Tài liệu Mài sắt nên kim

MAÂI SÙÆT NÏN KIM 527 MAÂI SAÊÆT NÏN KIM (Têåp vùn - In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc 1977) 528 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU MAÂI SÙÆT NÏN KIM 529 MAÂI SØÆT NÏN KIM Nhûäng caãm nghô trong dõp 19-8 vaâ 2-9-1975 Nhûäng ngaây kyã niïåm Caách maång thaáng Taám nùm nay, lêìn thûá 30, traân àêìy thaânh tûåu, traân àêìy chiïën thù’ng, lúán röå möåt cuöåc àûúåc muâa vô àaåi. Töí quöëc ta hoaân toaân àöåc lêåp, thöëng nhêët veån toaân. “Thù’ng lúåi cuãa nhên dên Viïåt Nam laâ möåt trong nhûäng chiïën cöng lúán nhêët cuãa loaâi ngûúâi vaâ möåt thêët baåi nùång nhêët cuãa caác lûåc lûúång phaãn àöång. Nhên dên Viïåt Nam rêët xûáng àaáng vúái thù’ng lúåi vô àaåi àoá, vò àaä traãi qua 30 nùm àêëu tranh hy sinh gian khöí... Thù’ng lúåi cuãa Viïåt Nam laâ thù’ng lúåi cuãa Höì Chñ Minh” (Phi-àen Cat-tú-rö). “Trong toaân böå lõch sûã, khöng coá möåt têëm gûúng naâo nhû vêåy vïì tinh thêìn duäng caãm vaâ deão dai cuãa möåt dên töåc àaä töìn taåi sau möåt cuöåc neám bom keáo daâi cuãa möåt siïu cûúâng quöëc vaâ vêîn thù’ng cuöåc chiïën tranh. Nïëu úã chêu Phi chuáng töi chó laâm möåt phêìn 100 nhûäng viïåc maâ nhên dên Viïåt Nam àaä laâm, thò têët caã chêu Phi seä àûúåc tûå do (Töíng thöëng Tan-da-ni-a Ni-ï-rï-rï). Thaáng Taám nùm nay, möîi ngûúâi chuáng ta giaâu coá gêëp böåi phêìn, vaâ thêëm thña tûâng möîi khuác cuãa con àûúâng daâi ba mûúi nùm àûa ta túái thaânh cöng vô àaåi. Baãn thên töi biïët bao xuác caãm vaâ suy nghô, lúán thay laâ 530 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU haånh phuác cuãa töi! Töi muöën noái vúái Àaãng Maác - Lï-nin Viïåt Nam vaâ nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa: ”Chaâo aánh saáng cuãa mù’t töi!", vaâ caãm ún vïì nhûäng thaânh quaã cuãa Caách maång maâ töi àûúåc hûúãng. Coá leä caái haånh phuác trûúác nhêët cuãa töi khi tûâ Haâ Nöåi àaáp maáy bay vaâo Saâi Goân höm 23-5-1975, laâ sûå chiïëm lônh, sûå súã hûäu. Töi coá... töi coá... töi coá. .. Cuãa ta... cuãa ta... cuãa ta... Nuái söng cuãa ta, mùåt àêët cuãa ta, nhûäng àaám mêy bay trïn trúâi chung quanh chiïëc taâu bay naây laâ cuãa ta, chuáng noá àuâa búän baây ra lù’m caãnh: khi nhû soáng baåc àêìu, khi thò nhû caát phùèng gúån àïën muön dùåm, khi lú thú nhû khoái nêëu cúm chiïìu nheå toãa, khi nhû nhûäng naâng tiïn mêy noän àeåp chiïëm lônh caã sên khêëu trúâi... Vaâ töi seä nhúá suöët àúâi töi, saáng höm êëy, töi ngöìi trïn trúâi nhòn xuöëng hai con söng muáa. Öi! Têy Nguyïn cuãa ta! Con söng töi nhòn thêëy àêy nûúác àoã thù’m nhû son, neát lûúån cong röång raäi phoáng khoaáng nhû tûâ möåt cêy buát àaåi tûå khöíng löì naâo viïët thaão lïn àêët; söng muáa nhûäng àûúâng cong rêët maånh, söng vûâa muáa vûâa ài, thù’m thiïët laå thûúâng. Mûúi lùm phuát sau, dûúái xa xa, möåt con söng khaác laåi muáa... Coá leä laâ söng Àöìng Nai? Lêìn naây nûúác nhû maâu caâ phï sûäa loaäng, neát söng vêîn nhû muáa luåa. Möåt con söng tung hoaânh giûäa rûâng nuái vaâ möåt con söng sù’p vaâo àöìng bùçng... Mù’t töi súã hûäu lêëy hai con söng êëy, úã àêët miïìn Nam, vaâ cho àïën höm nay, chuáng vêîn böìi böí maäi cho têm trñ töi vïì tònh yïu àêët nûúác, tònh Töí quöëc. Sau ba mûúi nùm àêëu tranh giaânh àöåc lêåp, thöëng nhêët, tûâ nhûäng höm nay, coá thïí noái laâ möîi chuáng ta, nhûäng ngûúâi bêy giúâ, laåi nhû coá laåi möåt möëi tònh àêìu vúái MAÂI SÙÆT NÏN KIM 531 àêët nûúác xûá súã cuãa ta tûâ Bù’c chñ Nam; chuáng ta run run maâ súã hûäu laåi toaân böå non söng gêëm voác. Bù’c vaâo Nam thùm söng Hûúng, nuái Ngûå, Cam Ranh, Àaâ Laåt, Haâ Tiïn, thùm àöìng bùçng söng Chñn Röìng; Nam ra Bù’c thùm möå töí Huâng Vûúng, àïën nghiïng mònh thùm Lùng Baác Höì, thùm võnh Haå Long, thùm nuái Taãn Viïn... Möîi bûúác töi thùm Nam böå sau 32 nùm xa caách laâ töi laåi nhû giaâu thïm möåt miïëng thõt cuãa têm höìn. Töi söëng toaân thên thïí cuãa àêët nûúác, söëng toaân coäi, cho boä 32 nùm töi xa caách, cho boä luác tònh hònh chiïën tranh daâi dùéng, mònh cuãa Töí quöëc úã xa xöi hoáa ra nhû laâ trûâu tûúång! Àêy laâ möåt cuöåc sum hoåp, àêy laâ möåt sûå taái sinh! Öi, töi xuöëng sên bay Tên Sún Nhêët, àêìu khöng coá muä, nhêån lêëy caái mùåt trúâi Nam böå; àïm höm àoá, àïm àêìu tiïn vïì vúái Nam böå, töi söët noáng, töi söët nù’ng; caác baån úã Höåi Vùn nghïå Giaãi phoáng pha cho töi möåt cöëc nûúác chanh àaá; töi uöëng nguåm àêìu tiïn sau 32 nùm! Chaâ, sao maâ traái chanh Nam böå thúm nûác lïn nhû vêåy! Muâi voã noá sûåc vaâo cöí hoång; chung quanh töi, caác baån töi khöng ai biïët caã, khöng ai ngúâ àiïìu gò caã! Chó coá töi, caái ngûúâi úã xa Nam böå 32 nùm, thò seä nhúá caái võ nûúác chanh quaã Nam böå àûúåc uöëng laåi naây cho àïën suöët àúâi! Röìi trûa höm sau, ùn cúm, töi nhêån thêëy caác thûá rau thúm cuãa àöìng bùçng Nam böå sao mïìm maåi thïë! Chù’c laâ taåi phuâ sa cuãa söng Cûãu Long. Töi thêìm mûâng trong buång, mûâng cho àêët nûúác ta; úã coäi Viïm bang naây, phêìn àêët coäi Nam cuãa Töí quöëc, ta phaãi giûä gòn vônh viïîn! Töi thêåt àaä taái sinh, khi ngöìi trong möåt nhaâ quen úã Phuá Nhuêån (Saâi Goân), nhòn ra cûãa söí, thêëy caái cêy böng buåt rêët cao ngoaâi vûúân, hoa löìng àeân àoã thaã tua, gioá àöìng bùçng Nam böå, àïën tûâ Àöng Haãi, thöíi 532 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lay caái cêy böng buåt Nam böå! Öi! Loâng cuãa ngûúâi thi sô, caái laân da cuãa anh rêët xuác caãm vúái nù’ng súám mûa chiïìu; mûa cuãa muâa mûa Nam Böå thêåt laâ hiïìn laânh, nhû möåt ngûúâi vûâa múái giêån caäi nhau thò böîng chöëc àaä nñn, röìi móm cûúâi trúã laåi! - Töi nghô, mai sau, möîi chuáng ta, úã Bù’c vaâi nùm, laåi möåt chuyïën vö Nam, úã Nam vaâi nùm laåi möåt kyâ ra Bù’c, möîi lêìn traãi qua vaâi nghòn cêy söë nhû vêåy, caái xuác caãm laåi múái trúã laåi, treã trúã laåi. - Ban naäy túái giúâ, töi múái noái súã hûäu non söng, súã hûäu thúâi tiïët, töi chûa noái súã hûäu lêëy àöìng baâo muön quñ ngaân yïu cuãa chuáng ta. Caác em nhoã miïìn Nam, caác baâ maá miïìn Nam! Möåt àöìng chñ laänh tuå cuãa ta coá toã yá: Khi chiïën thù’ng hoaân toaân luä giùåc, nïn taåc möåt caái tûúång cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam tûúång trûng cho baâ meå, cuäng laâ tûúång trûng cho Töí quöëc. Tiïëp theo yá àoá, nhiïìu phuå nûä ngoaâi Bù’c, caãm àöång thay, àaä phaát biïíu: nïëu taåc möåt caái tûúång yá nghôa nhû vêåy, thò chuáng töi, phuå nûä miïìn Bù’c, muöën rùçng bûác tûúång àoá seä mùåc aáo baâ ba, seä coá buái toác, seä khùn rùçn vù’t vai, nghôa laâ seä laâ bûác tûúång baâ maá miïìn Nam! Öi! Múái mêëy thaáng thöi, chuáng ta àang úã thúâi kyâ àêìu chiïëm lônh, súã hûäu; coân say sûa, khaám phaá naâo bùçng! Coân ngaåc nhiïn múái meã naâo bùçng! Tuy vêåy cuöåc chiïëm lônh súã hûäu naây seä laâ mûúâi nùm, trùm nùm, khöng bao giúâ dûát, búãi Töí quöëc laâ vônh cûãu... Caãm nghô thûá hai cuãa töi, laâ nghô vïì sûå chiïën thù’ng cuãa loâng chung thuãy. Chuáng ta àêu coá phaãi chó laâ thù’ng trêån àún thuêìn, chiïën thù’ng khaãi hoaân - maâ àêy laâ, húäi caác liïåt sô cuãa ta, tûâ em Taám têím dêìu àïën ngûúâi thúå àiïån Nguyïîn Vùn Tröîi! Àêy laâ cuöåc chiïën thù’ng cuãa trúâi àêët. Thiïn àõa quó thêìn úi! Cha öng chuáng ta vêîn dùån con chaáu: “Øn úã sao cho coân coá trúâi coá àêët”, caái luác Caách MAÂI SÙÆT NÏN KIM 533 maång coân gùåp muön vaân khoá khùn, luác àoá úã trong caác thaânh thõ taåm chiïëm, tûúãng nhû sûå àúâi löån àêìu xuöëng àêët maâ ài; tïn moác tuái thò laâm töíng thöëng, con vúå noá, muå Thiïåu, àaáng leä úã caác nûúác ngûúâi ta laâm hònh chòm trong túâ giêëy baåc, ñt nhêët cuäng laâ hònh cuãa baâ Cöng lyá, hay baâ Phaáp luêåt, soi lïn thêëy àêìu baâ ta coá nhûäng tia saáng tuãa ra, àùçng naây nhûäng giêëy baåc cuãa caái nûúác goåi laâ “Viïåt Nam Cöång hoâa” soi lïn thêëy hònh chòm cuãa muå Thiïåu buön lêåu, vúái möåt caái buái toác úã sau oát! Hïët noái röìi! Chuáng chiïëm lêëy caác thûá trang thúâ, caác thûá diïîn àaâi àïí maâ rïu rao baán reã Töí quöëc; chuáng noá lï maáy cheám ài, lñnh cuãa Myä - nguyå möí buång ngûúâi yïu nûúác lêëy gan maâ nhêåu rûúåu! Nhûäng luác àoá àêët trúâi àaão ngûúåc, àen trù’ng löån pheâo, tûúãng nhû caái thúâi trõ vò cuãa Myä - nguyå keáo daâi maäi trong vuâng taåm chiïëm! Phaãi traãi qua möåt cuöåc gieo tröìng 30 nùm tûâ 1945 àïën nay, traái àöåc lêåp thöëng nhêët múái chñn trïn cêy. Höìi Caách maång thaáng Taám 1945, taåi Haâ Nöåi, baån cuãa töi Nguyïn Höìng höì húãi noái vúái chõ Hoaâng Hûúng Bònh (bêy giúâ àaä mêët): “- Chõ úi, Caách maång thaânh cöng röìi!”; nhaâ vùn Nguyïn Höìng àaä tham gia caách maång tûâ khi Höåi Vùn hoáa cûáu quöëc coân trong boáng töëi nïn coá lyá do àùåc biïåt vui sûúáng. Nhûng Caách maång chûa thaânh cöng toaân veån, maâ phaãi traãi qua Khaáng chiïën chöëng Phaáp, röìi laåi traãi Khaáng chiïën chöëng Myä, möåt vaån chñn trùm nùm mûúi ngaây gian khöí, hy sinh, chïët choác, àïí àïën caái buöíi saáng ngaây 30 thaáng tû 1975: chuáng töi àang úã taåi toâa soaån taåp chñ Taác phêím múái cuãa Höåi Nhaâ vùn Viïåt Nam: Trong àaâi phaát thanh, lúâi cuãa Dûúng Vùn Minh kïu goåi lñnh nguyå àûâng chöëng cûå àang àûúåc phaát ài phaát laåi; böîng tiïëng phaáo úã cú quan bïn caånh nöí gioân giaä! Àoá laâ theo ûúác heån cuãa Haâ Nöåi, khi quên giaãi phoáng vaâo cù’m cúâ lïn dinh töíng thöëng 534 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nguyå taåi Saâi Goân, thò caác cú quan àöët phaáo ûáng nhau. Nghe tiïëng phaáo, anh baån Nguyïn Höìng 60 tuöíi cuãa töi coá choâm rêu ngù’n dûúái cùçm, böîng lêëy hai tay àêåp vaâo caánh cûãa toâa baáo thònh thònh, vaâ la lïn: “Quên nguyå haâng röìi! Quên nguyå haâng röìi!” nhû möåt àûáa con nñt. Töi phaãi quay mùåt ài, vò bêët giaác hai doâng lïå voåt lïn trong mù’t töi. ÖÌÌ! Caách maång bêy giúâ múái thêåt sûå laâ thaânh cöng röìi! Möåt vaån chñn trùm nùm mûúi ngaây chiïën àêëu, caái luác chó coân coá vaâi böën trùm ngaây nûäa chñnh laåi laâ möåt luác rêët gay! Coá nhûäng ngûúâi àaä túái luác àoá maâ coân boã Khaáng chiïën maâ ài... Öi! Nhû möåt cuöåc treâo lïn nuái cao: 55 ngaây cuöëi cuâng nûäa laâ túái àónh. Chiïën dõch Höì Chñ Minh hoaân toaân thaânh cöng. Lïn túái àónh tuyïåt vúâi, bêy giúâ nhòn laåi, sao maâ roä möìn möåt: Hònh khe thïë nuái gêìn xa Àûát thöi laåi nöëi, thêëp àaâ laåi cao. Tûúãng suöëi àaä àûát, nhûng chûa, laåi nöëi, laåi chaãy ra kia; tûúãng nuái thêëp teåt xuöëng chó coân laâ möåt caái àöìi, möåt caái queân, nhûng khöng! Nuái laåi lïn dêìn röìi cao vuát! Caái niïìm vui sûúáng vö haån vûäng vaâng, vö cuâng vûäng chaäi cuãa chuáng ta, laâ loâng tin cuãa cha öng ta rùçng coá trúâi coá àêët, coá phaãi coá traái, coá trung coá nõnh, coá chñnh coá taâ, àûúåc chûáng minh laâ àuáng. Chûä rùçng: “Thiïn voäng khöi khöi Sú nhi bêët lêåu” lûúái trúâi buãa giùng(1) Trúâi laâ quy luêåt cuãa lõch sûã, trúâi laâ chên lyá cuãa nhên dên, trúâi laâ mùåt trúâi cuãa Caách maång. Úà thúâi àiïím naây, chuáng ta àûúåc chûáng kiïën “quaã baáo nhaän tiïìn”: roä raâng (1) Ca dao miïìn Nam, nghôa laâ: Lûúái trúâi mang mang, thûa nhûng maâ khöng loåt àûúåc. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 535 trûúác mù’t ta, töíng thöëng Myä Nñch-xún, àûáa àaä ra lïånh cho B.52 mûúâi hai ngaây àïm neám bom xuöëng Haâ Nöåi, tïn moác tuái söë möåt êëy bõ àaá àñt ra khoãi Nhaâ Trù’ng; vaâ möåt nhaâ baáo nûúác ngoaâi noái: “Nhû möåt lêu àaâi bùçng caát bõ triïìu dêng queát saåch, chïë àöå nguyå bõ cuöën ài búãi caái biïín du kñch vaâ quên chñnh quy Giaãi phoáng traân vaâo thaânh phöë”. Baáo Saâi Goân giaãi phoáng àùng baâi vïì Vuä Höìng Khanh, Trêìn Trung Dung, v.v... bao nhiïu àêìu soã theo giùåc laâm haåi nhên dên, nay àêìu haâng nhên dên vaâ xin tha töåi. Boån àïë quöëc Myä àang thêëy thïë giúái co heåp laåi trûúác mù’t chuáng, rung chuyïín dûúái chên chuáng, chuáng noá vaäi àö la maâ mua caái thua, caái nhuåc. Chûá coân nhên dên ta, caách maång ta thò moåi sûå vêåt àïìu naãy núã, phaát huy. Vûâa röìi, thùm quï Nam, töi àûúåc gùåp laåi baâ con baån beâ thên thuöåc, coá ngûúâi àaä àoåc lïn cêu thú cuãa Nguyïîn Du: “Trúâi coân àïí coá höm nay - Tan sûúng àêìu ngoä, veán mêy cuöëi trúâi”; chuáng töi nhù’c cêu thú Nguyïîn Du, laâ àïí sung sûúáng trong giúâ phuát naây vêîn nhúá àïën caái thêìn cuãa ngön ngûä dên töåc; khöng phaãi “trúâi coân àïí”, maâ Àaãng ta, Dên ta ba chuåc nùm kiïn trò àaánh giùåc àùång coá höm nay. Öi! Coá höm nay, höm nay laâ núi cûãa söng lúán ra tiïëp giaáp vúái biïín, nghôa laâ khöng phuå cöng lao cuãa möåt gioåt nûúác naâo caã, tûâ luác húi sûúng àoång laåi trïn mùåt laá rûâng, thaânh gioåt nûúác chaãy theo gên laá maâ rúi xuöëng àêët, àïën luác nûúác thêëm qua àêët laåi ri ró chaãy dêìn ra khe, tûâ maåch khe nûúác kiïn nhêîn goáp laåi chaãy vaâo loâng suöëi, tûâ suöëi ra söng con, söng caái, tûâ söng caái ra cûãa biïín ngöìn ngöån bao la... Sûå nghiïåp xêy dûång cuäng bïìn bó nhû vêåy, “gioåt maáu noáng thêëm quanh höìn nûúác”, húäi caác liïåt sô trong ngoát möåt thïë kyã nay àaä ngûúâi trûúác ngaä, ngûúâi sau tiïën, 536 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi sau ngaä, ngûúâi sau nûäa laåi tiïën lïn, maáu cuãa caác võ tiïn liïåt khöng mêët ài möåt gioåt naâo, maâ àaä têåp àaåi thaânh vaâo cuöåc khaãi hoaân chiïën thù’ng höm nay, “Xaä tù’c tûâ àêy vûäng bïìn, Giang sún tûâ àêy àöíi múái. Kiïìn khön bô maâ laåi thaái, Nhêåt nguyïåt höëi maâ laåi minh”(1). Möåt àêët nûúác luön luön chiïën tranh khöng ngúát trong ba mûúi nùm, luön luön meå tiïîn con, vúå tiïîn chöìng ài àaánh giùåc, maâ höm nay coá thïí noái: Hoâa bònh lêu daâi, hoâa bònh maäi maäi. Möåt àêët nûúác phaãi cù’t xeã ra tûâng chiïën khu nhoã, coá nhûäng caán böå, nhên viïn úã trong rûâng haâng chuåc nùm chó thêëy laá cêy xanh, bêy giúâ trúâi cao àêët röång möåt maâu bao la, nuái söng gêëm voác tûâ Laång Sún àïën Caâ Mau coá