Lào Cai, Bảo Hà, chợ ở Phố Ràng… Báo cáo kinh tế hàng năm của tỉnh Lào Cai (1957 - 1959) cũng đề cập nhiều đến hệ thống các chợ, việc xây dựng mở rộng chợ, việc trao đổi, buôn bán, giá cả các mặt hàng ở chợ. Nghiên cứu về chợ, chợ phiên vùng cao trong những thập niên gần đây có tác giả Lê Chí Quế (1986) nghiên cứu về diễn xướng Sli, lượn và vấn đề văn hóa hội chợ. Trần Hữu Sơn (1997) có tác phẩm “Văn hóa Dân gian Lào Cai” đã khẳng định, chợ vùng cao không chỉ là nơi trao đổi kinh tế mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, nơi gặp gỡ của các đôi trai gái, đồng thời là nơi bảo tồn các giá trị văn hóa văn hóa vật thể, phi vật thể. Chợ là chiếc cầu giao lưu văn hóa giữa các dân tộc, tăng cường mối đoàn kết giữa các tộc người anh em. Chính vì vậy, chợ trở thành một tụ điểm văn hóa thông tin, một trung tâm văn hóa cho cả vùng, vai trò của chợ đối với việc xây dựng đời sống văn hóa vùng cao là quan trọng và cần được quan tâm. Tiếp mạch nghiên cứu về chợ văn hóa vùng cao, Trần Hữu Sơn (2004) trong công trình “Xây dựng đời sống văn hóa ở vùng cao” đã chỉ ra những nét đặc trưng trong đời sống văn hóa của các TNTS, nghiên cứu đã khái quát hệ thống chợ ở vùng cao phía Bắc. Qua 17 đó, tác giả tiếp tục đi sâu khám phá vai trò và giá trị văn hóa của chợ, chợ phiên trong đời sống tinh thần các tộc người ở vùng cao phía Bắc. Tác giả đặc biệt lưu ý đến việc xây dựng, bảo tồn và lưu giữ sinh hoạt văn hóa ở chợ của các TNTS. Đây chính là giải pháp hữu hiệu trong xây dựng đời sống văn hóa ở vùng cao nước ta. Trong mạch nghiên cứu về giá trị văn hóa của chợ vùng cao, Hoàng Nam (2003) có bài nghiên cứu “Từ lễ hội đến chợ hội - một giải pháp bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa của hai dân tộc Tày, Nùng ở Lạng Sơn” đã chỉ ra giá trị văn hóa của chợ từ truyền thống đến hiện tại. Bế Văn Hậu (2006) trong “Vài nhận xét qua một hợp tác nghiên cứu chợ vùng cao Lào Cai” bài viết bước đầu đưa ra cái nhìn tổng quan về hoạt động chợ vùng cao Lào Cai, chợ là nơi hội tụ, giao lưu văn hóa, kinh tế của các dân tộc thiểu số Hmông, Dao, Nùng, Giáy, Bố Y… Tác giả cũng chỉ ra những thay đổi của chợ vùng cao xưa và nay, chợ ngoài chức năng mua bán, trao đổi hàng hóa thì chính chợ vẫn còn đậm nét là không gian giao lưu văn hóa của các tộc người. Tiếp đến là một số bài viết về chợ vùng cao có giá trị về mặt tư liệu như “Chợ tình của người Dao đỏ ở Sa Pa” của Phạm Thị Kim Oanh (1997); “Người Hmông, Dao có chợ tình hay không” của Vương Duy Quang (1993); “Đặc sắc chợ phiên vùng cao Lào Cai” của tác giả Ngọc Bộ, Ngọc Triển (2011)… Các bài viết trên tập trung mô tả, phân tích yếu tố “chợ tình” và các hoạt động văn hóa chủ yếu ở chợ Sa Pa. Đây cũng là những gợi mở đáng quý cho những nghiên cứu tiếp theo. Kể từ khi Việt Nam - Trung Quốc bình thường hóa quan hệ trở lại, việc nghiên cứu các chính sách phát triển vùng biên đã được đặt ra với sự ra đời của hàng loạt các công trình nghiên cứu như: Buôn bán qua biên giới Việt - Trung: lịch sử, hiện trạng triển vọng (Nguyễn Minh Hằng, 2001), Phát triển kinh tế miền núi