àuã biïín, nuái, rûâng, àöìng, mù’t nhòn túái àêu chên seä coá thïí ài túái àoá. Öi! Hai con mù’t cuãa Nguyïîn Àònh Chiïíu: Sau trúâi Thuác Quyâ tan mêy, Söng trong biïín lùång mù’t thêìy saáng ra. Hai con mù’t cuãa nhaâ thú muâ vô àaåi êëy àaä saáng laåi röìi. - Ba mûúi nùm nay cuãa Caách maång Viïåt Nam laâ têëm gûúng saáng treo giûäa nhên hoaân, àoá laâ baâi hoåc thuãy chung vúái caách maång, trung thaânh vúái caách maång. Àïë quöëc Myä laâ xêëu, laâ khaã öë; tû baãn Myä laâ phaãn laåi con ngûúâi. Thaáng trûúác àêy, cuäng trong ngöi nhaâ úã Phuá Nhuêån maâ ngoaâi vûúân coá cêy böng buåt Nam böå gioá Nam haãi àung àûa êëy, töi àaä thêëy trïn tûúâng coá ghim möåt bûác tranh quaãng caáo cuãa Myä, àêy laâ bûác veä cuãa Cöng ty Bananas (Chuöëi): Möåt con khó àöåc mùåc aáo ngûúâi, quêìn ngûúâi, àêìu khó, chên khó, àang ngöìi trïn höë tiïu maáy, (1) Trúâi àêët gùåp vêån àen maâ laåi àïën luác múã mang. Mùåt trùng mùåt trúâi àaä múâ maâ laåi saáng (trñch Bònh Ngö àaåi caáo ). MAÂI SÙÆT NÏN KIM 537 möåt tay noá giú lïn nù’m caái chuöi sûá cuãa súåi dêy giêåt nûúác, möåt tay noá coân cêìm traái chuöëi chñn vaâng àang boác ùn dúã dang. Àoá, löëi quaãng caáo giêåt gên cuãa Myä, àêåp vaâo sûå chuá yá, cöët sao cho ngûúâi ta mua nhiïìu chuöëi cuãa cöng ty mònh, coân töët hay xêëu cho xaä höåi, thò coác cêìn. Àoá laâ con khó Myä, chuåp aãnh àïí quaãng caáo cho cöng ty chuöëi, nhûng mang bao nhiïu yá nghôa àiïín hònh! Con khó cuäng mù’c vaâo möåt voâng mêu thuêîn khöng giaãi quyïët àûúåc: tham ùn chuöëi thò phaãi ài ngoaâi nhiïìu, nhûng chuöëi cuãa cöng ty chuöëi Bananas ngon quaá, nïn cûá phaãi tham ùn; con khó Myä cuäng vûúng vaâo vêën àïì nan giaãi. Con khó Myä cuäng bõ “ngûúâi Myä hoáa”, noá cuäng bïånh hoaån, noá khöng laânh maånh: - Töi phên trêìn nhûäng àiïìu nghô naây vúái ngûúâi baån chuã nhaâ keám tuöíi hún töi; anh noái: “Boån con caái trong nhaâ thêëy laå mù’t thò treo, töi cuäng khöng nghô túái”, röìi anh rûát têëm hònh xuöëng vûát vaâo möåt xoá; bûác tûúâng àûúåc giaãi phoáng, nheå saáng hùèn lïn. Trong caái xaä höåi Myä kia, khó laåi ra gûúng cho con ngûúâi; thïë nïëu con ngûúâi laåi bù’t chûúác khó tham ùn nhiïìu chuöëi àïí àïën nöîi phaãi suöët ngaây ngöìi trïn cêìu tiïu maáy thò sao? Àaåo lyá cuãa ta hoaân toaân khaác. Àoá laâ loâng nhên aái cuãa ta, têët caã vò lúåi ñch cuãa nhên dên, cuãa nhên loaåi. - Àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng noái vúái caác vùn nghïå sô: Chuáng ta seä phêën àêëu àïí coá nhiïìu àiïån, nhiïìu theáp cho nhên dên duâng; tuy nhiïn chuáng ta khöng ào têët caã theo tiïu chuêín àiïån hay theáp tñnh cho möîi àêìu ngûúâi. Maâ khi coá àuã àiïån, àuã theáp, chuáng ta laåi chuá yá xêy dûång möåt cuöåc söëng coá vùn hoáa, coá tònh thûúng yïu trên troång lêîn nhau... Nöîi lo cuãa Àaãng ta röång lù’m, sêu lù’m. Khi giùåc Myä àang hoåp höåi nghõ úã àaão Hö-nö-lu-lu àïí baân caách àaánh ta maånh hún nûäa, thò thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá cuöåc hoåp 538 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU vúái caác nhaâ vùn, nhaâ ngön ngûä, caác nhaâ giaáo àïí baân vïì Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt. Phaãi cêìn àïën ba buöíi hoåp raãi ra trong ba thaáng; àïën cuöåc hoåp thûá ba, Thuã tûúáng phaát biïíu yá kiïën, thò àuáng vaâo luác höåi nghõ Hö-nö-lu-lu. Àaãng ta àêu coá böëi röëi! Noá hoåp àïí tñnh chuyïån àaánh ta maånh hún nûäa, thò ta laåi àaánh traã noá caâng maånh hún. “Nhûng, Thuã tûúáng noái, cuöåc hoåp baân vïì ”Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt" coá caái àaåo lyá cuãa noá". * * * Tûâ khi thaânh lêåp nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa ngaây 2 thaáng 9 nùm 1945, laâ chuáng ta àaä bûúác vaâo cuöåc Trûúâng kyâ Khaáng chiïën ba mûúi nùm. Nûúác ta coá Nuái Meå böìng con úã Xuên Löåc (Nam Böå), laåi coá Nuái Voång Phu úã Bònh Àõnh (Trung Böå); àêy laâ àêët nûúác cuãa tònh chung thuãy; àêët nûúác mònh daâi nhû vêåy, tûâ Bù’c maâ Nam tiïën, khöng gian tñnh haâng trùm haâng nghòn dùåm, thúâi gian tñnh haâng nùm, haâng mûúâi nùm, khöng thuãy chung sao àûúåc? Àêy laâ möåt cuöåc maâi sù’t nïn kim daâi dùéng kiïn trò. Anh baån cuãa töi, àûúåc dûå Höåi nghõ phuå nûä Nam Böå nùm 1969, khi trúã ra Bù’c, àaä kïí laåi vaâ tùång cho töi hònh aãnh möåt phuå nûä miïìn Nam àïën bêy giúâ vêîn khöng phai nhaåt àûúåc trong têm trñ töi. - Anh ngöìi dûúái nhòn lïn; trïn diïîn àaân, àang àûáng möåt phuå nûä; khuön mùåt gian khöí phong sûúng, àaä traãi qua töë cöång trùm thûá, toác baåc trù’ng, khoaãng 50 tuöíi. Anh biïët laâ ngûúâi àaáng kñnh troång; tuy tuöíi anh cuäng xêëp xó nhû vêåy, maâ anh thêëy MAÂI SÙÆT NÏN KIM 539 àêy nhû baâ meå cuãa mònh, möi anh muöën mêëp maáy goåi bùçng maá. Hoãi ra, laâ ngûúâi quen biïët cuä úã thön xaä. Biïët röìi, anh vêîn khöng ruát laåi caái caãm tûúãng coi laâ baâ meå. Búãi àêy laâ meå tinh thêìn, meå miïìn Nam, àöëi vúái böå àöåi, àöëi vúái caán böå, àaä tûâng che chúã hoå; quïn mònh, quïn sinh maång mònh, têët caã laâ cöëng hiïën. Ngaây Tïët úã xaä, thñm coá hai chuåc traái dûa hêëu, lûåa traái àeåp nhêët àïí lïn baân thúâ Höì Chuã tõch, 19 quaã cho böå àöåi, du kñch ài qua; cuáng röìi, àem traái dûa mang xuöëng tûâ baân thúâ cho nöët nhûäng ngûúâi àang cuöëc con àûúâng söë 4 tûâ Myä Tho qua Trung Lûúng àïën phaâ Myä Thuêån. Coá caái khùn rùçn naâo laåi cho, chó duâng möåt khùn rùçn raách, nhiïìu luác khöng coá khùn. Caác thûác ùn cuäng vêåy; nhû baäi caát khö huát nûúác, hïî coá caái gò laâ cuäng cho. Àöìng baâo goåi laâ “chõ Saáu” nhûng tïn cuäng àöíi nhiïìu lêìn. Quï hûúng úã tónh Myä Tho, trong möåt xaä nùçm ven àûúâng söë 4, thuöåc huyïån Cai Lêåy. Nhêîn naåi, kiïn trò. Àïm huy àöång àöìng baâo ài àaâo àûúâng 4, laâm cho chuáng noá chêåm haânh quên möåt giúâ laâ àúä cho ta möåt giúâ, chuáng noá chêåm tiïëp tïë lûúng thûåc möåt ngaây laâ lúåi cho ta möåt ngaây. Chõ Saáu àïm àïm àaâo höë trïn àûúâng; ban ngaây, nhiïìu khi chuáng noá bù’t phaãi lêëp; khi bù’t lêëp, thò lêëp thêåt chêåm, khi àaâo, thò àaâo thêåt nhanh, thêåt sêu. Phaãi àù’p nhûäng uå àêët àïí chùån noá, raâo àûúâng àùång caãn noá, cho nïn cêìn nhûäng cêy chaâ. Maâ tûâ àûúâng caái vaâo àïën xoám, laâ nùm cêy söë, chûá gêìn àûúâng, coá sùén chaâ àêu! Phaãi tröìng nhûäng dêy khöí qua(1), dêy àêåu, dêy mûúáp àïí mûúån cúá maâ bù’c giaân cho noá leo, àùång dûå trûä chaâ. Àïën luác cêìn, múái coá chaâ maâ raâo àûúâng, àù’p uå. (1) Khöí qua: Quaã mûúáp àù’ng. 540 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Anh baån töi cûá nhòn “chõ Saáu” trïn diïîn àaân, coá caái caãm tûúãng nhû khöng coá gò quêåt nöíi chõ. ÖËm àau thò cuã gûâng, cuã saã, nöìi xöng. Anh coá caãm giaác nhû chõ ài nù’ng khöng cêìn àöåi khùn, ài mûa khöng cêìn àöåi noán, truâi truäi söëng giûäa trúâi giûäa àêët, ùn cûåc, úã cûåc, laâm cûåc; hoãi cöng traång gò thêåt nöíi lïn, thò cuäng khöng nöíi bêåt; àaä diïåt àûúåc möåt trung àöåi àõch? Khöng. Nhûng chõ Saáu coá ba mûúi nùm cöång laåi, möåt cuöåc àúâi cöång laåi. Nhûäng ngûúâi nhû chõ laâ khöng ñt, nïn múái thaânh sûå nghiïåp to lúán nhû thïë naây. Thñm Saáu laâ möåt àaåi biïíu trong àoaân phuå nûä Myä Tho, baáo caáo vïì viïåc phaá àûúâng söë 4. Möåt ngûúâi nhû vêåy do giúâ giêëc cuãa höåi nghõ quy àõnh cho hoå thöi, thò hoå thöi, chûá hoå coá thïí noái maäi, vò àêy laâ àem caã cuöåc àúâi mònh. Thöng minh tuyïåt vúâi: Àõch àöíi khaác, thò ta laåi saáng kiïën múái, ta vúái noá quêìn nhau ghï gúám lù’m. Vaâ khi thñm Saáu noái, khöng lêëy àêu ra möåt cêu, möåt chûä hay möåt thaái àöå khoe thaânh tñch cuãa mònh, maâ noái nhû chuyïån ai laâm, möåt caách vö àiïìu kiïån, võ tha dûä döåi lù’m. Töë Hûäu viïët: “Coá gò àeåp trïn àúâi hún thïë - Ngûúâi yïu ngûúâi, söëng àïí yïu nhau”; Töí quöëc vúái tònh thûúng; loâng nhên aái cuãa Baác Höì; tònh bïìn bó thuãy chung vúái nhên dên vaâ caách maång. - Khi töi laâm cöng chûác trong xaä höåi cuä úã Myä Tho, caác cö, thñm úã Myä Tho nhiïìu luác haát ru con: Hoâ ú, Vñ dêìu tònh bêåu(1) muöën thöi, Bêåu gieo tiïëng dûä cho rúâi bêåu ra. Ai boã caách maång thò tûå hoå, chûá caách maång khöng boã ai hïët. Vaâ khi coân laâ àûáa con nñt úã Bònh Àõnh, töi nghe (1) Bêåu: Tiïëng bònh dên trong Nam, nghôa laâ em (noái vúái ngûúâi phuå nûä maâ mònh yïu). MAÂI SÙÆT NÏN KIM 541 maá töi coåt keåt àûa caái voäng ru em töi vaâ haát ài haát laåi cêu naây: Húâi húâi, Möåt mai ai chúá boã ai, Chó thïu nïn gêëm, sù’t maâi nïn kim. Nhûäng ngûúâi maâi sù’t nïn kim laâ chuáng ta; nhûäng ngûúâi chó thïu nïn gêëm cuäng laâ chuáng ta. 30-8-1975 542 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU CHUÁNG TA VÖ THAÂNH PHÖË RÛÅC RÚÄ TÏN VAÂNG Ai vö thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng. Mûúâi möåt giúâ rûúäi saáng ngaây 30 thaáng tû nùm 1975 quên àöåi caách maång àaä vaâo thaânh phöë Saâi Goân, Chiïën dõch Höì Chñ Minh bù’t àêìu tûâ höm 9 thaáng 4, chùång cao àónh cuãa cuöåc Trûúâng kyâ Khaáng chiïën ba mûúi nùm trïn vaån dùåm àûúâng ài cuãa nhên dên ta, àaä túái thaânh phöë Saâi Goân, giûäa cúâ vaâ hoa chiïën thù’ng. Àêy laâ thaânh, àêy laâ caãng; ta ài túái, vaâ ta túái, ta túái röìi vaâ ta túái troån veån. Con àûúâng moân Höì Chñ Minh “Xeã doåc Trûúâng Sún ài cûáu nûúác” àaä túái núi àêy; lúâi Baác noái cûúng quyïët trûúác ngaây Töíng khúãi nghôa Thaáng Taám 1945: “Luác naây thúâi cú thuêån lúåi àaä túái, duâ hy sinh túái àêu, duâ phaãi àöët chaáy caã Trûúâng Sún, cuäng kiïn quyïët giaânh cho àûúåc Àöåc lêåp”, àöåc lêåp àaä giaânh àûúåc hoaân toaân. Thaáng 11-1946, àoaân àaåi biïíu quöëc höåi Saâi Goân - Chúå Lúán àïì nghõ lïn Quöëc höåi: “Saâi Goân àûúåc mang tïn Chuã tõch Höì Chñ Minh vö vaân kñnh yïu cuãa nhên dên ta”, vaâ tûâ àoá, thaânh phöë Höì Chñ Minh thûúng yïu, vöën laâ “hoân MAÂI SÙÆT NÏN KIM 543 ngoåc Viïîn Àöng”, maäi maäi laâ hoân ngoåc trong têm höìn chuáng ta! Ai vö thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng... Chuáng ta vö, chuáng ta vö... Caác sû àoaân söë 5, söë 18, söë 25 cuãa àõch nguyå tan raä, phoâng tuyïën cuãa nguyå khöng caãn nöíi xñch xe tùng cuãa Quên giaãi phoáng, caác binh àoaân chuã lûåc cuãa ta àaánh thùèng vaâo nöåi thaânh, chiïëm sên bay Tên Sún Nhêët, chiïëm Caãng múái, chiïëm caác súã chó huy nguyå, caác cöng súã, caác võ trñ quan troång. Trong khi êëy àöìng baâo Saâi Goân nöíi dêåy tûâ bïn trong giaânh quyïìn laâm chuã. Nùm 1911, Baác Höì 21 tuöíi, tïn laâ Nguyïîn Vùn Ba, tûâ Phan Thiïët vaâo Saâi Goân vaâ úã laåi Saâi Goân möåt thúâi gian, röìi xuöëng laâm phuå bïëp trïn chiïëc taâu Phaáp “Àö àöëc Latusú Trïvin”; Baác rúâi Töí quöëc laâ rúâi tûâ caãng Saâi Goân, vaâ tûâ êëy, nhûäng biïën àöíi lúán seä àïën vúái Saâi Goân tûâ cuöåc ra ài êëy. Caãng Saâi Goân, bùçng nhiïìu àûúâng haâng haãi, do nhiïìu loaåi taâu buön àïën tûâ caãng Maác-xêy (Phaáp), tûâ caãng Quaãng Chêu (Trung Quöëc), trên troång tiïëp nhêån baáo Ngûúâi cuâng khöí (1922), saách Baãn aán chïë àöå thûåc dên Phaáp (1925), Àûúâng kaách mïånh (1927) cuãa àöìng chñ Nguyïîn AÁi Quöëc. Nùm 1925, Thanh niïn caách maång àöìng chñ höåi ra àúâi úã Saâi Goân. - Ai vö thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng... Chuáng ta vö... chuáng ta vö... Àoaân xe tùng Quên giaãi phoáng rêìm rêåp vaâo dinh Töíng thöëng nguyå, huác àöí chiïëc cöåt cúâ bùçng theáp, cúâ ba que rúi xuöëng àêët. Lñnh nguyå gaác dinh Töíng thöëng giú tay haâng vaâ têåp húåp laåi chúâ lïånh Quên giaãi phoáng. Àaåi baác trïn caác xe tùng cuãa ta, caác loaåi suáng cuãa ta nöí gêìm lïn chaâo mûâng. Nhû khi quên ta tiïën vaâo Mûúâng Thanh úã Àiïån Biïn Phuã trûúác àêy, quên Phaáp keáo cúâ trù’ng, haâng, bêy 544 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU giúâ, Quên giaãi phoáng vaâo, thò caác cú quan nguåy luåc tuåc keáo cúâ trù’ng, trong luác nhên dên hai bïn caác àûúâng phöë àöí ra chaâo mûâng àoán Quên giaãi phoáng. Taåi Töíng nha caãnh saát nguåy, nhûäng caãnh saát nguåy àûáng thaânh haâng raâo danh dûå àoán quên caách maång. Àoaân xe tùng cuãa ta dûâng laåi möîi chiïëc caách nhau ba mûúi meát; tûâ xe tùng, caác anh böå àöåi giaãi phoáng xuöëng, àöìng baâo quêy quêìn chung quanh caác anh thaânh tûâng nhoám möåt; nhaâ baáo nûúác ngoaâi taã: Caác anh lñnh treã giaãi phoáng ài deáp cao su, daáng nhû laâ beän leän vêåy, trong luác àöìng baâo cûúâi höìn nhiïn, bù’t tay caác anh bùçng caã hai tay. Quên giaãi phoáng àaä vaâo Saâi Goân giûäa loâng khao khaát chúâ mong àaä lêu cuãa àöìng baâo! * * * Ngöi sao vaâng trïn cúâ giaãi phoáng phêët phúái tung bay trïn phuã Töíng thöëng nguåy quyïìn. Hoå àaä haå vuä khñ àêìu haâng khöng àiïìu kiïån. Ai vö thaânh phöë Höì Chñ Minh... Tûâ ngaây 23 thaáng chñn 1945, cho àïën suöët nùm 1946, nhûäng àoaân quên Nam tiïën tûâ Trung vaâ Bù’c ài vaâo àaánh giùåc Phaáp trúã laåi xêm lûúåc Saâi Goân vaâ Nam böå. Chiïëc gêåy têìm vöng chöëng Phaáp tûâ thúâi cuå Àöì Chiïíu “ngoaâi cêåt coá möåt manh aáo vaãi, trong tay cêìm möåt ngoån têìm vöng”, bêy giúâ laåi xuêët hiïån trong tay haâng vaån Thanh niïn tiïìn phong cuãa Saâi Goân. Tinh thêìn caãm tûã cuãa àöìng baâo Saâi Goân, núi bõ giùåc Phaáp trúã laåi têën cöng àêìu tiïn, àaä truyïìn ra cho Haâ Nöåi, núi àêìu tiïn àaánh laåi MAÂI SÙÆT NÏN KIM 545 giùåc Phaáp, múã àêìu toaân quöëc Khaáng chiïën. Ngoån àuöëc söëng cuãa Saâi Goân, em thiïëu niïn Lï Vùn Taám àöët buâng caã kho xùng Ximöng Piïtri cuãa àõch chaáy suöët hai ngaây àïm liïìn, àaä truyïìn laåi tinh thêìn cao àeåp êëy cho Àöåi quyïët tûã cuãa Trung àoaân Thuã àö chöëng giûä Haâ Nöåi, àûúåc Höì Chuã tõch khen ngúåi: “Caác em quyïët tûã cho Töí quöëc quyïët sinh”. “Thaânh phöë Höì Chñ Minh”, àöìng baâo Saâi Goân àaä söëng xûáng àaáng vúái tïn vaâng rûåc rúä. Thaânh phöë ra àúâi àaä mêëy trùm nùm, chó söëng tûå do coá 29 ngaây ngù’n nguãi sau Caách maång thaáng Taám. Nhûng tûâ ngaây 24 thaáng chñn 1945, böën mùåt trêån àaä bao quanh Saâi Goân: Thõ Ngheâ, Phuá Nhuêån, Baâ Queåo, Thuã Thiïm, vaâ ngay trong ngaây êëy, 200 giùåc Phaáp àaä boã maång taåi Tên Àõnh. Saâi Goân cuãa cuöåc biïíu tònh ngaây 9 thaáng giïng 1950, hai nghòn hoåc sinh chöëng Chñnh phuã buâ nhòn, vaâ khi em Trêìn Vùn Ún hy sinh, thò àaám tang em ngaây 12 thaáng giïng àaä coá 50 vaån ngûúâi ài biïíu thõ tinh thêìn bêët khuêët. Saâi Goân cuãa ngaây 19 thaáng ba 1950, haâng chuåc vaån ngûúâi àïën xua àuöíi hai chiïën haåm Myä buöåc chuáng phaãi cuát ngay höm êëy khoãi Saâi Goân! Vaâ Saâi Goân chöëng Myä cuãa giaáo sû Lï Quang Võnh, cuãa anh thúå àiïån Nguyïîn Vùn Tröîi, cuãa nûä sinh Voä Thõ Thù’ng, cuãa sinh viïn Nguyïîn Thaái Bònh; Saâi Goân anh huâng cuãa cuöåc Töíng tiïën cöng Tïët Mêåu Thên 1968. Àöìng baâo Saâi Goân - Gia Àõnh hai lêìn ài àêìu trong cuöåc Khaáng chiïën chöëng Phaáp, laåi ài àêìu trong cuöåc Khaáng chiïën chöëng Myä, nay vúái cuöåc töíng cöng kñch, töíng khúãi nghôa lõch sûã naây, àaä kïët thuác choái loåi vinh quang cuöåc àêëu 546 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU tranh ba mûúi nùm, hoaân thaânh sûå nghiïåp giaãi phoáng dên töåc. Chuáng ta àoåc saãng khoaái Bònh Ngö Àaåi caáo cuãa Nguyïîn Traäi: Höìi tröëng àêìu, saåch khöng kònh ngaåc Höìi tröëng hai, tan taác chim muöng Cún gioá to truát saåch laá khö Töí kiïën höíng suåt toang àï vúä 16-3 giaãi phoáng Buön Mï Thuöåt 26-3 giaãi phoáng Huïë 29-3 giaãi phoáng Àaâ Nùéng 1-4 giaãi phoáng Qui Nhún 3-4 giaãi phoáng Nha Trang 21-4 giaãi phoáng Xuên Löåc 30-4 tiïën vaâo Saâi Goân, giaãi phoáng thaânh àö! Trong 50 ngaây, suåp àöí hoaân toaân cú ngúi cuãa Myä nguyå úã miïìn Nam nûúác ta. Àïë quöëc Myä khi ruát chaåy úã Nöng Pïnh coân àùåt tïn laâ chiïën dõch di taãn “Diïìu hêu”, àïën luác ruát chaåy úã Saâi Goân thò àùåt tïn laâ chiïën dõch di taãn “Liïìu maång”. Trong lõch sûã dên töåc ta àaánh àuöíi chiïën thù’ng quên xêm lûúåc choái loåi nhûäng tïn: Baåch Àùçng, Chi Lùng, Àöëng Àa, Àiïån Biïn Phuã, vaâ Saâi Goân thaânh phöë Höì Chñ Minh. * * * Höm nay, Di chuác cuãa Baác Höì thêëm thña vang ngên tûâng möîi tiïëng: “Duâ khoá khùn gian khöí àïën mêëy, nhên dên ta nhêët àõnh hoaân toaân thù’ng lúåi. Àïë quöëc Myä nhêët MAÂI SÙÆT NÏN KIM 547 àõnh phaãi cuát khoãi nûúác ta. Töí quöëc ta nhêët àõnh phaãi thöëng nhêët. Àöìng baâo Nam Bù’c nhêët àõnh seä sum hoåp möåt nhaâ”. Di chuác cuãa Baác àûúåc thûåc hiïån. Maáu chaãy ruöåt mïìm, tònh ruöåt thõt Bù’c Nam àau nhoái, ba chuåc nùm nay trïn khù’p caác miïìn Töí quöëc coá bao giúâ miïëng cúm nhai maâ khöng aáy naáy, giêëc nguã maâ àûúåc troån veån yïn ngon! Xa nhau möåt nûãa söëng thêìm, Àïm qua chúåp mù’t hai lêìn chiïm bao... nöîi chia cù’t khöí àau cuãa àêët nûúác hoáa thaânh cuå thïí trong möîi gia àònh, trong tûâng lûáa àöi, chöìng vúå... Öi! Ngaây 30 thaáng tû úã Thuã àö Haâ Nöåi, àaä coá cuöåc giao thûâa giûäa ban ngaây tûâ thúâi kyâ àaä qua chuyïín sang möåt kyã nguyïn múái, kyã nguyïn nûúác non muön dùåm liïìn giaãi möåt nhaâ, kyã nguyïn nhû noái trong thú chiïën thù’ng quên Nguyïn àúâi nhaâ Trêìn: Töí quöëc hai phen bon ngûåa àaá Non söng nghòn thuúã vûäng êu vaâng. Khi tin Saâi Goân hoaân toaân giaãi phoáng truyïìn ra úã caác loa phoáng thanh chung quanh Búâ Höì Hoaân Kiïëm, thò caác xe àang chaåy trïn phöë àïìu dûâng laåi, nhûúâng àûúâng cho lúáp lúáp ngûúâi tûâ caác phña àöí vïì; khoái phaáo tûâ Haâng Tröëng, Haâng Khay, phöë Àinh Tiïn Hoaâng... bay tñm khù’p mùåt Höì Gûúm; tiïëng tröëng muáa lên nöíi lïn, moåi ngûúâi öm vai nhau, duâ chûa quen biïët; tònh caãm cuäng àuáng nhû trong baâi thú Töë Hûäu Huïë thaáng Taám 45: Söng nuái cuãa ta röìi! Nûúác mù’t ta traâo huáp mñ traân möi, Cöí ta reá trùm trêån cûúâi, trêån khoác! 548 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Ta öm nhau, hön nhau tûâng maái toác, Haã hï chûa, ai bõt àûúåc möìm ta. Söng nuái cuãa ta tûâ Bù’c chñ Nam, tûâ Haâ Nöåi túái Saâi Goân, tûâ Laång Sún àïën muäi Caâ Mau; ai bõt àûúåc möìm ta úã bïn kia söng Bïën Haãi? Àïë quöëc Myä, chuáng mi xeáo! Cuát! Haäng thöng tin Anh Rútú ngaây 29-4 bònh luêån: “Höm nay sûå dñnh lñu cuãa Myä úã Viïåt Nam ài àïën möåt kïët thuác thï thaãm, vúái viïåc nhên viïn sûá quaán Myä vaâ cöng dên Myä phaãi ruát chaåy khoãi Saâi Goân”. Noái theo chûä cuãa àöìng baâo Nam böå: Caái luä “ön hoaâng dõch lïå” kia! Noái theo thú tiïn àoaán cuãa thi sô Cuba Nicolas Guillen: “Cuát ra khoãi àêy, vaâ chùèng bao giúâ nûäa”, noái theo thú Höì Xuên Hûúng: Myä Meäo chuáng maây “Noâng noåc àûát àuöi tûâ àêy nheá - Nghòn vaâng khön chuöåc dêëu böi vöi”! Vaâ chiïën thù’ng cuãa Quên giaãi phoáng tûâ Quaãng Trõ vaâo àïën Saâi Goân: Úà lûúäi caát phña Bù’c cûãa Thuêån, nhûäng àöëng àaån lúán caác cúä vaâng choáe phaãn quang chiïëu thaânh nhûäng vûâng saáng trïn nïìn trúâi. Úà Qui Nhún, mùåt àûúâng Nguyïîn Huïå raãi gêìn nhû kñn têët caã caác loaåi giaây muä, quêìn aáo, saách söí, giêëy túâ, suáng àaån, va-ly, tuái du lõch, àaä bõ xe caán lïn beåp naát; caác nhaánh àûúâng reä ra baäi biïín àïìu phuã moåi thûá muä lñnh, giaây lñnh, quêìn aáo lñnh vaâ àuã moåi thûá cuãa lñnh, raãi túái saát meáp nûúác, keáo daâi haâng cêy söë; àoá laâ sûå thaáo chaåy vö cuâng hoaãng loaån cuãa nguåy ngaây möìng 1 thaáng tû! Vaâ seä noái nhû thïë naâo àêy vïì chiïën lúåi phêím úã Saâi Goân? - Vêåy thò chung quanh Búâ Höì Hoaân Kiïëm höm nay, nhên dên Haâ Nöåi moåi têìng lúáp hûúáng vïì Nam, vïì Saâi Goân, trïn phuã töíng thöëng nguåy àang tung bay laá cúâ giaãi phoáng; àöìng baâo cûúâi vui sûúáng, maâ àöìng thúâi nûúác mù’t cuäng long lanh... Ngûúâi ta khöng ai baão ai, tûå nhiïn haát baâi Chiïën thù’ng Àiïån Biïn Phuã. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 549 * * * Ai vö - Thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng. Dïî thûúng sao, em gaái hoåc sinh lúáp 9 möåt trûúâng phöí thöng Haâ Nöåi, noái: “Em theo doäi tin chiïën thù’ng Xuên Löåc - Biïn Hoâa - Saâi Goân trong tûâng nhõp thúã; em muöën biïën thaânh con chim bay ngay vaâo Saâi Goân”. Trong xñ nghiïåp àoáng xe ca Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân, àöìng chñ giaám àöëc vui sûúáng maâ laåi noái möåt caái gioång coá run nûúác mù’t: “Chuáng ta seä àoáng nhûäng xe ca múái, mang tïn Ba Àònh - Àöng Ba - Bïën Thaânh”. Coá ngöi sao Bù’c àêíu, vaâ laåi coá caái kim chó nam. Hai vêåt êëy àïìu laâ chuáng ta caã. Àoá laâ caái hûúáng hai chiïìu qua laåi hoâa trong möîi möåt traái tim, möîi möåt linh höìn. Saâi Goân úi, hoân ngoåc trên chêu, trúã laåi saáng loâa muön aánh! Noái theo àöìng baâo Nam böå, Saâi Goân úi, cuåc thûúng cuãa baãn thên töi! Nïëu àûúåc pheáp gù’n chuyïån cuãa mònh vúái xûá phöë naây, töi xin nhù’c laåi caái anh cöng chûác laâ töi, dûúái thúâi Phaáp thuöåc: laâm taåi nhaâ Àoan(1) Myä Tho tûâ 1940 àïën 1943; nhûäng chuã nhêåt, töi laåi lïn thùm Saâi Goân, àïí maâ hïët keáo caái nöîi buöìn cuãa mònh úã bïn búâ söng Baão Àõnh thò laåi àem caái nöîi lang thang têm höìn cuãa mònh lïn raão qua giûäa caác àaåi löå mang tïn Têy: Charner, Mac Mahon... Öi! Laâm thú, laâm cöng chûác dûúái thúâi mêët nûúác, töi àaä nhòn Saâi Goân, caái phêìn Saâi Goân löång lêîy, vúái möåt têm traång chaán húân: Mùåc ngûúâi gioá Súã mûa Têìn Nhûäng mònh naâo biïët coá xuên laâ gò (1) Douanes: Súã thûúng chñnh. 550 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Mêët nûúác thò mêët têët caã! Caách maång thaáng Taám àaä cho töi laâm ngûúâi àöåc lêåp, nhûng Saâi Goân chó àöåc lêåp coá 29 ngaây, vaâ töi àaä xa thaânh phöë Saâi Goân ba mûúi hai nùm! - Höm nay tûng bûâng Saâi Goân troån veån tûå do giûäa Töí quöëc Viïåt Nam hoaân toaân àöåc lêåp, töi nhúá àïën nhaâ thú Nam böå Nguyïîn Àònh Chiïíu. Nhaâ thú muâ vô àaåi êëy àaä nhòn xa thêëy tûúng lai: Sau trúâi Thuác Quyá, tan mêy, Söng trong biïín lùång mù’t thêìy saáng ra Caái thúâi kyâ caác thûá Thuác Quyá gian loaån chia xeã nuái söng, laâm múâ chên lyá, àaä qua röìi; mêy xaám àaä tan röìi; söng trong biïín lùång laåi vïì vúái chuáng ta, chuáng ta quyïët giûä lêëy, cuäng nhû chuáng ta giûä saáng maäi Saâi Goân thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng. Haâ Nöåi 1-5-1975 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 551 NHÛÄNG NGAÂY RÖÅNG LÚÁN Úà QUÏ NAM Nhûäng ngaây Quang Trung naây, nhûäng ngaây thêìn töëc naây, chuáng ta coá möåt tûâ cao hún tûâ “chiïën thù’ng”, àoá laâ giaãi phoáng; giaãi phoáng laâ àiïím àaåt túái cuöëi cuâng cuãa chiïën thù’ng. Vaâ trong nhûäng ngaây muâa xuên ÊËt Maäo 1975, quaá trònh naây laâ bêët phuåc phaãn, khöng thïí àaão ngûúåc. Ca dao khaáng chiïën Bònh Trõ Thiïn haát: Lïn cao ta chöå xa... Töi tûúãng mònh àang àûáng trïn choâm àaá Voång Haãi Àaâi úã nuái Nguä Haânh Sún Àaâ Nùéng; hûúáng vïì phña bù’c, nhòn búâ biïín ta ra àïën Cûãa Viïåt, hûúáng vïì phña nam, thiïn lyá nhaän tröng vaâo àïën búâ biïín Phan Rang, Phan Thiïët; hùéng coi nhû múái nhòn túái àoá, chûá àang coân, àang coân! Voång Haãi maâ cuäng laâ Voång Sún; ngoaãnh nhòn vïì têy bù’c; chiïën khu Thûâa Thiïn vúái thung luäng A Sêìu àaä thaânh möì chön giùåc Myä; nhòn vïì têy nam, thò laâ Têy Nguyïn, Têy Nguyïn ghï gúám, daâi, röång, cao, àeåp, giaâu, maâ nhûäng chaâng Àam San, Xing Nhaä trûá danh vêîn nhû coân söëng úã àêu àêy, àaánh giùåc, àuöíi giùåc chung quanh nhûäng göëc xaâ nu... Nûúác non ngaân dùåm... àaä giaãi phoáng röìi... chó noái taám tiïëng êëy lïn, vaâ gioåt lïå vui sûúáng cuãa ta nhû muöën dûúái haâng mi lêëp laánh... Chao öi! Nöîi vui sûúáng cöìn gan phaá ngûåc naây diïîn taã ra möåt caách cao àöå, troån veån... 552 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Khöng, chuáng ta tröng túái nhûäng khoá khùn àang coân nhiïìu, vaâ chuáng ta àêu coá dûâng laåi àêy; baâi vùn naây viïët phaãi kyá ngaây vaâ kyá caã giúâ, búãi lõch sûã àang ài bùçng àöi giaây baãy dùåm; nhûng trong caái phuát nhòn têët caã miïìn Trung Kyâ cuä tûâ phña nam söng Bïën Haãi trúã vaâo hoaân toaân giaãi phoáng, laâm sao chuáng ta laåi khöng coá caái vui sûúáng cuãa Töë Hûäu nhûäng ngaây thaáng Taám 1945 úã Huïë: Ai daám cêëm ta say, say thêìn thaánh! - Cöí ta reá trùm trêån cûúâi... Ta hö vang nhûäng tïn söng, tïn nuái, tïn àêët, tïn laâng huyïån, tïn tónh thaânh múái laåi trúã vïì vúái ta, möîi tïn laâ yïu thûúng àïën àûát ruöåt, yïu thûúng àïën chaãy maáu, àïën àöí maáu mònh àïí lêëy trúã vïì. Chuáng ta thò thaâo: - Caác chõ úi, meå Töí quöëc hùçng tröng àoán caác chõ... Chuáng ta nghô túái Àaâ Nùéng, phaát àaåi baác àêìu tiïn cuãa thûåc dên Phaáp bù’n vaâo cûúáp nûúác ta laâ bù’n úã Àaâ Nùéng nùm 1858, röìi: Tûâ ngaây öng Têy laåi Cûãa Haân, Àaâo söng Cêu Nhñ, lêëy vaâng Böìng Miïu, ngûúâi dên Quaãng Nam traãi biïët bao khöí nhuåc; höm nay Àaâ Nùéng Myä cuát nguyå nhaâo, quên nguyå àuã caác sù’c lñnh tûâ caác cùn cûá, caác hêìm ngêìm luåc tuåc keáo nhau ra nöåp vuä khñ cho Quên giaãi phoáng. - Cêu thú àiïëu khi nhaâ aái quöëc Phan Àònh Phuâng mêët trong rûâng nuái Hûúng Sún Haâ Tônh: Gioång cûúâi tri kyã ran sûúân nuái, Gioåt lïå non söng chaãy xuöëng àeâo höm nay trúã vïì bi traáng trêìm huâng trong trñ nhúá töi, nöëi liïìn nhûäng nùm thaáng kiïn trò chöëng Phaáp cûúáp nûúác vúái nhûäng thaáng nùm kiïn cûúâng chöëng Myä xêm lûúåc. Möîi möåt ngûúâi chuáng ta, ai àaä tûâng coá nhûäng kyã niïåm trïn nhûäng miïëng àêët vûâa àûúåc giaãi phoáng, maâ höm nay laåi chùèng böìi höìi thêëy roä linh höìn, thên thïí cuãa àúâi mònh gù’n boá tröån lêîn àïën thïë naâo vúái non söng àêët nûúác MAÂI SÙÆT NÏN KIM 553 nhûäng núi àêy; nhûäng chiïën thù’ng cuãa quên vaâ dên miïìn Nam àaä hoaân laåi cho töi nhûäng gò sêu xa nhêët cuãa têm höìn, tònh caãm. Trïn con àûúâng söë 1, noá ài qua Huïë, röìi ài qua Khu 5 dùçng dùåc khuác ruöåt miïìn Trung, töi àaä àïën thi bùçng “thaânh chung” úã àêët Cöë àö; Hoåc troâ trong Quaãng ra thi, Thêëy cö gaái Huïë chên ài khöng àaânh, tûâ nhûäng anh àöì hoåc chûä nho ngaây trûúác vïì Huïë thi höåi àaä nhû thïë, àïën nhûäng anh hoåc troâ hoåc “chûä Têy” vïì Huïë thi “àñp löm”, coá leä cuäng nhû thïë! Vaâ tûâ Turan (Tourane)(1) töi ra Huïë, lêìn àêìu tiïn caách àêy 41 nùm, qua àeâo Haãi Vên, àeåp chi maâ àeåp laå! Biïín vaâ nuái úã àêy cûá àuâa búän nhau bùçng nhûäng võnh nho nhoã, möîi võnh laåi möåt maâu nûúác biïín: núi xanh biïëc, chöî xanh lam, núi tñm xanh, chöî xanh ngù’t, phöëi húåp vúái caác laân muáa cuãa soáng; võnh thò soáng gúån khoan thai, võnh laåi soáng vöî búâ, võnh thò nûúác biïín àûáng im nhû höì lùång; röìi caái cêìu cong cong úã ga Lùng Cö, núi coá baán soâ huyïët... Trïn búâ biïín tónh Quaãng Ngaäi, hoåc sinh chuáng töi cûá thêëy baãn àöì Àöng Dûúng do Phaáp veä ghi caái Muäi Batagan, chuáng töi cûá àoåc, cûá hoåc laâ caái muäi Batagùng! Mêët nûúác thò mêët caã tïn àêët nûúác, meáo moá caã nuái non! Laâm gò coá caái thûá muäi coâ quùm nhû thïë trïn búâ biïín Viïåt Nam! Chó coá caái muäi Ba Laâng An thöi, àoá laâ caái tïn chñnh cöëng cuãa cha meå laâ Töí quöëc àùåt cho tûå bao àúâi; nhûng phaãi àúåi sau Caách maång thaáng Taám 1945, nûúác àöåc lêåp thò múái vûát àûúåc caái tïn ba lùng nhùng, àïí phuåc höìi muäi Ba Laâng An, nhûäng êm thanh yïu dêëu! - Röìi Tam Quan dûâa rúåp boáng, tûâ nhoã töi àaä uöëng nûúác dûâa, ùn cuâi dûâa, ài deáp dûâa, muác nûúác bùçng gaáo soå dûâa, xaách nûúác dûúái giïëng lïn bùçng dêy (1) Phaáp goåi Àaâ Nùéng laâ Tourane. 