phía Bắc và tác động của nó đến tăng cường sức mạnh chủ quyền an ninh biên giới (Đinh Trọng Ngọc, 2001), Buôn bán qua biên giới Việt - Trung và một số nhận xét về điều kiện để phát triển buôn bán qua biên giới (Lê Tuấn Thanh, 2004). Các nghiên cứu này chỉ nhìn vấn đề từ phía Việt Nam mà thiếu cái nhìn so sánh xuyên biên giới. Ở Viện Dân tộc học, khoảng 5 năm gần đây đã có một số đề tài có liên quan đến vấn đề kinh tế - xã hội của cư dân các tỉnh biên giới: “Các giải pháp văn hóa xã hội hạn chế, đẩy lùi các tệ nạn xã hội ở một số dân tộc vùng Đông Bắc Việt Nam” do TS. Vũ Thị Hồng và TS. Đào Huy Khuê làm Chủ nhiệm (2006 - 2007), đề cập đến tình hình tệ nạn xã hội trong mối quan hệ giữa các tộc người ở vùng Đông Bắc. “Một số vấn đề bức xúc của đồng bào dân tộc Tày - Nùng - Giáy trong quá trình phát triển kinh tế, văn hóa ở Lạng Sơn và Lào Cai” do Tiến sĩ Đặng Thanh Phương làm Chủ nhiệm (2008 - 2009). “Vai trò của người Việt trong sự phát triển bền vững 18 vùng Đông Bắc Việt Nam” do PGS, TS. Bùi Xuân Đính làm Chủ nhiệm (2008 2009) nghiên cứu vai trò của người Việt trong phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục, xây dựng hệ thống chính trị, bảo đảm an ninh quốc phòng, sự thích nghi với môi trường sống ở vùng Đông Bắc. Viện Dân tộc học mới có một nghiên cứu trực tiếp về “Một số vấn đề cơ bản về dân tộc dưới tác động của sự phát triển vùng biên giới Việt - Trung (Nghiên cứu về người Hà Nhì ở một làng của tỉnh Lào Cai và một làng thuộc châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam, Trung Quốc)”. Kết quả nghiên cứu thực địa dựa trên cơ sở tư liệu ở một làng người Hà Nhì tại tỉnh Lào Cai. Nhìn chung, đã có một lượng tương đối các công trình nghiên cứu về chợ dưới góc nhìn mô tả, giải thích để tìm ra những chuyển biến từ truyền thống đến hiện tại và đã một số nghiên cứu thiên về hoạt động giao lưu trao đổi hàng hóa của các tộc người vùng biên giới Việt - Trung. Trong bối cảnh đó, chợ trở thành đề tài mang lại sức gợi lớn cho các nghiên cứu trong tương lai, đặc biệt là nghiên cứu về chợ là chủ đề lôi cuốn các nhà Dân tộc học và Nhân học Việt Nam. Mặc dù, số lượng các nghiên cứu về chợ ở Việt Nam nói chung chưa nhiều, đây cũng chính là một trong những hạn chế của các nhà Dân tộc học và Nhân học trong thời gian vừa qua. Song với ý nghĩa, chợ như là hơi thở của đời sống hàng ngày và rất nhạy cảm với những thay đổi của đời sống xã hội, đặc biệt là chợ ở vùng biên giới, vì thế việc nghiên cứu về chợ là vô cùng quan trọng. Cho nên, những nghiên cứu trong thời gian tới có thể gắn những vấn đề nghiên cứu về chợ, mạng lưới chợ hay hay MLXH của các tiểu thương… với những vấn đề về biến đổi kinh tế, xã hội rộng hơn. Đây thực sự là các vấn đề mà các nhà Dân tộc học/Nhân học Việt Nam cần quan tâm sâu hơn trong thời gian tới. 1.2. Cơ sở lý thuyết và phƣơng pháp nghiên cứu 1.2.1. Các khái niệm cơ bản dùng trong luận văn Trong nghiên cứu này chúng tôi sử dụng một số khái niệm then chốt để thực hiện đề tài nghiên cứu, đó là mạng lưới xã hội, quan hệ xã hội, tiểu thương. Mạng lưới xã hội (Social