554 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU dûâa, maá töi chaãi àêìu bùçng dêìu dûâa, ngaây tïët ùn mûát dûâa... - Chao öi, töi phaãi nhaãy qua caác kyã niïåm quaá nhiïìu trïn àûúâng söë 1, àïí maâ àïën cûãa biïín Qui Nhún, ài ngûúåc söng, vïì caái vaån Goâ Böìi töi àaä sinh ra úã àoá. Ghe bêìu chúã mù’m tûâ Phan Thiïët ra baán, nhûäng cöåt buöìm chen nhau san saát búâ söng, muâi mù’m, muâi nûúác mù’m, khöng thêëy höi, maâ chó caãm thêëy àêåm àaâ quyïën luyïën. Qui Nhún, biïín àaä öm töi tûâ höìi thú êëu, àêìu höm ra baäi biïín ngöìi chúi cuâng cha vúái chuá, giûäa chûâng búãi gioá maát quaá, nguã quïn ài luác naâo, cha phaãi vaác em beá lïn vai àûa vïì nhaâ; tûâ nhoã töi àaä chêåp chúân nhû thïë trong tiïëng soáng biïín, giûäa húi gioá biïín maâ lúán lïn, hoåc úã trûúâng cao àùèng tiïíu hoåc Qui Nhún. Röìi tónh Phuá Yïn: Töi àaä vaâo thùm Söng Cêìu, Tuy Hoâa, àaä nhòn söng Àaâ Rùçng röång lù’m; trûúác khi nöí Khaáng chiïën toaân quöëc, töi àaä àûúåc tûâ Haâ Nöåi vaâo thùm mùåt trêån Àeâo Caã, thêëy taâu giùåc àêåu dûúái Vuäng Rö, lïn thùm mùåt trêån Cuãng Sún, ài túái Buön Ma Thiïn; úã rûâng nuái naây, coá nhiïìu rau taâu bay, böå àöåi ta luöåc ùn, coá thûá coã löng heo rêët cûáng... Töi chûa vaâo Nha Trang, nhûng àaä qua ga Thaáp Chaâm àïí ài xe lûãa coá moác lïn Àaâ Laåt, túái Àúâ Rùng, úã àêy cuäng àaä àeåp lù’m röìi, khñ hêåu nheå trong, nhûäng vûúân rau “lï-ghim” bù’p caãi, su haâo, caâ röët, toãi têy tröìng àïí baán vïì Saâi Goân... Sau Caách maång thaáng Taám 1945, giùåc Phaáp, röìi sau Hiïåp nghõ Gúnevú, giùåc Myä, úã trïn tûâng böå phêån àêët nûúác cuãa ta àang rúâ rúä tûúng lai, chuáng noá àem suáng öëng àïën, taâu boâ taâu bay àïën laâm biïën chêët thúâi gian, duâng baåo lûåc phaãn caách maång döìn ngûúåc nhûäng ngaây thaáng àang tiïën túái biïën thaânh nhûäng thaáng nùm giêåt luâi vïì quaá khûá göng cuâm tuâ nguåc, àïë quöëc Myä coân hùm he doåa MAÂI SÙÆT NÏN KIM 555 àûa chuáng ta ài ngûúåc vïì thúâi kyâ àöì àaá! Öi! Nhûäng vuâng taåm bõ àõch chiïëm! Sûå vêåt àaä phaãi löån àêìu xuöëng àêët maâ ài; boån phaãn - ngûúâi dûång lïn möåt thûá phaãn - chñnh quyïìn àïí maâ xun xoe chung quanh möåt caái phaãn - Töí quöëc! Nhûäng phaãn laâ phaãn, Myä - nguyå phaãn - ùn, phaãn - noái, phaãn - ngöìi, phaãn - li, phaãn - ca, phaãn - haát, duy giïët ngûúâi thò chuáng noá giïët thêåt. Nhên dên ta chñ khñ cao nhû nuái, nghõ lûåc daâi nhû söng, sûác maånh bïìn nhû àêët, kiïn trinh duâng baåo lûåc caách maång trong ba mûúi nùm, àïí coá nhûäng ngaây laâm saáng laåi mùåt trúâi mùåt trùng naây, gûúng mùåt àöìng baâo ta úã nhûäng tónh nhûäng thaânh miïìn Nam múái giaãi phoáng laåi àeåp vaâ caâng saáng àeåp hún nhû sau trêån baäo cún mûa, caãnh vêåt maâu taånh múái! Öi, bao nhiïu xûúng maáu hy sinh àïí nhûäng höm nay àùåt laåi thúâi gian vaâo chiïìu xuöi, trïn hûúáng thuêån! Caái “töìn taåi” vûâa múái àêy cuãa chuáng maây úã thõ xaä Quaãng Trõ, úã Buön Mï Thuöåt, úã Quaãng Ngaäi, caách àêy chñn ngaây úã Huïë, caách àêy ba höm úã Qui Nhún, úã Tuy Hoâa, úã Nha Trang, caách àêy hai höm úã Cam Ranh, Àaâ Laåt, caách àêy möåt tuêìn úã tónh Lêm Àöìng, caái “töìn taåi” ma quó cuãa chuáng maây giúâ naây àaä thaânh mêy biïën khoái tan, vônh viïîn chön vuâi trong quaá khûá! Vaâ bêy giúâ 15 tónh taåm bõ àõch chiïëm cuãa miïìn Nam àaä troån veån vaâo trong vêìng aánh saáng choái loåi cuãa ta, bù’t àêìu phaát quang trúã laåi trïn mùåt àõa cêìu. Sûå tiïåm tiïën trong bao lêu, nhûäng ngaây naây àaä trúã thaânh bûúác nhaãy voåt; cuöåc thoù’t biïën naây traã laåi cho sûå vêåt caái yá nghôa muön àúâi cuãa noá; haâng vaån haâng triïåu tiïëng “cuãa ta” thaánh thoát lïn möåt caách diïåu kyâ. Àaâ Nùéng cuãa ta, vaâ thïë laâ nhûäng àöëng raác thêm cùn cöë àïë úã thúâi Myä - nguyå, luâ luâ nhû nhûäng caái maã thöëi tha cuãa boån cûúáp nûúác, baán nûúác, chó trong vaâi giúâ àaä àûúåc hoåc sinh, 556 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thanh niïn queát doån, thuã tiïu. Huyïån Tiïn Phûúác cuãa ta, vaâ thïë laâ, theo nhaâ vùn Phan Tûá taã laåi, nhaâ nhñch laåi saát nhau, maái tön lêëp laánh dûúái nù’ng, biïíu ngûä dang tay ngang àûúâng àoán khaách, cúâ ta bay rûâng rûåc trong gioá êëm, saáng trïn tay aáo caác àöìng chñ caãnh vïå, in hònh chûä nhêåt trïn ngûåc caác cö an ninh nhên dên àeo tiïíu liïn K.63 xinh nhoã trïn vai... Huïë cuãa ta, thò phña ngoaâi chúå Àöng Ba, doåc theo àûúâng Trêìn Hûng Àaåo hai bïn coân àêìy nhûäng maãnh quêìn aáo, suáng àaån, baát àôa nhûåa cuãa lñnh nguyå vûát laåi, àöìng baâo têëp nêåp àöí ra hai bïn heâ phöë nhòn nhûäng laá cúâ giaãi phoáng; cuäng laâ tiïëng xe húi, nhûng treã, giaâ àïìu xuác àöång xao xuyïën möîi khi nghe tiïëng xe cuãa lûåc lûúång giaãi phoáng chaåy qua; tiïëng gêìm ruá ghï rúån cuãa nhûäng chiïëc xe lñnh vaâ caãnh saát nguyå àaä chòm vaâo dô vaäng! - Caái boáng ma cuãa thúâi cuä àïí cho ta thêëy daáng neát chêåp chúân cuãa noá trûúác khi uâ teá chaåy; möåt phoáng viïn cuãa möåt túâ baáo úã Saâi Goân, sau khi taã caãnh thõ xaä Plêy-cu höîn loaån luác quên nguyå ruát lui, kïët luêån: “Cuöåc di taãn lêìn naây àïí laåi cho töi möåt nöîi chaán chûúâng; chuát hi voång mong manh tûâ 1954 àïën 1975 töi àaä coá, töi caãm thêëy khöng coân àuã sûác àuã yá chñ àïí bêëu vñu caái chuát hi voång mong manh àoá nûäa”. Möåt trung sô nguyå úã àùåc khu Àaâ Nùéng kïí: - “Töi àaä chaåm lïn ngûúâi töi böën chûä ”sa maåc cuöåc àúâi", vaâ nghô suöët àúâi mònh seä bú vú nhû ài trong sa maåc". Chao öi! Baãn thên töi àaä viïët cêu thú kïí laåi trong thúâi mêët nûúác thuöåc Phaáp: “Sa maåc àúâi tó tï doâng suöëi khoác”, ai coá ngúâ dûúái aách Myä - nguyå chiïëm àêët, coá keã laåi xùm lïn mònh àuáng böën chûä “sa maåc cuöåc àúâi” kia! Caách nhau mêëy chuåc nùm, nhûng caái hïå thöëng xaä höåi êëy thò cûá phaãi àeã ra caái têm traång êëy, caái xaä höåi MAÂI SÙÆT NÏN KIM 557 ngûúâi laâ choá soái vúái ngûúâi, dûúái chïë àöå Myä - nguyå laåi caâng mù’t àoã noåc, nhe rùng nanh, chó chûåc ùn thõt nhau! “Nhûng may mù’n cho töi, töi àaä gùåp àûúåc caách maång, vaâ àaä ra vúái caách maång”, anh K. àaä vûúåt qua sûå kiïím soaát gay gù’t cuãa àõch, ra vuâng giaãi phoáng, cho nïn múái kïí tiïëp àûúåc nhû thïë. Vaâ vuâng giaãi phoáng àaä vaâo thöëng nhêët laâm möåt vúái Àaâ Nùéng röìi. Àaâ Nùéng àaä thaânh ra cuãa chñnh anh K, ngûúâi lêìm àûúâng àaä trúã vïì vúái dên töåc. Trûúác àêy nhúá miïìn Nam Trung böå, núi töi chön rau cù’t röën, thú töi viïët: Öi bao giúâ, bao giúâ Ta tù’m vaâo da thõt Con söng nhoã Goâ Böìi, Qui Nhún vïì nguåp biïín Muöëi àoång úã vaânh tai... Ban naäy àïën giúâ, töi vêîn tûúãng tûúång nhû mònh àang àûáng trïn Voång Haãi Àaâi úã nuái Nguä Haânh; töi vêîn tiïëp tuåc phoáng têìm mù’t ra röång xa nhòn kïët quaã cuãa chiïën thù’ng, nhòn non söng ngaân dùåm àaä giaãi phoáng, töi seä laåi tù’m vaâo söng Goâ Böìi cuãa tuöíi nhoã, muöëi cuãa biïín Qui Nhún seä laåi àoång úã vaânh tai töi. - Quï hûúng àêët nûúác úi! Àûúâng vïì Nam haäy coân tiïëp tuåc, caách maång tiïëp tuåc nöíi dêåy vaâ tiïën cöng, tiïën cöng vaâ nöíi dêåy; trong aánh mùåt trúâi raång soi têët caã Töí quöëc cho àïën muäi Caâ Mau, coá haâng vaån, haâng vaån nuå cûúâi aánh saáng. 4-4-1975 558 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ÀI TRÏN RAÅCH RÊÅP (Vïì thùm Caâ Mau) Tûâ Saâi Goân, möåt ngaây ö tö àûa töi túái tónh lõ Caâ Mau. Núi töi àaä nhúá thûúng khi úã ngoaâi Bù’c; laâ ngûúâi Viïåt Nam, möîi khi noái “Tûâ Laång Sún àïën muäi Caâ Mau”, ai maâ khöng xuác àöång: Laå thay! tònh vúái àêët quï hûúng Chûa thêëy chûa thùm maâ àaä nhúá. Ai hay moãm àêët mêëy nùm trûúâng Àïm nguã höìn töi bay túái àoá... Chuyïën naây, töi chûa àïën àûúåc Nùm Cùn röìi ài xuöìng maáy ra nhòn muäi Caâ Mau, nhûng duâ chó múái ài trïn söng Phuång Hiïåp, reä vaâo Raåch Rêåp, thùm mêëy laâng xaä, àêët nûúác vaâ àöìng baâo tónh Caâ Mau, töi àaä thêëy traân ngêåp caã têm höìn búãi thiïn nhiïn Caâ Mau vö haån phong phuá, con ngûúâi Caâ Mau rêët mûåc cûúng kiïn. Nguã möåt àïm trong toâa nhaâ UÃy ban quên quaãn Caâ Mau, saáng höm sau töi dêåy súám, hûúãng caái gioá cuãa àöìng bùçng. Àöìng bùçng Nam böå vöën àaä phùèng, úã àêy caâng röång phùèng cho àïën tñt tù’p chên trúâi. Gioá biïín Nam haãi thöíi túái, theo àûúâng chim bay chó caách úã àêy chûâng 30 cêy söë; sao maâ gioá röång raäi àïën thïë! Tûå nhiïn töi nghô àïën hai MAÂI SÙÆT NÏN KIM 559 caánh chim bùçng mïnh möng vaån dùåm, trúâi laâ chim bùçng, maâ àêët cuäng laâ chim bùçng! Húi biïín baát ngaát thöíi toãa trïn àêët röång bao la; hai caái mïnh möng tön nhau lïn, chù’p caánh cho têm höìn töi phúi phúái. Trong khi troâ chuyïån vúái caác caán böå Caâ Mau, töi nghe goåi lïn rêët nhiïìu tïn ngûúâi àaä hoáa thaânh tïn àêët: huyïån Trêìn Vùn Thúâi, möåt chiïën sô nùm 1940, àaä hy sinh; huyïån Phan Ngoåc Hiïín, thêìy giaáo Hiïín, àaä àaánh lêëy Hoân Khoai (Phaáp goåi laâ Poulö Öbi) höìi Nam kyâ khúãi nghôa; xaä Lyá Vùn Lêm, ngûúâi du kñch bõ cuåt tay trong chiïën àêëu, coân möåt tay vêîn luyïån têåp, bù’n suáng baá àoã rêët taâi; sau anh àûúåc tùång möåt khêíu K54, bù’n tay traái, àõch chïët, àïën chim cuäng bõ truáng; xaä Höì Thõ Kyã, chõ öm mòn nöí taåi Ty caãnh saát daä chiïën Caâ Mau trong luác chuáng sù’p sûãa ài caân, chõ hy sinh cuâng möåt luác vúái chuáng noá tan xaác; xaä Lûúng Thïë Trên, möåt àöìng chñ hy sinh höìi Khaáng chiïën chöëng Phaáp... nhûäng liïåt sô naây àïìu quï Caâ Mau. Anh Huy Cêån vaâ töi gheá vaâo Ty Giao thöng, gùåp hai àöìng chñ phoá ty rêët treã; möåt àöìng chñ 24 tuöíi, trûúác àêy phuå traách möåt àoaån söng Baãy Haáp, àûúâng giao liïn cuãa mònh caách àöìn àõch 800 meát, nùçm giûäa möåt àöìn baão an vaâ möåt àöìn “nghôa quên”, maâ suöët mêëy nùm ta khöng mêët möåt ngûúâi naâo. Àöìng chñ trûúãng ty bõ thûúng úã chên tûâ 1950, nay chên thaânh cöë têåt. Ty cöng chaánh cuä, giúâ ta goåi laâ Ty Giao - Bûu - Vêån; ta duâng laåi gêìn toaân böå 76 ngûúâi, phêìn lúán coá liïn hïå vúái Caách maång tûâ trûúác. Chuáng töi xuöëng möåt chiïëc xuöìng daâi, goåi laâ chiïëc voã laäi; voã laâ vò vaán moãng nhû voã cêy, laäi laâ vò xuöìng daâi nhû möåt con giun àuäa (laäi); xuöìng gù’n maáy nöí àuöi töm 9 maä lûåc, cuãa UÃy ban quên quaãn. Vaâ caái khoaái chaá ngûå trõ àêìu tiïn cuãa chuáng töi laâ ngöìi lïn trïn nùm têëm baãng 560 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thöëng kï boåc ni löng, trûúác àêy treo trong dinh tónh trûúãng Caâ Mau, nay àem laâm chiïëu loát thuyïìn khi àoán khaách; loát àñt chuáng töi laâ têëm biïín Tònh hònh àõch: Boån nguyå goåi chuáng ta hùèn hoi laâ “àõch”, vaâ àoâi hoãi nhên viïn cuãa chuáng phaãi kï khai bao nhiïu: Àún võ Viïåt cöång; Àún võ du kñch V.C, Haå têìng cú súã V.C., laåi coân chuá thñch “àún võ Viïåt cöång laâ bao göìm caã lûåc lûúång chuã lûåc vaâ àõa phûúng, do àoá úã cöåt cûúác chuá phaãi ghi roä chuã lûåc hay àõa phûúng”. Têët caã caái chñnh xaác nguyå êëy bêy giúâ trú mùåt ra àïí àoán àñt! Con söng Phuång Hiïåp tñu tñt nhûäng thuyïìn: xuöìng cheâo vaâ xuöìng gù’n maáy; nhûäng thuyïìn chuöëi xiïm, thuyïìn khoám (dûáa) àêìy ù’p; nhûäng quaã khoám vò àêìy quaá, lùn xuöëng söng, nöíi tröi; Huy Cêån àïëm chung quanh coá túái mûúâi traái khoám coân tûúi, àiïím maâu trïn mùåt nûúác. Hai bïn búâ söng, nhaâ cêët trïn cöåt xi mùng, lêën ra. Chiïëc voã laäi cuãa chuáng töi nhanh choáng chaåy vaâo Raåch Rêåp, ài vaâo vuâng Tên Hûng, mùåt trêån Tên Hûng nöíi tiïëng, höìi chñn nùm laâ àiïím cuåm laåi chöëng Phaáp sau cuâng; ngûúâi ta vêîn nhúá “Böå àöåi anh Trù’ng” giûä mùåt trêån Tên Hûng. Thïë laâ vaâo trong caái thïë giúái cuãa thiïn nhiïn xum xuï truâ phuá Caâ Mau. Thuyïìn cuâng thuyïìn ài xuöi, thuyïìn gùåp thuyïìn ài ngûúåc; cö gaái aáo caánh da cam hai tay hai cheâo àûáng àùçng sau, möåt cö ngöìi búi cheâo àùçng trûúác muäi. Hai bïn raåch, nhûäng nhaâ vaách vaâ maái àïìu bùçng laá cêy dûâa nûúác; thónh thoaãng möåt trûúâng tiïíu hoåc “cöång àöìng” cuãa xaä, do dên goáp tiïìn dûång nïn. Hûúáng dêîn chuáng töi laâ anh Chñn Thù’ng trong Ban quên quaãn; maá anh coá böën con, maâ ba ngûúâi anh àaä hy sinh, thêåt ra anh goåi laâ Nùm: Chñn Thù’ng laâ bñ danh tûå MAÂI SÙÆT NÏN KIM 561 àùåt. - Anh àûa chuáng töi vaâo caái ngön ngöån rêët ñch lúåi cuãa cêy cöëi. Trïn búâ raåch, àöìng baâo àaä tröån cuã rïî cêy raáng vúái àêët àïí giûä búâ, têën búâ, höìi Chñn nùm, duâng cuã raáng tröån àêët àïí àoáng caãn khi ngùn söng chùån taâu àõch. Khi àöët rûâng, cuã raáng thaânh than, lêëy vïì nêëu bïëp, than cuã raáng rêët töët cho àaân baâ àeã duâng àïí hú, sûúãi; tro cuã raáng hoâa vúái nûúác nêëu söi lïn, cho caái vaá (caái muöi) vaâo nöìi, muöëi raáng nhaãy vaâo vaá, àem phúi khö, trù’ng lù’m; nhûäng vuâng thiïëu muöëi höìi Khaáng chiïën lêëy muöëi cuã raáng ùn thay. Anh Chñn Thù’ng noái: “Maá töi nêëu muöëi raáng rêët kheáo”, röìi anh àûa tay chó lïn búâ nhûäng vaåt coã nûúác mùån àïí trêu ùn, nhûäng cêy bònh baát, möåt loaåi maãng cêìu (na) moåc hoang; theo lúâi anh, coá nhûäng núi “bònh baát túái muâa ruång beâo(1) söng, ùn khöng hïët”; saáng kiïën cuãa dên: Àem raáp thên maãng cêìu xiïm vaâo göëc bònh baát, ra möåt thûá cêy múái rêët nhiïìu traái vaâ khoãe hún, söëng lêu. Nhûäng núi nhiïìu cêy bònh baát thò àöën vïì laâm cuãi, àïí baão vïå rûâng. Doåc theo raåch, nhûäng khêíu hiïåu bùçng vaãi trù’ng cùng trïn mùåt nûúác, nöíi bêåt caác doâng chûä: “Chêìn chûâ do dûå luác naây laâ àù’c töåi vúái Töí quöëc”, “Àúåt cuöëi cuâng naây têët caã haäy cêìm suáng”, nhù’c laåi múái hún möåt thaáng trûúác, ta huy àöång lûåc lûúång àïí töíng têën cöng àõch. - Ngöìi trïn chiïëc voã laäi lûúát mùåt nûúác, vúái tiïëng maáy nöí àïìu àïìu, töi nhúá laåi lúâi anh Hai Thöëng, töíng thû kyá UÃy ban quên quaãn, kïí laåi caái ngaây cuöëi cuâng cuãa nguyå úã Caâ Mau. Trûúác àoá, ta àaä àaánh vuâng ven thõ xaä, vaâ àaä böë trñ caác muäi tiïën quên sùén saâng. Böën giúâ khuya àïm 30/4, nguyå biïët ta àaä bao vêy thõ xaä; saáng súám 1/5, xe loa cuãa noá (1) Traái ruång xuöëng söng, nöíi vaâ nhiïìu nhû beâo. 562 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chaåy ài caác ngaã kïu goåi: “quyïët tûã thuã”, nhûng luác xe chaåy vïì thò loa khöng noái nûäa; caác muäi cuãa quên ta tiïën vaâo; 9 giúâ saáng noá àêìu haâng, ta tiïëp nhêån. Tïn àaåi taá tónh trûúãng boã tröën ra sên bay, laái möåt chiïëc L.19, nhûng bay chûa khoãi tónh, maáy bay àaä àêm àêìu xuöëng àêët. Hai trung taá, 11 thiïëu taá, 54 àaåi uáy haâng; 75 trung uáy, 37 thiïëu uáy, 11 chuêín uáy ra trònh diïån. Ta thu 10 ngaân suáng. - Anh Hai Thöëng cho biïët tònh hònh trong tónh Caâ Mau (trûúác àêy nguyå goåi laâ tónh An Xuyïn). Caác xaä bõ noá àaánh taát dên àûa vïì caác êëp chiïën lûúåc, vñ nhû xaä Khaánh Lêm, huyïån Trêìn Vùn Thúâi, vöën coá 14 ngaân dên, chó coân laåi 500 ngûúâi. Hiïån giúâ, àöìng baâo trúã vïì laâng cuä, nhiïìu hún söë ra ài, vò caác núi khaác vïì àêy, laâm ùn dïî hún. Thuyïìn baán àöì göî tûâ Têy Ninh, ghe úã Saâi Goân àûa baân ghïë, giûúâng tuã, theo söng Àöëc, söng Baãy Haáp vïì baán, àöìng baâo mua rêët nhiïìu; coá thûá giaá haâng trùm ngaân, àöìng baâo vêîn mua, vò àöìng baâo giaâu: Baán luáa, baán caá, baán töm, baán heo, laåi thïm hoa maâu. Dên luác naây thûâa luáa, muöën baán cho Nhaâ nûúác. Nuöi caá ruöång, caá söng, nuöi töm. Vuâng Nùm Cùn, àêët bõ chêët àöåc hoáa hoåc cuãa Myä, àöìng baâo àù’p búâ vuâng, xöí nûúác söng vaâo, röìi giûä nûúác laåi, sau vaâi thaáng, laåi xöí nûúác ra, luác êëy àùåt àúm àïí bù’t töm. Vïì sau, cûá möîi thaáng hai kyâ, thaã cho nûúác lúán vö röìi cho chaãy ra, nhû vêåy töm nhiïìu lù’m, chúã ra Caâ Mau, baán vïì Saâi Goân, vïì Raåch Giaá. Àöìng baâo úã Nùm Cùn, chung quanh toaân laâ nûúác mùån, trûúác kia phaãi cêët nûúác biïín nhû cêët rûúåu àïí lêëy nûúác ngoåt uöëng, vaâ tiïëp tïë cho caác chiïën dõch: Nûúác ngoåt nhû nûúác mûa, pha traâ uöëng rêët ngon. Vïì sau, àöìng baâo Nùm Cùn khoan sêu MAÂI SÙÆT NÏN KIM 563 xuöëng àêët haâng trùm meát, röìi chaåy öëng búm ruát nûúác lïn duâng, nêëu uöëng, rûãa raáy, tù’m giùåt. Anh Hai Thöëng cuäng cho biïët viïåc laâm ruöång; tûâ thaáng 10-1974, dên àaä àaâo mûúng thaáo chêët pheân, lêëy àêët êëy nêng mùåt ruöång lïn cho àúä truäng, vò luáa Thêìn nöng (IR8) khöng ûa sêu. Ngûúâi khöng coá àêët thò cho mûúån àêët, cêëp àêët. Töí chûác vêìn cöng, àöíi cöng. Caác chuã tõch huyïån, xaä phaãi baãn thên lo giöëng. Trûúác ngaây 30/4, vuâng giaãi phoáng àaä röång baãy phêìn mûúâi àêët àai cuãa tónh. Nay vuâng múái giaãi phoáng cuäng theo vuâng cuä; coá núi àaä laâm hai muâa. Tónh mua maáy caây, maáy xúái àêët, lêåp cú súã caây xúái cho dên, lêëy tiïìn cöng reã; vaâ hûúáng dêîn mua trêu tûâ Têy Ninh. Bù’t àêìu laâm vuå muâa àêìu tiïn àïí thaáng taám gùåt. * * * Xuöìng maáy chaåy khöng mau lù’m, nhõp chêåm, nïn ngûúâi hûúáng dêîn coá thò giúâ àïí chó troã giaãng giaãi moåi vêåt, ngûúâi nghe cuäng dïî hiïíu, dïî ghi. Töi cûúâi àaáp lïî em trai nhoã móm cûúâi àang cêìm cheâo muäi chiïëc xuöìng ài vïì phña töi. Mêëy cö trïn thuyïìn bïn caånh noái nhoã vúái nhau vïì chuáng töi: “Úà ngoaâi Bù’c múái vö”. Anh Chñn Thù’ng goåi to lïn chaâo thñm Saáu trïn möåt chiïëc xuöìng àùçng xa, röìi noái vúái chuáng töi: “- Thñm Saáu coá möåt con rïí laâ caán böå khu àoaân, vaâ möåt rïí laâ àaåi àöåi trûúãng àõa phûúng quên, bõ bù’t, àûúåc noá trao traã, àaä vïì, nay úã böå àöåi chuã lûåc. Ngûúâi naâo maâ ta gùåp cuäng coá lõch sûã, cuäng coá àoáng goáp”. Baãn thên anh Chñn, cuöëi nùm 68 khi vïì laâm phoá bñ thû xaä 564 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Lûúng Thïë Trên, thò chó coân coá 2 du kñch, anh àaä dûång laåi, lïn 69 du kñch. Anh noái vïì nhûäng caán böå Caâ Mau, thúâi kyâ naâo chõu cuäng nöíi, chïët choác khöng súå, khoá khùn naâo cuäng vûúåt àûúåc, thúâi Chñn nùm, thúâi Saáu nùm bñ mêåt dûúái chïë àöå Diïåm cho àïën Àöìng khúãi 1960, röìi thúâi Mûúâi böën nùm chöëng Myä. “Töi múái hoåc lúáp ba, böåi àöåi ngoaâi Bù’c vaâo, lúáp taám, lúáp chñn. Töi laâm ruöång gioãi lù’m, nghô rùçng cêìn gò hoåc nûäa. Àïën luác ài dûå höåi nghõ kinh tïë, töi giaác ngöå, tûå cho laâ àaä àûúåc phaá ngu”. Anh Chñn tûå phï bònh nhû vêåy, nhûng anh laâ möåt caán böå àù’c lûåc. Chiïëc voã laäi ài vaâo Raåch Baâ Àiïìu. Anh chó con àûúâng múâ múâ lêëp coã trïn búâ bïn traái, àoá laâ con löå tûâ Caâ Mau xuöëng huyïån Caái Nûúác, àïën Nùm Cùn, tûâ Khaáng chiïën trûúác, ta phaá ài phaá laåi, àõch vêîn chó vaâo àûúåc 7 kilömeát, ta laîj phaá, quyïët têm lúán lù’m! - Xuöìng maáy cùåp búâ, chuáng töi lïn thùm nhaâ baâ giaâ vúå cuãa anh Chñn. Vûúân khöng coá coã, möîi khi baâ cuå nhöí coã, thò àïí rau maá laåi, rau maá àeã ra, sau chó coân toaân laâ rau maá. Cö em gaái uát cuãa chõ Chñn, chöìng laâ böå àöåi àaánh àöìn Thõ Keåo, sau vïì laâm êëp àöåi trûúãng, hy sinh, nay cö úã vúái meå, nuöi con. Thêåt roä laâ “ngûúâi naâo cuäng coá lõch sûã, ngûúâi naâo cuäng coá àoáng goáp”. Baâ maá goåt khoám cho chuáng töi, vaâ múâi chuáng töi ùn baánh caâ bù’p. Anh Chñn Thù’ng khiïm töën goåi laâ “baánh nhaâ ngheâo”, nhûng chuáng töi boác caái laá dûâa ra, nïëp goái rêët chùåt, nung nuác cùng laá, chñn rêët deão, coá nhên chuöëi. Kyâ töíng têën cöng vûâa röìi, Mùåt trêån hö cêìn 30 vaån caái baánh teát vaâ baánh caâ bù’p cho caác àöåi quên ùn trong ba ngaây, thò àöìng baâo laâm ngay, giao ngay. Höìi saáu nùm àêëu tranh chñnh trõ, caán böå buöåc dêy thaã baánh caâ bù’p xuöëng ao, coá thïí àïí àûúåc mûúâi ngaây. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 565 Baâ maá àûáng vêîy tay, khi chuáng töi tûâ biïåt ngöi nhaâ múái dûång laåi cuãa maá maâ xuöëng xuöìng maáy. Ài vaâo sêu, hai bïn toaân laâ cêy dûâa nûúác. Nhûäng taâu laá khöíng löì voåt tûâ dûúái nûúác lïn, nhûäng nhaánh laá giú nhûäng ngoán tay gioá thöíi vaâo, àïëm nù’ng. Bïn traái gùåp àöìn Böå Phaát(1) , mònh phaá tan höìi thaáng ba 1975. Ài möåt àoaån raåch nûäa, bïn phaãi gùåp möåt caái àöìn cuäng san bùçng höìi thaáng ba, múái àoá maâ nïìn àêët àaä àen nhû laâ rêët cuä. Nhûäng núi maâ àöìn nguyå coân töët, àöìng baâo dúä àöìn nguyå vïì cêët traåm y tïë xaä, vêåt liïåu chúã ài trïn söng. Truå súã UÃy ban nhên dên caách maång xaä Lûúng Thïë Trên úã bïn búâ raåch, àún giaãn, nhûng laâm cöng phu: nhòn lïn maái lúåp bùçng laá dûâa nûúác, caác söëng laá dûâa xïëp àùåt rêët àïìu nhau, vaách truå súã cuäng nhû vêåy. Lûúng Thïë Trên laâ möåt xaä coá truyïìn thöëng khaáng chiïën oanh liïåt. Àöìn àõch úã ngoaâi cêìu, caách hai kilömeát. Chuáng töi thùm möåt xoám dùm nhaâ. Thñm Ba Cuä chöìng ài böå àöåi àaánh trêån, hy sinh nùm 1962. Ba meå con úã túái bêy giúâ. Nùm kia, maáy bay àõch vaâo xoám, trïn trúâi noá thaã bom, dûúái àêët nguyå ài böë, àöët nhaâ, caã xoám chaáy. Thñm Ba Cuä lo nuöi con cho àuã ùn; nay con gaái àêìu àaä coá chöìng, chöìng cuäng ài thoaát li; con gaái thûá úã vúái meå, con trai 15 tuöíi hoåc lúáp ba. - Xoám coá nghïì dïåt chiïëu, chó coá nhûäng súåi àay (trên) laâ phaãi mua, coân laác thò cheã lêëy, phúi lêëy, nhuöåm lêëy; chiïëu dïåt hoa, hoâa bònh röìi, lêîy thaânh böën chûä “Long Phuång hoâa minh” rêët àeåp. Àöìng baâo chùåt cho chuáng töi nhûäng traái dûâa non tú, nhoã nhù’n, cûá nêng caã traái lïn maâ ngûãa àêìu ra uöëng, nûúác thanh maát laâm sao! Trong nhaâ thñm Tû, caã xoám vúái (1) Mang tïn cuãa hûúng böå Phaát. 566 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chuáng töi quêy quêìn troâ chuyïån. Tûâ àêy hïët lo giùåc bù’t heo, bù’t võt. Chöìng thñm Tû laâ caán böå tónh, lêu lêu múái vïì àûúåc thùm nhaâ, vúå coân gia(1) tiïìn thïm cho àïí tiïu; coá baãy con, lúán nhêët 27 tuöíi, nhoã nhêët 17 tuöíi. Àöìng baâo noái: “Àöåc lêåp röìi, nhúá nhûäng ngûúâi àaä mêët”. Trong xoám coân nhù’c nhúã hònh aãnh nhûäng anh böå àöåi ngoaâi Bù’c vaâo, rêët dïî thûúng dïî mïën: “Anh em ùn maäi möåt moán cuâi dûâa kho tûúng, nûúác kho chêëm rau muöëng luöåc. Hoåc rêët gioãi, taánh rêët hiïìn. Coá nhûäng anh hy sinh úã trïn àêët naây àêy”. Öi! Tònh àöìng baâo, tònh ruöåt thõt, caái xoám nhoã mêëy chuåc ngûúâi, cêìn cuâ laâm ruöång, chùn nuöi, dïåt chiïëu, àaánh giùåc, giûãi tiïìn biïëu chöìng ài cöng taác, cho con vaâo böå àöåi, vaâo du kñch; trïn nhûäng maái nhaâ lúåp laá dûâa nûúác thêëp thoaáng boáng laá dûâa gaáo àung àûa; cûãa khuêët nhûäng nhaánh trêm bêìu; goáp laåi thaânh caái xaä Lûúng Thïë Trên; xoám naây úã phña trûúác laâng, gêìn àöìn àõch, coân bõ caân, chûá phña sau laâng laâ hêåu cûá cuãa xaä, möåt khuác xoám bïn raåch thïë thöi, giùåc khöng thïí naâo vö àûúåc. Goáp nhiïìu laåi, laâm tónh Caâ Mau; goáp nhiïìu nûäa úã Nam, úã Bù’c, laâm thaânh Töí quöëc Viïåt Nam kiïn cûúâng choái loâa chiïën thù’ng! * * * Trïn àûúâng vïì, xuöìng maáy nhû chaåy mau hún, töi caãm thêëy nhû xuöìng cuãa chuáng töi àang chúã àêìy möåt muâa gùåt. Trïn búâ, nhûäng dêy quêìn aáo phúi, nhûäng cuåm böng trang vaâng, böng trang àoã; meáp búâ, nhûäng voá giùng (1) Gia: Nghôa laâ thïm vaâo, nhû trong tûâ gia giaãm. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 567 sùén saâng thaã xuöëng söng bù’t caá sùåt, caá rö, caá chöët, caá laác, caá böíi... Mêëy àöìng chñ chuáng töi haâo hûáng quaá; töi cûá cöë tònh hoãi àïí anh Chñn Thù’ng kïí nûäa caái giaâu coá cuãa tónh Caâ Mau cuãa anh, maâ cuäng laâ cuãa töi, töi àaä coá caái vinh dûå viïët baâi thú “Muäi Caâ Mau” chúá gò nûäa, phaãi coá duyïn lù’m múái àûúåc àïën caái núi maâ mònh tûâ lêu tûúãng voång röìi laâm thú! Nhòn thêëy nhûäng bao luáa cùng chúâ xuöìng taåi bïën, töi hoãi: - Anh Chñn, luáa Caâ Mau coá nhûäng thûá gò? - Luáa àen, luáa vaâng döëc ra (boån nguyå lúåi duång tïn êëy, laái sang laâ luáa vaâng quöëc gia), luáa naâng rö, luáa naâng teác, luáa naâng cung, luáa naâng lï, luáa naâng qûúác, luáa böng àinh... Caâ Mau coá nhiïìu giöëng luáa nhêët Nam Böå, röìi múái túái Raåch Giaá. Vaâ töi cuäng khöng hiïíu taåi sao coá nhiïìu naâng luáa vêåy, coá leä taåi vò vöën do tay ngûúâi phuå nûä laâm ra... Moåc nöëi meáp búâ söng laâ rau ngöí, rau muöëng hoang, rau àù’ng, nhû cuãa trúâi cho. Hoãi nhûäng thûá gò nêëu canh chua, thò anh Chñn kïí: nêëu traái giaát, möåt loaåi cêy boâ, nêëu traái me, laá me, nêëu traái hoùåc laá cêy dêëm... - Nhên noái àïën canh, anh Chñn cho biïët rau dïåu nêëu canh caá rêët ngon; bïn meáp raåch àöìng baâo dûång àùng àïí bù’t töm, nhûäng àùng êëy bïån laåi bùçng dêy choaåi; doåt dêy choaåi tûúi nêëu canh vúái töm khö, caá, nïëu ùn chay thò luöåc chñn chêëm tûúng. Úà rûâng U Minh, àöìng baâo bûát dêy choaåi àem ài baán caác núi, vò laâ möåt loaåi dêy rêët chù’c. Thöi, töi khöng trïu anh Chñn Thù’ng vïì caái giaâu coá cuãa Caâ Mau nûäa; töi chó hoãi anh vïì laá chöìm àoáp. Àoá laâ nhûäng taâu laá khaáng chiïën anh duäng vö song! Nhûäng taâu 568 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laá vaâo loaåi nhû cêy dûâa nûúác, nhûng thanh nhoã hún; chùåt nguyïn caã taâu phúi khö maâ lúåp nhaâ, thò nùång chù’c, chõu àûång lêu nùm, nhûng söëng laá coá chêët cuãi, chaáy thaânh than, êm yã rêët nguy hiïím. Ngûúâi Khú-me àaä coá saáng kiïën àêìu tiïn boã söëng laá laåi, chó tûúác lêëy nhûäng laá, àaánh laåi thaânh tranh; àem lúåp nhaâ, thò bom na pan cuäng chó laâm chaáy lûúát qua maâ thöi, rêët nheå! Ngûúâi dên Caâ Mau cuäng nhû laá chöìm àoáp, àöët cuäng khöng chaáy. Úà àêy laâ Nùm Cùn, úã àêy laâ rûâng U Minh, úã àêy laâ nhûäng chiïën khu, cùn cûá àõa cuãa miïìn Têy Nam Böå. Chiïëc voã laäi laåi cùåp bïën Ty Giao-Bûu-Vêån. Chuáng töi bûúác lïn búâ, ài trïn phöë thõ xaä Caâ Mau, nghe loa phoáng thanh truyïìn lïånh cuãa UÃy ban quên quaãn yïu cêìu nhûäng ngûúâi trong ban chêëp haânh àaãng “Dên chuã”, àaãng cuãa Thiïåu trûúác àêy, àïën têåp hoåp àïí nghe chó thõ. Vaâ àûúåc tin töëi höm nay Àoaân vùn cöng Caâ Mau diïîn vúã caãi lûúng Voä Thõ Saáu Saâi Goân 1-6-1975. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 569 TÏN LÑNH MYÄ CUÖËI CUÂNG Ngaây 29 thaáng ba 1973, toaán lñnh Myä xêm lûúåc cuöëi cuâng àaä cuöën goái khoãi miïìn Nam nûúác ta, theo Hiïåp àõnh Pa-ri. Àêy laâ möåt thù’ng lúåi phaãi tñnh haâng trùm nùm múái coá. Tûâ ngaây thûåc dên Phaáp têën cöng Àaâ Nùéng röìi àaánh chiïëm Nam böå, tûâ nùm 1865, sau hún möåt thïë kyã, nhên dên ta múái coá caái ngaây naây; “Hïî coân möåt tïn xêm lûúåc Myä, thò nhên dên ta phaãi chiïën àêëu queát saåch noá ài”; nhûäng ngaây höm nay laâ caái ngaây êëy. Caác baáo àùng: “Höìi 4 giúâ rûúäi chiïìu ngaây 14 thaáng 3 (1973), taåi sên bay Àaâ Nùéng, dûúái sûå giaám saát cuãa àaåi biïíu quên sûå Chñnh phuã Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa vaâ Chñnh phuã Caách maång Lêm thúâi Cöång hoâa miïìn Nam Viïåt Nam trong töí liïn hiïåp quên sûå böën bïn, binh sô Hoa Kyâ lïn maáy bay ruát khoãi miïìn Nam nûúác ta”. AÃnh bïn caånh tin. Möåt caái aãnh laâm xuác àöång têm trñ chuáng ta! Mêëy höm nay, caác baáo àùng nhiïìu caái aãnh chuáng noá giú lûng ra nhû thïë. Mùåt chuáng noá quay vïì cûãa maáy bay, khöng thêëy àêu, khuêët vaâo quaá khûá röìi; chó thêëy nhûäng nïëp nhùn cuãa aáo sú-mi cuåt tay, dñnh trïn nhûäng caái lûng phò, chó thêëy gaáy vaâ sûå nhö ra phña sau cuãa caái sûâng muä vaãi. - Öi! Caái con voi àiïn bao nhiïu nùm söíng ra trïn 570 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àêët nûúác ta, nhûäng voá nùång nïì hoáa daåi cuãa noá giaây xeáo àöìng ruöång nuái non cuãa ta! Töi àaä thùm möåt phêìn tónh Quaãng Trõ giaãi phoáng, tûâ búâ Nam söng Hiïìn Lûúng àïën búâ söng Hiïëu, àïën thõ trêën Àöng Haâ; hai bïn àûúâng chi chñt höë bom vaâ àêìy coã hoang moåc! Höm nay, con voi àiïn àûa nhûäng caái chên muâ quaáng cuãa noá gö höm!(1) Àöìng baâo miïìn Nam cuãa ta coá möåt ngön ngûä àêìy hònh tûúång vaâ êm thanh; àöìng baâo goåi nhûäng caãnh nhû thïë naây laâ sêåp tiïåm, deåp tiïåm. Àöìng baâo goåi thï tûã bêìu àoaân cuãa nhûäng boån nhû thïë naây laâ böå sêåu cuãa chuáng; böå sêåu, hai dêëu nùång nùång nïì thêåt! Hai dêëu ngaä trong “Myä meäo” thò coá phêìn bay bûúám hún, nhûng àùçng naâo thò cuäng coá sûå chïë giïîu, sûå khinh bó ghï gúám cuãa àöìng baâo miïìn Nam ta, ngûúâi luön luön ài àêìu trïn àêìu soáng ngoån gioá. * * * Meå úi lau nûúác mù’t Laâng ta giùåc chaåy röìi! Hai cêu thú Töë Hûäu nùm Àiïån Biïn Phuã 1954 àïën trong trñ nhúá cuãa ta. Boån xêm lûúåc caác kiïíu khöng chõu hoåc baâi cuãa nhau, cho nïn xe sau lùn kïình thaãm haåi hún xe trûúác. Thaáng 5 nùm 1955, möåt nhaâ vùn miïìn Nam úã Bù’c àaä chûáng kiïën trïn bïën Saáu Kho vù’ng tanh, àöåi quên danh dûå cuãa lûåc lûúång Liïn hiïåp Phaáp xïëp haâng thùèng tù’p, àöìng phuåc trù’ng toaát, quay mùåt ra hûúáng (1) go home (tiïëng Myä): Vïì nhaâ, vïì vûúân. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 571 biïín nghe tûúáng Phaáp Valuy trõnh troång àoåc nhêåt lïånh cuöën cúâ: “... Caác ngûúâi coá thïí yïn têm xuöëng taâu, têm höìn saãng khoaái vò àaä phuåc vuå Töí quöëc...”; trïn mùåt nhûäng ngûúâi lêëy mù’t theo doäi sûå rúi thoäng cuãa laá cúâ xêm lûúåc kia, chùèng thêëy möåt chuát yïn têm, chó thêëy mêëy gioåt möì höi lùn troân dûúái aánh mùåt trúâi nhiïåt àúái! - Vaâ baãn thên töi, xuöëng Haãi Phoâng ngaây àêìu tiïëp quaãn nùm 1955 êëy, töi cuäng àaä ra thùm Caãng àuáng vaâo phuát lïî cuöën cúâ tam taâi vûâa kïët thuác, vaâ chiïëc taâu cuöëi cuâng cuãa Haãi quên Phaáp rúâi Caãng Haãi Phoâng, caái àuöi àïí laåi maäi trong trñ nhúá laâ êën tûúång möåt laá cúâ ba goác cù’m úã phña sau taâu, trïn coá hai chûä Jules Verne; àoá laâ tïn cuãa chiïëc taâu cuöëi röët Phaáp; caái tònh thïë móa mai thêåt laâ khöng àuáng chöî, búãi Jules Verne laâ tïn möåt nhaâ vùn ûu tuá Phaáp, viïët nhiïìu truyïån phiïu lûu thaám hiïím rêët hay; maâ cuöåc phiïu lûu cuãa thûåc dên Phaáp naây thò dúã quaá. Thûåc dên Phaáp ruát khoãi Viïåt Nam, nhûng àïë quöëc Myä xêm lûúåc laåi túái. Tûâ thaáng 7 nùm 1964, möåt nhaâ thú Phaáp, Claude Paris àaä noái trûúác trong baâi thú Muön nùm Viïåt Nam: Bïånh dõch seä hoaânh haânh trong ruöåt quên vö laåi; àoá laâ sûác cùm thuâ cuãa toaân dên töåc Viïåt Boån quyã tay thuöëc suáng àen ngoâm cêìm nhûäng àuöëc tù’t ngêëm mùåt chaáy thui, chaåy tröën trïn nhûäng àïë giaây àinh! 572 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Ngûúâi ta baão: Caác nhaâ thú coá möåt sûác tiïn tri. Coá thïí nhû thïë. Nicöla Ghiden, nhaâ thú Cuba, nhaâ thú lúán nhêët cuãa chêu Myä Latinh, trûúác àêy mêëy nùm àaä thêëy; Töi nhòn ra àùçng xa, nhòn. Nhòn têån àùçng ngaái, nhòn! Àêìu muäi lûúäi lï thùèng àûáng, laâ chiïën thù’ng... ... Cuát ra khoãi àêy, vaâ chùèng bao giúâ laåi nûäa! Chùèng bao giúâ laåi nûäa, Viïåt Nam úi! “Chùèng bao giúâ laåi nûäa”, tûác cuäng nhû laâ “noâng noåc àûát àuöi tûâ àêy nheá” trong thú Höì Xuên Hûúng àoá. Thaáng ba 1965, úã Àaâ Nùéng, lñnh thuãy àaánh böå Myä öì aåt traân lïn baäi biïín Sún Traâ, àêìu àöåi muä sù’t, möåt tay xaách suáng tiïíu liïn cûåc nhanh, möåt tay cêìm maáy vö tuyïën àiïån thoaåi, mùåt ngêíng cao; tiïëng keân àöìng thöíi nhûác oác; chñnh khaách tûúáng laänh “baãn xûá” chen nhau àoán tiïëp raång rúä mùåt maây... Taám nùm qua, Àaâ Nùéng thaáng 3 - 1973, lñnh Myä cuái àêìu nöëi àuöi nhau lïn taâu bay, khùn goái vïì nûúác. Thaáng ba 1973, trïn Caãng Saâi Goân, nhûäng chiïëc cêìn truåc suöët ngaây àïm böëc xuöëng taâu nhûäng thuâng göî àêìy, lúán, nùång. Ngay caånh àoá, cöng binh Myä thaáo gúä hïå thöëng bïën taâu nöíi. Àún võ khöng vêån söë I Myä cuöën cúâ. Böå tû lïånh quên àöåi “Àaåi Haân” cuöën cúâ. Phaái böå cöë vêën “Trung Hoa dên quöëc”; cuöën cúâ! Chuáng ta úã àêy coá thïí vùng vùèng nghe nhûäng tiïëng àoáng thuâng “àöì tïë nhuyïîn, cuãa riïng têy” kia àïí àûa lïn xe vêån taãi röìi àûa xuöëng taâu, tiïëng buáa àoáng àinh nïån xuöëng thuâng göî, vang döåi nhû nhûäng tiïëng giaä tûâ cuãa lõch sûã! MAÂI SÙÆT NÏN KIM 573 Haäng tin Phaáp AFP ngaây 15 thaáng 5 àûa tin: - “Höm nay luåc quên Myä àaä chñnh thûác chêëm dûát dñnh lñu cuãa mònh úã Nam Viïåt Nam trong mûúâi möåt nùm, bùçng möåt buöíi lïî haå cúâ vaâ möåt buöíi cêìu nguyïån vïì nhûäng sai lêìm maâ Myä coá thïí àaä mù’c phaãi”. Baáo Àöng Phûúng úã Saâi Goân ngaây 15 thaáng 3 cuäng viïët: “Sûå can thiïåp quên sûå cuãa Myä, bù’t àêìu ngay sau Hiïåp àõnh Giú-ne-vú nùm 1954 vúái möåt loaåt caác cuöåc àöí quên öì aåt cuãa haãi, luåc, khöng quên Myä, khoãi sûå tûâ nùm 1965 vúái trïn nûãa triïåu böå binh, haâng trùm taâu chiïën, haâng nghòn phi cú, àaä hoaân toaân chêëm dûát...”. Chêëm dûát do yá chñ, do chiïën àêëu cuãa nhên dên ta: Nhên dên coá yá muöën àuáng àù’n vaâ cûúng quyïët laâm, thò Lõch sûã cuäng phaãi gêåt gêìu. Töi àoåc trïn baáo cuãa ta, thêëy hònh tûúång àiïín hònh cuãa möåt viïn àaåi uáy Saâi Goân toác hoa rêm, noái vúái möåt àaåi uáy Saâi Goân khaác: - “Raä àaám röìi! Tuåi mònh daåi quaá. Thùçng Myä, thùçng UÁc, thùçng Tên Têy Lan, thùçng Thaái Lan, thùçng Nam Haân ruát duâ caã röìi. Tuåi noá boã tuåi mònh laåi bú vú àún thûúng àöåc maä, tuåi noá chaåy raáo troåi!”. Tuy laâ lúâi noái, tiïëng noái cuãa möåt con ngûúâi, nhûng êm vang cuâng möåt loaåi nhû nhûäng tiïëng àoáng thuâng göî noå. * * * Töi àaä úã trong buöíi saáng raång ngaây 28 thaáng giïng 1973 trïn àûúâng söë I dêîn vïì caác laâng xaä Quaãng Trõ giaãi phoáng. Quaán Ngang, núi Myä nguyå àoáng àöìn cuä, chó trú 574 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU mêëy böå xûúng nhaâ; nhûng cuäng nhû nùm 1950 àöìng baâo Cao Laång “Doån vïì laâng”: Ngûúâi noái, coã lay trong ruöång rêåm, baâ con Quaãng Trõ sú taán ra Vônh Linh têëp nêåp trúã vïì quï hûúng, gaánh göìng naâo cuäng coá nhûäng hom sù’n, nhûäng chai haåt giöëng, nhûäng con gaâ giöëng, vaâ cù’m núi quang gaánh laâ laá cúâ Mùåt trêån nûãa xanh nûãa àoã vúái ngöi sao vaâng; sûå söëng êëy lûúån röìng rù’n ài qua Quaán Ngang, sûå söëng êëy àêìy nhûäng mêìm nuå seä phaát triïín. Trïn miïìn Bù’c, nhûäng höë bom B.52 trïn àöìng ruöång àaä trúã laåi laâ nhûäng mêîu ngö, khoai, rau, laåc, luáa xuên. Úà thön Vên, xaä Yïn Viïn ngoaåi thaânh Haâ Nöåi, caái caánh àöìng ba trùm linh böën höë bom êëy, phaãi mêët mêëy ngaây quêìn quêåt múái àïëm hïët, möîi höë lêëp xong cuäng töën ñt ra vaâi trùm cöng. Nhûng àöìng baâo àaä coá kïë hoaåch. Xaä viïn lêëp trûúác caác höë bom trïn àêët 5% àïí lêëy àêët tröìng rau àaä; tiïëp àïën 50 höë bom trïn caác àöìng muâa àûúåc san taåm àïí cho ngö, khoai kõp vuå; röìi àïën caác àöìng luáa, lêëy laåi mùåt bùçng àïën àêu, tröìng cêëy ngay àïën àoá. Röìi thò àïën caác höë bom trong laâng, hai trùm caái, cuäng giuáp nhau lêëp xong. Thön Vên kñn thõt liïìn da, vaâ cuäng thay da àöíi thõt. “Laâng ta giùåc chaåy röìi!”. Chuáng noá chaåy trïn trúâi vaâ dûúái àêët, tûâ Bù’c chñ Nam. Cuöåc àêëu tranh cuãa dên töåc ta coân phaãi tiïëp tuåc àïí xoáa boã hoaân toaân chuã nghôa thûåc dên múái vêîn coân laåi úã möåt böå phêån àêët nûúác ta. Nhûäng tïn lñnh Myä cuöëi cuâng àaä gö höm, tûúáng Myä Uêy-en àaä laâm lïî tûâ biïåt. Àiïìu cùn baãn êëy reo ca trïn bêìu trúâi, trïn mùåt àêët, trong traái tim chuáng ta, cöí vuä chuáng ta vûäng chaäi àöåi trúâi àaåp àêët úã àúâi, nhêët àõnh ài túái núi, vïì túái chöën. Haâ Nöåi 29-3-1973 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 575 NHÛÄNG SUY NGHÔ TRONG NGAÂY ÀAÃNG TA 45 TUÖÍI Àïm àïën thûác töi dêåy vaâo luác khoaãng möåt giúâ khuya. Sûå thûåc, töi àaä nguã àêu. Loay hoay maäi vúái baâi vúã, vúái viïët laách, röìi ài nùçm. Hai mù’t töi àaä nhù’m, nûãa chiïìu nhû mú... Böîng nhû möåt ngûúâi chúåt nhúá ra, töi coá caãm giaác möåt caái gò àaánh thûác töi dêåy: “Dêåy! Dêåy! Dêåy!... möåt tiïëng gaâ vûâa gaáy - Chim trïn cêy liïìn ngoã yá chaâo mûâng (cuå Phan Böåi Chêu àaä coá nhûäng cêu thú söi àöång êëy). Múã àêìu Hñ kõch thêìn thaánh, Àùngtú viïët: ”Àïën chöî giûäa con àûúâng àúâi cuãa töi"; muâa xuên 1961, Töë Hûäu àûáng “Tröng Bù’c tröng Nam tröng caã àõa cêìu”; àïm khöng nguã, àïm chûa nguã, trong luác àeân tù’t, giûäa boáng töëi noá laâ vö haån, noá nöëi liïìn mònh vúái vuä truå, thò nhiïìu khi trong coäi vö têån cuãa têm linh coá nhûäng trêån sao sa! Khi boáng àïm nhû xoáa ài àïí laâm laåi têët caã, giêëc nguã chêåp chúân nhû sù’p sûãa dòm ài têët caã, thò coá nhûäng luác têm trñ ngûúâi ta nhû tûâ caái möëc “khuya” maâ laåi khúãi haânh... Mònh àêëy û? Töìn taåi àêëy û? Àúâi mònh trûúác ra sao? Sau thïë naâo? 1960, Töë Hûäu viïët baâi thú “Ba mûúi nùm àúâi ta coá Àaãng”, vaâ bêy giúâ àúâi chuáng ta coá Àaãng àaä 45 nùm; thïm mûúâi lùm nùm nûäa cuãa àúâi töi. Chñnh trong nhûäng àiïím chöët 576 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cuãa thúâi gian nhû thïë naây, ngûúâi ta dûâng laåi maâ tûå giaác vïì mònh, ngûúâi ta àïm nùçm gaác tay lïn traán maâ lêëy kinh tuyïën vaâ vô tuyïën cuãa têm trñ mònh trong thïë gian, nhûäng luác êëy “xûúãng töi bûâng saáng”, tònh yïu cuãa ta laåi bûâng saáng, chên lyá laåi bûâng saáng. Àûâng nïn nghô rùçng khi maâ ta àaä tòm thêëy àûúåc chên lyá röìi, thò noá úã maäi vúái ta, ta thuãy chung nhû nhêët vúái noá; àûâng nïn nghô rùçng aánh mùåt trúâi khaách quan àêåp àûúåc vaâo mù’t moåi ngûúâi. Cuäng nhû qui luêåt phaát triïín khöng àïìu cuãa thïë giúái, coá qui luêåt nhêån thûác khöng àïìu cuãa caác trñ tuïå. Nghô laåi maâ chùèng giêåt mònh sao! Baác Höì, aánh saáng cuãa mù’t chuáng ta tûâ bao nhiïu nùm nay - tuy nhiïn, thaáng 7 nùm 1971, sau khi Baác mêët, taåi Höåi nghõ luêåt gia quöëc tïë vïì Viïåt Nam hoåp úã Anjï (thuã àö nûúác Anjïri), öng A., luêåt sû úã Pari, noái vúái àoaân Viïåt Nam: “Höm àoá töi àoåc baáo Nhên àaåo (Humaniteá), söë baáo êëy töi giûä laåi maäi àïí laâm kyã niïåm, vò noá coá in aãnh cuãa Höì Chuã tõch vaâ àùng möåt baâi úã trang nhêët noái vïì àúâi hoaåt àöång caách maång cuãa Ngûúâi. Àöëi vúái töi, vúái caã àúâi töi, tiïíu sûã cuãa Ngûúâi àûa laåi nguöìn aánh saáng soi têån àaáy têm höìn. Khöng may cho töi, laâ : Khi töi nhêån àûúåc luöìng aánh saáng êëy thò cuäng chñnh laâ luác maâ Ngûúâi vônh biïåt nhên loaåi...”. Öi! Têët caã ngöi sao laâ úã trong aánh saáng cuãa ngöi sao: Khi baãn thên möåt ngöi sao khöng chaáy nûäa, nhûng aánh sao vêîn tiïëp tuåc ài trong vuä truå; aánh saáng cuãa Baác Höì phaát ài àaä hún nûãa thïë kyã, maâ sau khi Baác mêët, aánh saáng àoá múái àïën àûúåc vúái möåt ngûúâi. Lúâi chûáng toã cuãa võ luêåt sû nûúác ngoaâi kia laâm chuáng ta caãm àöång, àöìng thúâi cuäng cho chuáng ta ruát ra möåt baâi hoåc: phaãi doån sûãa chuã quan àïí MAÂI SÙÆT NÏN KIM 577 maâ tiïëp nhêån àûúåc khaách quan. Cho nïn sûå nhêån thûác chên lyá phaãi laâm ài laâm laåi, phaãi taái sinh, taái taåo. “Chuã nghôa cöång saãn laâ muâa xuên cuãa nhên loaåi”. Lúâi noái êëy cuãa Paul Vaillant-Couturier (1) àaä thaânh möåt cêu rêët phöí biïën, àaä thaânh thûåc tïë trïn möåt phêìn rêët lúán cuãa Traái àêët. Tuy nhiïn, cuäng coân rêët nhiïìu têm trñ “nhûäng mònh naâo biïët coá xuên laâ gò”; têm traång cuãa naâng Kiïìu chöëi tûâ caái loäa löì cuãa höìng lêu, laâ úã trong phaåm truâ tñch cûåc; coân nhûäng têm trñ khöng thêëy caái muâa xuên cuãa nhên loaåi thò ài àïën tï liïåt vaâ raä tan röìi. Úà thúâi àaåi ta, khi àaä coá Àaãng Maác - Lïnin röìi, thò Àaãng laâ noâng cöët cuãa tû tûúãng; khöng coá xûúng söëng thò khöng àûáng àûúåc, khöng ài àûúåc. Böën mûúi lùm nùm. Àaãng àaä cho töi dên töåc. Àaãng àaä cho töi giai cêëp. Tûâ khi hiïíu coá àêëu tranh giai cêëp, thò têm trñ töi coá xûúng söëng, töi múái coá nïìn taãng àïí xêy dûång têm trñ vûäng chaäi. Ngûúâi trñ thûác tiïíu tû saãn nhiïìu xuác caãm, nhiïìu tònh caãm, nhûng yïëu mïìm. Nay úã trong thú nïn coá theáp, theáp laâ vuä khñ, laâ cöng cuå, theáp laâ khoa hoåc, theáp laâ chñnh nghôa, laâ leä phaãi. Têët caã nhûäng caái àoá qui tuå chung quanh giai cêëp töi, giai cêëp cöng nhên, vö saãn, töi laâ möåt cöng nhên vùn hoáa. Caái yá thûác giai cêëp vaâo trong têm höìn ngûúâi laâm thú, cho anh êëy sûác maånh nöåi taåi, sûác maånh cêëu truác. Àaãng àaä cho töi nhên loaåi, têët caã nhên loaåi àang chuyïín mònh trïn mùåt àõa cêìu. Vaâ do ba nguöìn lúán trïn àêy, maâ Àaãng àaä cho töi caái chñnh mònh; mònh laâm viïåc vò moåi ngûúâi, moåi ngûúâi böìi dûúäng cho chñnh mònh. Nhû vêåy, Àaãng àaä cho töi àêët meå; àêët meå laâ giai (1) Möåt laänh tuå ûu tuá cuãa Àaãng Cöång saãn Phaáp. 