Network): là một cấu trúc xã hội hình thành bởi những cá nhân (hay những tổ chức), các cá nhân được gắn kết bởi sự phụ thuộc lẫn nhau thông qua những nút thắt như tình bạn, quan hệ họ hàng, sở thích chung, trao đổi tài chính, những mối quan hệ về niềm tin, kiến thức và uy tín. Đơn giản hơn, MLXH là đồ thị những mối quan hệ xác định, ví dụ như tình bạn. Các nút thắt gắn kết cá nhân với xã hội chính là những mối liên hệ xã hội của cá nhân đó. MLXH có 19 thể dùng để kiểm tra vốn xã hội - giá trị mà cá nhân có được từ MLXH. Những khái niệm này thường được biểu thị trong biểu đồ mạng xã hội, trong đó các nút thắt chính là các điểm và các mối quan hệ là những đường kẻ1. Ở Việt Nam, theo Giáo sư Ngô Đức Thịnh, mạng lưới xã hội được hiểu như là mối liên hệ giữa các cá nhân, các nhóm xã hội khác trong một thực thể xã hội nhất định, dù đó là chính thống hay phi chính thống, thường xuyên hay bất thường, các mạng lưới xã hội “chuyên chở” các mối quan hệ qua lại về kinh tế, xã hội và văn hóa giữa các cá nhân hay nhóm xã hội, đảm bảo tính liên thông, cân bằng, ổn định, gắn kết của một thực thể xã hội… (Ngô Đức Thịnh, 2008). Quan hệ xã hội (Social network) là những quan hệ giữa người với người được hình thành trong quá trình hoạt động kinh tế, xã hội, chính trị, pháp luật, tư tưởng, đạo đức, văn hóa, v.v… Quan hệ xã hội được hình thành từ tương tác xã hội. Những tương tác này không phải là ngẫu nhiên, mà có mục đích, có hoạch định, có xu hướng lặp lại, ổn định và tạo lập ra một mô hình tương tác. Quan hệ xã hội là quan hệ bền vững, ổn định của các chủ thể hành động. Các quan hệ này được hình thành trên những tương tác xã hội ổn định, có tính lặp lại, v.v... Các tương tác này còn có thể mang những đặc trưng khác nữa, và qua đó tạo ra các loại quan hệ xã hội khác nhau2. Ở phương Đông, đặc biệt là ở Trung Quốc, khái niệm Quanxi (quan hệ) đã có từ lâu và được nghiên cứu nhiều. Guanxi (phát âm: “gwan - shee”), một từ tiếng Trung có nghĩa là những mối quan hệ tương trợ cần thiết cho thành công. Để thành công trong lĩnh vực kinh doanh cần phải kết hợp hài hòa giữa những quan hệ xã giao với những quan hệ mang tính chất cá nhân. Guanxi có nghĩa là nghệ thuật tinh tế trong việc xây dựng và nuôi dưỡng quan hệ. Nhưng thực chất, Guanxi có nghĩa là một mối quan hệ được xây dựng sau một thời gian dài, chúng ta có thể hiểu đó là “quan hệ tốt”. Bốn nguyên tắc cơ bản của một mối quan hệ tốt có thể hiểu ngắn gọn là: sự tin tưởng (tôn trọng và hiểu người khác), sự quý mến (trung thành và nghĩa vụ), sự phụ thuộc (sự hòa hợp lẫn nhau, tôn chỉ hai bên cùng có lợi) và sự thích nghi (kiên trì và mở mang kiến thức). Trong nghệ thuật của quan hệ có ba yếu tố quan trọng, đó là: đạo đức, chiến thuật và xã giao đan xen với nhau. Quan hệ được xây dựng dựa trên sự “thân thiết”. Sự thân thiết dựa trên hai yếu tố: tin tưởng lẫn nhau và biết ơn, đồng thời dựa trên cơ sở tình bạn, họ hàng, hàng xóm, cùng quê, đồng hương, đồng học và đồng nghiệp… Quan hệ còn dựa trên “tình cảm” là tình cảm 1 2 http://vi.wikipedia.org http://vi.wikipedia.org 20