578 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cêëp, dên töåc, vaâ nhên loaåi, vaâ àêët meå cuäng laâ nghôa àen, laâ àêët nûúác àûúåc giaãi phoáng. * * * 1953. Hai mûúi hai nùm röìi, töi vêîn nhúá caái àïm trong rûâng Viïåt Bù’c, giûäa Höåi trûúâng lúán dûúái rûâng cêy, trong lúáp hoåc têåp chñnh trõ cho 400 caán böå thuöåc caác cú quan trung ûúng, Baác Höì noái: - “Caác cö caác chuá bêy giúâ khöng phaãi laâ nhûäng cöng chûác cuä, súám vaác ö ài töëi vaác vïì, maâ caác cö caác chuá laâ caán böå, laâ àêìy túá phuåc vuå nhên dên”. Baác laåi noái: “Ngöìi thò ngöìi möåt ghïë. Chúá tham, möåt luác maâ ngöìi caã hai ghïë. Ngöìi hai ghïë thò khöng vûäng, maâ ngaä rêët nguy hiïím”. YÁ Baác muöën noái: àaä phuåc vuå nhên dên lao àöång thò thöi, àûâng vaâo nhaâ àõa chuã ùn cúm thõt gaâ, àûâng tú haâo vúái giai cêëp tû saãn, àûâng nhêån vaâng úã trong Haâ Nöåi taåm chiïëm gûãi ra. - Vaâ Baác noái möåt yá rêët dïî hiïíu maâ rêët sêu sù’c àöëi vúái chuáng töi: “Treâo lïn nuái thò khoá vaâ mïåt, nhûng lïn túái àónh thò khoan khoaái nheå nhaâng; lùn xuöëng nuái rêët dïî, rêët mau, nhûng lùn xong röìi thò tan xûúng naát thõt”. Trong lúáp nghiïn cûáu êëy, töi coá laâm baâi “Thú dêng Baác Höì”, noái sûå caãm àöång cuãa mònh trong hoåc têåp. Trong baâi thú coá cêu: “Ngûúâi tuy trong Àaãng, höìn coân úã xa”. Nhûäng lêìn ài bònh thú trong cöng chuáng, töi coá kïí laåi mêíu chuyïån vui àïí laâm liïn hïå cho cêu thú àoá. Töi àaä kïí rùçng: coá nhûäng àïm nguã trong cú quan giûäa rûâng Viïåt Bù’c, töi chiïm bao thêëy mònh àang úã giûäa phöë Haâ Nöåi taåm chiïëm vaâ mua haâng; töi àang öm möåt goái haâng, böîng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 579 nhiïn thêëy möåt tïn caãnh saát Phaáp vaâ mêëy Viïåt gian àuöíi töi, vaâ töi chaåy. Töi chaåy höåc töëc, mïåt quaá, àûát caã húi, múã mù’t: möì höi àang vaä ra, may quaá, chùèng thêëy giùåc Phaáp àêu, caái rûâng Viïåt Bù’c àang baão vïå töi rêët laâ an toaân, vaâ töi quúâ tay ra, coân àuång vaâo àöìng chñ Töë Hûäu, nguã úã bïn caånh. - Töi laâ möåt trñ thûác tiïíu tû saãn, têm lyá dao àöång trûúác nhûäng gian khöí; àïm khuya, khñ rûâng Viïåt Bù’c laånh, laâm cho tim töi vöën yïëu, àêåp maånh nhû laâ töi àang chaåy, kïët húåp vúái tû tûúãng sai lêìm, thaânh ra giùåc Phaáp àuöíi töi, vaâ töi chaåy! Chuyïån chiïm bao coá thêåt, kïí laåi thêëy buöìn cûúâi, nhûng ai coá ngúâ rùçng úã trong têm lyá, têm traång con ngûúâi laåi tinh vi àïën thïë. - Bïë maåc lúáp vaâo ngaây sinh nhêåt Baác 1953: Ngaây sinh nhêåt Baác quang vinh Laâ ngaây sinh nhêåt höìn xanh muön ngûúâi. Mûúâi chñn thaáng nùm, möng ba thaáng hai, àoá laâ nhûäng ngaây sinh nhêåt cho caái phêìn àeåp nhêët cuãa nhûäng têm höìn chuáng ta. * * * Nûä àöìng chñ Trûúng Thõ Myä, phoá chuã tõch Töíng cöng àoaân Viïåt Nam, kïí nhûäng chuyïån ngaây trûúác; nhûäng xoám chúå ven Haãi Phoâng, thónh thoaãng laåi hoãa hoaån, laåi bïånh dõch, laâng xoám cöìn lïn tiïëng khoác húâ, kïu trúâi kïí khöí thaãm thûúng. “Hùm chñn, ba mûúi tïët, meå töi coân chaåy xo chaåy duåi kiïëm gaåo... - Coá ngaây böë töi truâm chùn öm göëi ngöìi suöët buöíi, chùèng noái nùng gò. - Sù’p chïët, öng chó theâm quaã cam maâ meå töi khöng kiïëm àêu ra tiïìn 580 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU mua... - Baâ rêët taâi nhõn. Con caái öëm àau, baâ ngöìi öm con nhõn luön hai ngaây, chó nhai trêìu vaâ uöëng nûúác laä suöng... - Thïë laâ töi ài úã... Baån baâ cö töi toaân ngûúâi giaâu sang, töi luác naâo cuäng phaãi ”bêím baâ lúán, daå cuå lúán", co ro cuám ruám nhû con seã nhuáng nûúác. - (Khi töi ài laâm thúå dïåt), töi phuå maáy nhúä... Súå lau maáy khöng saåch bõ thúå chñnh cuãng vaâo àêìu. Súå súåi àûát, nöëi khöng kõp ngûúâi ta chûãi. Súå sú yá maáy keåp àûát tay... Töi súå àuã thûá". Àöìng chñ Theáp Múái viïët baâi Nhúá thúâi dûång Àaãng, coá àoaån viïët vïì möåt lúáp ngûúâi tûâ ghïë nhaâ trûúâng àaä ài àïën vúái caách maång, nhûäng giúâ àêìu dûång nghiïåp. Kïí vïì trûúâng Bûúãi úã Haâ Nöåi; thûåc dên àùåt tïn laâ trûúâng Baão höå, laåi laâ núi saãn sinh ra nhiïìu ngûúâi chöëng laåi chñnh phuã baão höå nhêët: Caác àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng, Haâ Huy Giaáp, Ngö Gia Tûå, Trõnh Àònh Cûãu, Àöî Ngoåc Du, Nguyïîn Vùn Cûâ, Lï Vùn Lûúng... Nhûäng ngaây àêìu thaáng giïng 1975 naây, töi àaä laâm cuöåc haânh hûúng vïì thùm hang Cöëc Boá vaâ laâng Paác Boá. Chõ thi sô nûä àaãng viïn Àaãng Cöång saãn Phaáp àûáng trêìm lùång trûúác nhûäng hoân àaá, trong caái hang àaá maâ Baác Höì àaä úã. Nûúác suöëi úã àêy trong xanh ngùn ngù’t, saáng àeåp laå luâng! Töi àaä thùm húåp taác xaä Möå Lao, Haâ Têy, húåp taác xaä Àöìng Haãi, Thaái Bònh. Töi àaä vïì thùm huyïån Quyânh Lûu, Nghïå An, coá ba vuâng kinh tïë àang àûúåc sù’p xïëp töí chûác laåi: Vuâng àöìi nuái 13 xaä, vuâng luáa trung têm 15 xaä, vuâng ven biïín 12 xaä; lïn Quyânh Chêu xem tröìng vaâ nhên giöëng coã Tyga, möåt giöëng coã àïí nuöi boâ sûäa vaâ caãi taåo àêët; nghe xaä Quyânh Baá noái vïì àûa nöng nghiïåp lïn saãn xuêët lúán xaä höåi chuã nghôa; möåt chiïën dõch hún möåt vaån ngûúâi àang caãi taåo àöìng muöëi úã Quyânh Thuêån. - Möåt sûå cöë gù’ng lúán àang múã röång trïn khù’p àêët nûúác... MAÂI SÙÆT NÏN KIM 581 Nhaâ thú cöång saãn Thöí Nhô Kyâ, Nadim Hikmeát noái: Töi biïët Möåt khi ngûúâi ta àaä sa vaâo caái say mï êëy, Vaâ khi ngûúâi ta coá möåt traái tim khaá nùång àöìng cên... Möîi lêìn kyã niïåm ngaây thaânh lêåp Àaãng laâ möåt dõp àïí chuáng ta uöëng nûúác nhúá nguöìn, hoåc têåp caái say mï kiïn quyïët laâm caách maång cuãa nhûäng àöìng chñ ài trûúác nhêët; nhûäng àöìng chñ tiïn phong êëy truyïìn caái traái tim nùång àöìng cên cuãa hoå cho nhûäng lúáp thanh niïn liïn tiïëp nöëi bûúác hoå ài lïn àûúâng lúán. Laâ möåt dõp tûå saáng taåo mònh möåt lêìn nûäa, luön luön tûå saáng taåo, àïì phoâng lúáp buåi noá laâm múâ têëm gûúng têm höìn mònh, giûä vûäng sûå nöìng nhiïåt vaâ tûúi maát noá cho mònh caái sûác treã trung bïìn bó. - “Maäi àïën 9 giúâ töëi, chuáng töi múái vaâo thõ xaä Quaãng Trõ. AÁnh trùng thu chó coân múâ aão nhû buöíi hoaâng hön. AÁnh chúáp bom, aánh chúáp phaáo àuöíi nhau thaânh möåt doâng aánh saáng chuyïín àöång. Mùåt àêët rung lïn theo nhûäng tiïëng nöí, luác giêåt nhanh, luác keáo daâi. Böîng úã àêu vùèng laåi möåt gioång ngêm thú oáng mûúåt: Chuáng ta bay nhû ngoån lûãa Ta bay bù’t àuöíi giùåc Àêët vûún daâi àïën goát Vaâ traái tim böìng lêëy àêìu suáng chöëng tùng. Anh giao liïn àang ài böîng nùçm aáp tai xuöëng àêët. Röìi anh àûáng dêåy baão töi: - “Chiïën sô khêíu àöåi 12 cuãa anh Trûúâng ngêm thú hay quaá, gioång anh Huâng ngêm thêåt laâ tuyïåt diïåu(1). (1) Àùng baáo Nhên dên ngaây 20-9-1972. 582 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Súã dô töi àaä cheáp àoaån baáo naây vaâo söí tay cuãa mònh vaâ giûä hún hai nùm nay, vò noá daåy cho töi hiïíu têm höìn cuãa cuöåc àúâi, cuãa cuöåc àúâi thêåt laâ múái, búãi luön tiïën lïn theo lyá tûúãng àuáng, töët, àeåp, theo nhûäng muåc tiïu cuãa Àaãng. 3-2-1975 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 583 “CAÁI THUÚà BAN ÀÊÌU DÊN QUÖËC ÊËY” Nhên kyã niïåm 29 nùm ngaây 19 thaáng Taám 1945, caác baån töi úã baáo Vùn Nghïå baão töi gúåi laåi ñt nhiïìu kyã niïåm. Töi àaä viïët baâi thú Ngoån quöëc kyâ taåi thaânh Hoaâng Diïåu trong nhûäng thaáng àêìu Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa nùm thûá nhêët. Öi! Laá Cúâ àoã sao vaâng thiïng liïng vô àaåi cuãa nhên dên ta àang rúä raâng trïn khù’p Traái àêët, àñnh vaâo böën chûä Quyïët chiïën Quyïët thù’ng, àaä thaânh cúâ cuãa quên àöåi nhên dên Viïåt Nam, tung bay trïn noác hêìm cuãa tûúáng Àúâ Caát baåi trêån taåi Àiïån Biïn Phuã; laá cúâ sao vaâng nïìn àoã àaä ài vúái Baác Höì thùm nhiïìu nûúác trïn thïë giúái; laá cúâ tûng bûâng vêîn moåc trong têm höìn 50 triïåu nhên dên Viïåt Nam ta! Coân laâ möåt thanh niïn luác 19 thaáng 8 nùm 1945, töi nhúá roä: Trûúác ngaây Töíng khúãi nghôa, dên ta khöng coá quöëc kyâ; cúâ naâo? Cúâ Nam kyâ thuöåc àõa laâ duy nhêët cúâ tam taâi Phaáp, caái àoá rêët chñnh thûác, roä raâng; coân Trung, Bù’c kyâ thò ngoaâi cúâ thöëng trõ tam taâi, chó thêëy laá cúâ vuöng treo trûúác àònh, nhûäng ngaây tïë thêìn; nghe noái coá laá cúâ vaâng cuãa nhûäng vua noái chung, hoùåc laâ coá laá cúâ long tinh möåt soåc àoã trïn nïìn vaâng cuãa Khaãi Àõnh. Búãi khöng coá cúâ cuãa nûúác Viïåt Nam tûâ Nam chñ Bù’c, nïn 584 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chñnh phuã buâ nhòn thên Nhêåt sau ngaây 9 thaáng ba 1945, múái àùåt ra laâ “cúâ queã ly” kyâ cuåc chïët yïíu kia. Nhù’c laåi hoaân caãnh nhû vêåy, àïí caác baån treã hiïån nay thêëy laåi nöîi sûúáng vui thoãa daå cuãa àöìng baâo ta khi thêëy Caách maång thaáng Taám thaânh cöng àûa lïn ngöi thiïng liïng laá Cúâ àoã sao vaâng duy nhêët, tûúång trûng cho Töí quöëc. Vaâ àêy laâ möåt êën tûúång haâo huâng àeåp àeä vö haån, cho nïn Höì Chuã tõch múã àêìu baâi thú Chuác Tïët Khaáng chiïën àêìu tiïn nùm 1947, àaä viïët: Cúâ àoã sao vaâng tung bay trûúác gioá Tiïëng keân Khaáng chiïën vang döåi non söng! Sung sûúáng nhêët trïn àúâi, coá leä laâ gioá, búãi gioá lêìn àêìu tiïn àûúåc quyïån vúái laá cúâ àoã sao vaâng! Gioá reo, gioá reo, gioá Viïåt Nam reo; Mêy bay, mêy bay, mêy höìng tûúi saáng. Gioá ca trïn non, gioá ngúåi trïn àeâo; Gioá haát trïn àöìng; maáu àoã cao treo. Gioá bay ài maâ nhaåc cuäng bay theo Àûa tin múái khù’p trïn trúâi nûúác Viïåt. Hoa coã àoán, maâ nuái söng cuäng biïët Cúâ Viïåt Nam oanh liïåt gioá mûâng bay! Öi! Caái lûáa thanh niïn thaáng Taám 45 êëy, hoå cuâng vúái toaân dên taái sinh cuâng Töí quöëc. Têm trñ hoå ngêíng lïn cuâng vúái àêìu mù’t hoå, caái höìi Caách maång nguyïn niïn: Böën nghòn nùm tröng mùåt khöng Meå giaâ; Chuáng con vêîn sùén möåt loâng treã êëy. Ngù’m têìng biïëc, chuáng con mûâng biïët mêëy Thêëy con dû maáu àoã àïí trang hoaâng Töi coân nhúá caái truå súã cuãa Höåi Vùn hoáa Cûáu quöëc Viïåt Nam luác àoá, trûúác Caách maång thaáng Taám vöën laâ nhaâ cuãa MAÂI SÙÆT NÏN KIM 585 Höåi Khai tri Tiïën àûác (hiïån nay laâ Cêu laåc böå Thöëng nhêët), haäy coân trang àiïím hònh con dúi ngêåm nhûäng àöìng tiïìn, y nhû möåt caái nhaâ quan lúán. Trong caái voã chûa kõp caãi taåo êëy, laâ toâa soaån nhûäng söë àêìu taåp chñ Tiïn phong, baáo La Reápublique (Dên chuã cöång hoâa), laâ ban biïn têåp nhûäng saách cuãa Vùn hoáa Cûáu quöëc. Úà àoá, khoaãng thaáng 9, thaáng 10 nùm 1945, anh Nguyïîn Huy Tûúãng, luác êëy úã trong ban phuå traách Höåi Vùn hoáa Cûáu quöëc, àaä gúåi yá àêìu tiïn cho töi viïët möåt baâi thú ca ngúåi Cúâ àoã sao vaâng. Hoaân caãnh luác àoá laâ: Úà Nam Böå ngoån quöëc kyâ àang xöng pha lûãa àaån, anh duäng, gay go, khaáng chiïën trûúác tiïn chöëng xêm lûúåc Phaáp; nhûng úã Haâ Nöåi thuã àö, nêëp boáng boån quên àöåi Quöëc dên àaãng Trung Quöëc àang àoáng úã miïìn Bù’c nûúác ta, nhûäng àaãng phaái phaãn àöång trûúng nhûäng laá cúâ sao trù’ng, cúâ ba gaåch, khöng cöng nhêån cûúng võ quöëc kyâ cuãa Cúâ àoã sao vaâng. Hùçng ngaây úã vaâi khu phöë, chuáng phaát thanh chöëng Chñnh phuã Caách maång Lêm thúâi; chuáng tiïën haânh nhûäng viïåc bù’t coác ngûúâi, khiïu khñch phaá röëi; chuáng baây troâ biïíu tònh chöëng cuöåc Töíng tuyïín cûã bêìu Quöëc höåi àêìu tiïn (6-1-1946). Àöìng chñ nhaâ vùn Nguyïîn Huy Tûúãng àaä “àùåt haâng xaä höåi” cho töi duâng thú phêët cao ngoån Quöëc kyâ, coá nghôa laâ àaánh vaâo boån phaãn àöång, uãng höå Chñnh quyïìn Nhên dên coân non treã. Töi kñnh cêín nhêån sûå tñn nhiïåm àêìu tiïn àoá, phêën àêëu viïët baãn traáng ca 293 cêu thú, giûäa caái khöng khñ phêën khúãi haâo huâng cuãa dên ta, cuöëi nùm 1945 êëy. Vaâ cuöåc àêëu tranh chñnh trõ, àêëu tranh giai cêëp sang àïën nùm 1946, khöng hïì búát phêìn gay go; nhûäng anh em, àöìng chñ cuãa töi trong Höåi Vùn hoáa Cûáu quöëc Viïåt Nam luác àoá ra cöng khai, nhûäng Nguyïîn Huy Tûúãng, 586 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nguyïîn Àònh Thi, Nam Cao, Lûu Vùn Lúåi... àaä giaác ngöå cho ngoâi buát cuãa töi cuâng vúái ngoâi buát cuãa caác anh em êëy phuåc vuå kõp thúâi, phuåc vuå thúâi sûå. Vaâ ngûúâi thû kyá toâa soaån cuãa túâ baáo Quöëc Höåi luác êëy ra àúâi àïí cöí àöång, àêëu tranh tûâng ngaây, tûâng tuêìn lïî cho cuöåc Töíng tuyïín cûã àêìu tiïn, chñnh laâ taác giaã Söëng moân, chñnh laâ Nam Cao. Bêìu Quöëc höåi thaáng giïng nùm 1946 êëy, laâ möåt cuöåc àêëu tranh chñnh trõ quyïët liïåt; boån àaãng phaái phaãn àöång trong nûúác, àûúåc sûå giuáp àúä cuãa boån Quöëc dên àaãng Tûúãng Giúái Thaåch àang àoáng quên trïn miïìn Bù’c nûúác ta, tòm hïët caách phaá cöng cuöåc bêìu Quöëc dên Àaåi höåi cuãa ta, maâ chuáng ta thò nhêët quyïët duâng laá phiïëu töíng tuyïín cûã cuãa nhên dên xêy dûång nïìn taãng húåp phaáp cho Chñnh quyïìn Caách maång. Öi, say mï biïët bao, nhûäng tiïëng tröëng ïëch cuãa caác àöåi thiïëu nhi, cúâ àoã sao vaâng dêîn àêìu, möîi em ca-lö àöåi lïåch rêët xinh, rêìm rêåp ài àïìu, miïång haát nhûäng baâi ca múái caách maång; caác em tuyïn truyïìn vêån àöång cho cuöåc bêìu cûã Quöëc höåi. Quên xêm lûúåc Phaáp àang àaánh trong Nam Böå, moåi ngûúâi nhúá túái àúâi nhaâ Trêìn, quên xêm lûúåc Nguyïn àùåt Töí quöëc ta trong caãnh lêm nguy; trïn caác baáo, tïn Höåi nghõ Diïn Höìng ngaây trûúác àûúåc nhù’c àïën àïí song song vúái Quöëc dên Àaåi höåi ngaây nay. Höåi Vùn hoáa Cûáu quöëc laåi cho töi àûúåc viïët baâi thú Höåi nghõ non söng. Caác bö laäo hoåp úã àiïån Diïn Höìng dûúái thúâi vua Trêìn Nhên Tön laâ cuöåc hoåp mùåt cuãa nhên dên ta, cuãa àêët nûúác ta thuúã êëy. Quöëc höåi àêìu nùm 1946 seä hoåp àïí xêy dûång àêët nûúác vaâ àöëi phoá vúái ngoaåi xêm, laâ cuöåc hoåp cuãa caác miïìn, caác tónh, laâ Höåi nghõ Non söng lêìn thûá hai, sau 661 nùm, dûúái thúâi Chuã tõch Höì Chñ Minh. Trûúác nguy cú xêm lûúåc múái cuãa giùåc Phaáp muöën àö höå trúã laåi nûúác ta, caái yá tûâ Bù’c chñ Nam cûã àaåi biïíu vïì àêëu cêåt chen vai tay bù’t mùåt mûâng chung lo viïåc MAÂI SÙÆT NÏN KIM 587 nûúác, laâ möåt hònh aãnh, möåt quang caãnh êëm aáp haâo huâng vö haån. Múái daânh laåi àûúåc àöåc lêåp sau möåt thïë kyã Phaáp thuöåc, maâ möåt àêët nûúác daâi dùåc coá hún 3000 kilömeát búâ biïín, bêëy lêu bõ chuáng noá “chia àïí trõ”, nay höåi vïì àoaân kïët ruöåt thõt vúái nhau, toãa caái sûác maånh cuãa möåt luäy theáp dñnh liïìn, àoá laâ möåt sûå kiïån chûa coá bao giúâ! Trong dõp naây, ai maâ khöng nhúá laåi cuöåc trûúâng chinh trong khöng gian vaâ thúâi gian cuãa dên ta, nhûäng bûúác ài trïn àûúâng Nam tiïën lêu daâi gian khöí, kiïn nhêîn laå kyâ, biïët bao phêën àêëu, vaâ àöìng thúâi biïët bao xa caách nhúá thûúng! Nhûäng tûâ khùn goái bûúác chên ra, Thanh kiïëm mang ài doåi saáng loâa. Cù’t àaá böí àeâo thên giûäa gioá; Cheám tre àùén göî úã cuâng ma. Bûúác vûâa àùåt xuöëng, dûång choâi lïn; Phaá sêåy lau ra, ruöång cêëy liïìn. Nùm thaáng vun tröìng cúm moåc chêåm, Thù’t dêy lûng buång, vûäng loâng tin Àêët laå hoang àöåc thuêìn thuåc dêìn: Lûãa àaâo nhen nhuám, vöën thïm ra Àêët múái mûâng xem nûát tröí hoa. Hoa múái vêîn hoa quen thuöåc cuä, Nûúác non nay laåi nûúác non nhaâ. Nhûng àêu àaä phaãi dûâng úã àêy! Chöî vûâa múái êëm, àaä lïn yïn. Àûúâng saá ly kyâ, ngûåa àaão àiïn. Àeâo laå lù’m thay! Söng khaác nûúác, Coã cêy hoang àöåc gù’ng laâm quen. 588 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Laåi laâm laåi caái quaá trònh thuêìn thuåc hoáa! Haâng nghòn nùm ài vaâo nhû thïë, miïìn Nam nhúá miïìn Bù’c biïët bao nhiïu! Maãi ài, luác nghó chêëm möì höi, Ngoaãnh laåi: Thùng Long àaä khuêët röìi! Böîng nhúá thiïët tha söng Nhõ cuä, Söng Hûúng, söng Cûãu dïî laâm nguöi? Caái truyïìn thöëng nhûäng öng àöì xûá Nghïå tûâ xûa ài vaâo àïën têån nhûäng laâng xoám xa xöi nhêët cuãa phûúng Nam, nhên dên ta cûá nöëi tiïëp truyïìn thöëng êëy. Vaâo lêu, úã lêu àaä thaânh dên thöí cû trong Nam röìi, nhûng têët caã “Trung kyâ” “Nam kyâ” àïìu khöng quïn göëc gaác cuãa mònh tûâ “Bù’c kyâ”. Àûúâng ài ngùn trúã, úã àöi bïn; Maåch maáu quï hûúng vêîn chaãy liïìn, Haåt giöëng lòa cêy ùn àêët múái, Laá xanh thûúng cöåi luác naâo quïn Cho nïn khi tûâ Chiïën khu vûâa múái vïì thuã àö Haâ Nöåi, Chuã tõch Höì Chñ Minh trong nhûäng ngaây àêìu àaä kyá sù’c lïånh cho töí chûác Töíng tuyïín cûã ngaây 6 thaáng giïng 1946 àïí bêìu Quöëc höåi àêìu tiïn, thò caã dên töåc ta vö haån thêëm thña caái tònh non söng thöëng nhêët bêëy lêu nay vêîn öm êëp trong loâng... Baâi thú 321 cêu viïët xong ngaây 20 thaáng hai 1946, àûúåc àûa àïën nhaâ in cuâng höm êëy, vaâ in xong 23 höm sau. “Nhûäng ngaây khöng thïí naâo quïn”. Àoá laâ caái tònh àêìu cuãa Caách maång thaânh cöng. Möåt nùm sau, 19 thaáng Taám 1946, úã Haâ Nöåi coá cuöåc biïíu tònh kyã niïåm. Töi coân nhúá caái trêån mûa bêët ngúâ höm êëy. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 589 Mûa! Mûa! Àoaân tuêìn haânh kyã niïåm Möåt nùm Caách maång thaânh cöng àang cúâ giûúng rúåp trúâi, biïíu ngûä cùng ài löång lêîy, thò mûa to truát xuöëng; thïë laâ moåi ngûúâi ài dêìm dûúái mûa ûúát hïët, maâ vêîn say sûa; tiïëng ngûúâi reo, hoâa vúái tiïëng mûa raâo raâo, cho nïn thaânh ra Trïn àûúâng reáo möåt tiïëng söng, tiïëng thaác. Hai nùm sau (19-8-1947) thò àaä Khaáng chiïën röìi. Luác àoá töi laâm biïn têåp viïn cho Àaâi Tiïëng noái Viïåt Nam àang úã vuâng ngoaâi thõ xaä Bù’c Kaån: Hai nùm qua, nay laåi muâa thu túái, Möîi lêìn thu túái, laåi múái muâa thu, Thu tûâ àêy khöng thu thaãm thu sêìu, Maâ thu sûúáng, àûúåm maâu xuên maát maát... Caác baån hai mûúi tuöíi hiïån nay, nghô àïën “Caách maång muâa thu”, thò cho laâ tûå nhiïn, tûå nhiïn àïën mûác dô nhiïn, rùçng muâa thu vui tûúi phêën khúãi. Àöëi vúái lûáa ngûúâi hiïån nay 50 tuöíi hoùåc hún nûäa, thò caái vui cuãa muâa thu khöng dô nhiïn nhû thïë àêu, maâ chó bù’t àêìu tûâ 19 thaáng Taám 1945. Khi coân treã, töi àoåc Tuyïët höìng lïå sûã (dõch) cuãa Tûâ Trêím AÁ, töi coân nhúá àïën caái nöîi buöìn u uêët cuãa Möång Haâ khi thúâi tiïët vaâo muâa thu! Chûä Thu ai àùåt lïn ngöìi chûä Têm, theo chûä Haán, muöën diïîn àaåt caái khaái niïåm trûâu tûúång laâ “Sêìu”, thò tûâ àúâi cöí, ngûúâi ta àaä gheáp chûä Thu vúái chûä Têm; loâng ngûúâi giûäa muâa thu thò laâ buöìn, àêy laâ chuyïån dô nhiïn àïën nöîi thaânh ra vùn tûå. Cho nïn vaâo muâa thu, Möång Haâ múái caâng “ngaâ ngaâ maâ say, ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác”. Úà Viïåt Nam ta, chó “Tûâ ngaây caách maång muâa thu” (1945), thò muâa thu múái hïët coá nghôa laâ buöìn, têm höìn 590 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi vaâo muâa thu múái phêën chêën; àêy àuáng laâ caách maång, laâ möåt cuöåc àöíi àúâi, àöíi têm höìn, àöíi hïå têm höìn. Baâi thú töi viïët thaáng 8 nùm 1947 úã Bù’c Kaån, múái coá hai nùm thöi, maâ àaä nhúá biïët bao. Möåt ñt thõt xûúng ta - àaä theo cuâng Caách maång Muâa thu thaáng Taám nùm Böën mûúi nhùm Khúãi nghôa ài lïn, dên chuáng rêìm rêìm Maáu àûúâng phöë gêìm gêìm nghe noáng noáng... Bêy giúâ àaä 29 nùm röìi. Töi vêîn nhúá, caâng nhúá cuöåc taái sinh cuãa mònh; luác êëy cûúáp chñnh quyïìn xong, thò vúä àï Àöng Lao, quêìn chuáng àaä haâo huâng trõ luåt, chûäa luåt: Nhúá Nhû Nhû Nhû têët caã nùm Cöång hoâa thûá nhêët laá vaâng cuäng coá nghôa laâ vui, mûa ngêu àûúâng coá võ ngoåt buâi, luåt löåi chó taåi loâng traân ngêåp. .. Öi! Chñnh quyïìn! Chñnh quyïìn! Chñnh quyïìn cuãa chuáng ta, tûâ nö lïå trúã laåi laâm ngûúâi, chñnh quyïìn vïì vúái Cuå Höì Chñ Minh, caác cêëp chñnh quyïìn laâ anh em, àöìng chñ cuãa ta, laâ ta! Riïng töi, töi liïn hïå caái vui sûúáng coá chñnh quyïìn êëy vúái niïìm haånh phuác cuãa tònh yïu thûá nhêët; töi thêëy dûúâng nhû hai cuöåc taái taåo, saáng taåo, hai niïìm say mï haâo hûáng êëy coá gò giöëng nhau - chûa kïí chi nhiïìu, hùéng chó kïí caái àiïím naây: laâ khöng thïí naâo quïn àûúåc! Vaâ töi àaä maån pheáp nhaâ thú Thïë Lûä chûäa laåi cêu thú cuãa anh: “Caái thuúã ban àêìu lûu luyïën êëy” thaânh ra: Caái thuúã ban àêìu Dên quöëc êëy Nghòn nùm chûa dïî mêëy ai quïn! Thaáng Taám 1974 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 591 HA NÖÅI, NHÛÄNG NGAÂY TÖÍNG TUYÏÍN CÛà ÀÊÌU TIÏN Höìi kyá Trong nhûäng ngaây chuáng ta bêìu Quöëc höåi khoáa Tû vang döåi Àaåi thù’ng Àûúâng söë 9 lêîy lûâng tiïu diïåt quên Myä - nguyå, trñ nhúá töi àûa töi vïì vúái nhûäng kyã niïåm thù’m thiïët nhûäng ngaây Töíng tuyïín cûã àêìu tiïn thaáng 1 nùm 1946, úã thaânh phöë thuã àö Haâ Nöåi thên yïu naây. Laâ vò “Caái thuúã ban àêìu dên quöëc êëy” vaâ tuöíi treã cuãa àêët nûúác taái sinh, nùm thûá nhêët cuãa nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, laåi gù’n liïìn vúái thúâi treã cuãa baãn thên mònh, kïët laåi cho töi möåt khöëi tûúi saáng nhû mùåt trúâi moåc. Nhên dên ta nù’m chñnh quyïìn, coá chñnh quyïìn! Chñnh quyïìn vïì àêìy rêîy nhûäng baân tay, möîi ngûúâi dên coá möåt phêìn cuãa chñnh quyïìn chung êëy! Höì Chuã tõch vô àaåi, ngay nhûäng ngaây sau Tuyïn ngön Àöåc lêåp 2-9-1945, àaä kyá Sù’c lïånh múã Töíng tuyïín cûã vaâo ngaây 6 thaáng 1 nùm 1946, àïí bêìu Quöëc höåi àêìu tiïn, cú súã cuãa chñnh quyïìn nhên dên; àêy cuäng laâ Quöëc höåi lêåp hiïën, xêy dûång ra Hiïën phaáp. Ngaây höåi lúán àùåt nïìn taãng cho chñnh quyïìn nhên dên cuäng laâ möåt cuöåc àêëu tranh chñnh trõ lúán, gay go quyïët liïåt. Vïì sau, nhûäng sûå kiïån 592 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phûác taåp xaãy ra, röìi giùåc Phaáp gêy hêën caã hai miïìn, thò chuáng ta àaä coá möåt Chñnh phuã húåp phaáp vûäng vaâng röìi àïí àöëi phoá. Caâng chûáng toã caái nhaän quan saáng suöët nhòn xa cuãa Höì Chuã tõch. Töíng tuyïín cûã! Töíng tuyïín cûã! Nhûäng tiïëng lay àöång caã nuái söng, tûâ Nam chñ Bù’c, coá nghôa laâ Töí quöëc àöåc lêåp, nhên dên tûå do; laá phiïëu àêìu tiïn trong tay möîi ngûúâi dên, bao göìm caã phuå nûä, laâ möåt miïëng aánh saáng àoång laåi. Trïn caác mùåt baáo thúâi êëy, nhiïìu baâi nhù’c nhúã, liïn hïå Quöëc dên Àaåi höåi naây vúái Höåi nghõ Diïn höìng thúâi nhaâ Trêìn àaánh àuöíi quên xêm lûúåc Nguyïn. Búãi vò moåi ngûúâi àïìu caãm biïët rùçng nhên dên ta phaãi gêëp ruát chuêín bõ möåt cuöåc khaáng chiïën thêìn thaánh baão vïå nïìn àöåc lêåp múái giaânh laåi àûúåc. Giùåc Phaáp àang trúã laåi têën cöng ta trong Nam Böå, Nam Böå àang khaáng chiïën cûáu nûúác. Thúâi nhaâ Trêìn, nhûäng ngûúâi dên ta toã quyïët têm khöng àöåi trúâi chung vúái quên cûúáp nûúác, àaä thñch hai chûä “Saát Thaát” vaâo caánh tay mònh; nùm thûá nhêët, thûá hai cuãa nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, trong khöng khñ caách maång noáng bûâng, coá nhûäng chiïën sô Nam böå àaä daám chùåt möåt ngoán tay cuãa mònh, thïì giïët cho àûúåc giùåc xêm lûúåc Phaáp; chñnh mù’t töi àaä tröng thêëy, öi! Coân tûúi roái àûång trong loå phooác-mön, nhûäng ngoán tay Nam böå êëy, gûãi ra cho àöìng baâo miïìn Bù’c, noái yá chñ sù’t àaá àûáng muäi chõu saâo! Nam böå, trong khoái lûãa, àaä töí chûác bêìu Quöëc höåi, vaâ úã nhûäng núi mùåt trêån àang tranh chêëp giûäa àõch vaâ ta, coá nhûäng caán böå hy sinh trong luác bûng hoâm ài thu nhêån phiïëu. Nhûäng ngaây Töíng tuyïín cûã êëy, töi àaä àûúåc söëng giûäa Haâ Nöåi, thaânh phöë nùm caánh sao, vúái nùm cûãa ö àêìy nhûäng ngûúâi lao àöång. Tûâ trïn cao nhòn xuöëng, àûúâng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 593 phöë àaä thaânh nhûäng suöëi àoã àang chaãy, búãi cúâ treo rûåc rúä gioá lay, vaâ doâng ngûúâi vúái xe cöå àang ài, àang chaåy, cho caãm giaác nhû suöëi cúâ àoã àûa tröi ài nhûäng ngöi sao vaâng. Tûúâng nhaâ daán nhûäng aáp phñch nhiïìu maâu thêåt vui, cöí àöång cho nhûäng àaåi biïíu ûáng cûã. Cêu laåc böå Thöëng nhûát hiïån nay, trûúác Caách maång laâ toâa nhaâ Höåi Khai trñ Tiïën àûác, chöî àaánh töí töm; höìi àoá laâ truå súã Höåi Vùn hoáa Cûáu quöëc Viïåt Nam, cuäng laâ toâa soaån cuãa túâ baáo “Quöëc Höåi” cöí àöång cho Töíng tuyïín cûã, maâ chuã buát chñnh laâ nhaâ vùn Nam Cao. Möîi khi nhúá laåi neát mùåt gêìy, veã mùåt saáng, nuå cûúâi hiïìn cuãa àöìng chñ chuã buát Nam Cao, töi khöng khoãi xuác àöång; caác nhaâ vùn úã Vùn hoáa Cûáu quöëc luác êëy àïìu cöë gù’ng möîi ngûúâi möåt phêìn viïåc goáp phêìn cho cuöåc Àêëu tranh lúán thaânh cöng. Vïì phêìn mònh, töi àaä saáng taác baâi thú daâi: Höåi nghõ Non söng, yá noái bêy giúâ caã àêët nûúác ta múái vïì hoåp thaânh Quöëc höåi, àïí baân chuyïån giûä nûúác, dûång nûúác. Trong khi toaân dên say sûa vúái cuöåc xêy dûång nïìn taãng chñnh quyïìn, thò coá möåt boån phaãn àöång trong nûúác, dûåa thïë quên Tûúãng àang àoáng úã miïìn Bù’c, êm mûu phaá hoaåi Töíng tuyïín cûã; boån chuáng súå nhên dên ta bêìu àûúåc Quöëc höåi, thò Chñnh quyïìn caách maång laåi caâng vûäng chù’c, vaâ boån chuáng hïët àûúâng laâm ùn. Boån chuáng töí chûác goåi laâ möåt “cuöåc biïíu tònh àaã àaão Töíng tuyïín cûã”. Bûäa kia trong vaâi phöë Haâ Nöåi Coá cuöåc biïíu tònh - nghô cuäng töåi - Veãn veån àïëm àûúåc nhûäng ba mûúi Linh baãy thùçng ngûúâi ài quêëy röëi. .... Chen nhau àöng tûåa chuâa Baâ Àanh, Hùng haái nhû ngûúâi àang ngaái nguã! 594 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Baáo Àöåc lêåp xuêët baãn úã Thuã àö, ngaây 23 thaáng 12 nùm 1945 àùng nhûäng vêìn thú traâo phuáng trïn àêy. Caác tónh ngoaâi thuã àö Haâ Nöåi cuäng möåt khöng khñ naáo nûác chuêín bõ Töíng tuyïín cûã. Baãn thên töi àûúåc vinh dûå laâ ngûúâi ûáng cûã úã Haãi Dûúng, cuäng nhû caác nhaâ vùn, nhaâ thú Nguyïîn Àònh Thi úã Haãi Phoâng, Nguyïîn Huy Tûúãng úã Bù’c Ninh, Cuâ Huy Cêån úã Haâ Àöng... Töi àaä vïì caác huyïån Haãi Dûúng, vaâ nhúá maäi àaám rûúác vêån àöång úã huyïån Thanh Haâ, moåi ngûúâi, cho àïën caác cuå giaâ, àïìu coá caái höìn nhiïn cuãa tuöíi treã; töëi höm êëy laâ àïm biïíu diïîn mûâng Töíng tuyïín cûã úã huyïån lyå, töi coân nhúá anh thanh niïn ra sên khêëu, vai vaác khêíu suáng trûúâng, haát baâi “Nhúá chiïën khu”: Coân àêu trïn chiïën khu trong rûâng chiïìu... àêìy möåt têm höìn laäng maån caách maång; sau nhûäng ngaây thaáng Taám, chù’c hùèn anh êëy laåi àaä lïn chiïën khu vúái Khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp, vaâ hiïån nay coá leä toác àaä hoa rêm... Raång ngaây 1 thaáng giïng 1946, Haâ Nöåi thûác dêåy rêët súám, mùåc aáo àeåp cuãa thaânh phöë, laâ cúâ, vaâ moåi ngûúâi àïìu mùåc aáo àeåp nhû vaâo höåi; coá nhûäng aáo daâi coân nguyïn nïëp lêëy trong rûúng ra, thúm muâi bùng phiïën; caác chaáu mùng non khi êëy, töi goåi laâ “àaân chim dên töåc”, lñu lo haát, mang tröëng ïëch ài thaânh haâng nguä, àïën caác nhaâ múâi baâ con ài boã phiïëu. Àêy laâ möåt caách chaâo kñnh mïën cuãa caác chaáu àöëi vúái baâ con, chûá thêåt ra chùèng ai àúåi phaãi múâi moåc. Coá nhûäng öng cuå muâ nhúâ chaáu dù’t ra thuâng phiïëu laâm nhiïåm vuå vinh quang cuãa ngûúâi cöng dên, suöët àúâi ngêåm àù’ng nuöët cay laâ ngûúâi mêët nûúác, nay ngaây 6 thaáng giïng nùm 46, cêìm laá phiïëu cuãa ngûúâi dên àöåc lêåp tûå do boã vaâo thuâng bêìu cûã; àöëi vúái öng cuå gêìn suöët àúâi ngûúâi tuãi nhuåc, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 595 tûúãng chûâng nhû maãnh giêëy gêëp tû rúi trong thuâng phiïëu coá möåt tiïëng vang döåi saãng khoaái laå thûúâng! Töi cuäng àaä àûúåc dûå cuöåc Mñt tinh úã Viïåt Nam Hoåc xaá, caác àaåi biïíu quöëc höåi truáng cûã taåi Haâ Nöåi caãm ún caác cûã tri àaä bêìu mònh vaâ hûáa heån trûúác hoå. Höì Chuã tõch, àaåi biïíu Haâ Nöåi, ngûúâi àûúåc nhiïìu phiïëu nhêët, àaä coá mùåt úã mñt tinh àïí caãm taå àöìng baâo àaä tñn nhiïåm mònh. Thaáng nùm úi, coá thïí naâo quïn? Töi coá thïí naâo quïn Höì Chuã tõch ài dûúái aánh trúâi chiïìu trong saáng, Baác ài giûä moåi ngûúâi, vúái möåt àöi deáp cao su; nhûäng ngaây àêìu cuãa Caách maång êëy thêåt laâ àún giaãn àïën tuyïåt vúâi, àöìng baâo yïu Baác quaá, xuám laåi ài theo quanh Baác, chen caã vaâo Baác, giêîm vaâo deáp laâm Baác trêåt deáp; àöìng baâo àûa söí tay ra xin Baác chûä kyá, Baác cûá cho nhû thûúâng, vaâ àïí cho àöìng baâo quêëy Baác nhû vêåy; töi hiïíu àêy laâ tònh yïu thûúng vö haån cuãa Höì Chuã tõch àöëi vúái nhên dên... Thù’ng lúåi àêìu tiïn thêåt laâ hún caã moåi dûå kiïën. Anh em Vùn hoáa Cûáu quöëc chuáng töi àaä quaãng caáo trïn taåp chñ Tiïn phong: seä ra möåt quyïín saách lêëy tïn laâ “Laá phiïëu dûång nûúác”, ghi nhûäng sûå kiïån lúán lao cuãa Töíng tuyïín cûã bêìu ra Quöëc höåi àêìu tiïn cuãa Nûúác ta, vaâ phiïn hoåp Quöëc höåi àêìu tiïn. Möåt àõa àiïím àaä àûúåc chuêín bõ chu àaáo: àònh cuãa laâng Àònh Baãng, Bù’c Ninh, ngöi àònh cöí maái ngoái trang nghiïm, bïn trong toaân bùçng göî quñ, àaä àûúåc böë trñ laâm núi hoåp Quöëc höåi, nïëu coá sûå gò bêët trù’c úã Haâ Nöåi do thuâ trong giùåc ngoaâi gêy sûå. Nhûng möåt söë àaåi biïíu quöëc höåi chuáng töi àïën Àònh Baãng vúái sûå dêîn àêìu cuãa cuå Nguyïîn Vùn Töë, khöng phaãi àïí hoåp, maâ àïí caãm ún àöìng baâo àõa phûúng àaä giuáp àúä nhiïìu trong cuöåc böë trñ naây. Tònh hònh Haâ Nöåi luác àoá khaã quan, coá thïí hoåp Quöëc höåi úã Thuã àö àûúåc. 596 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Vaâ Nhaâ haát lúán cuãa Thaânh phöë saáng höm êëy bao nhiïu cúâ àoã sao vaâng bïn ngoaâi vaâ bïn trong nhû chù’p caánh cho Nhaâ haát bay lïn, trong àiïåu nhaåc thiïìu Tiïën quên ca oai huâng khai maåc cho phiïn hoåp àêìu tiïn cuãa Quöëc höåi nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa khoáa thûá nhêët - maâ Höì Chuã tõch àaä tûâng noái laâ khoáa Quöëc höåi daâi nhêët thïë giúái, tûâ nùm 1946 àïën nùm 1960. Haâ Nöåi 7-1-1971 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 597 KYà NIÏÅM 20 NØM GIAÃI PHOÁNG THUà ÀÖ Höm êëy, xe ö tö àûa chuáng töi vaâo bùçng con àûúâng tûâ Haâ Àöng qua Thaái Haâ êëp, àïën Trung Liïåt, qua Khêm Thiïn, qua trûúác cûãa ga Haâng Coã, vaâo àaåi löå Trêìn Hûng Àaåo; àoá laâ ngaây àêìu tiïn ta tiïëp quaãn Thuã àö; àöìng baâo Haâ Nöåi àûáng tûâng nhoám trûúác caác cöíng nhaâ, giú tay vêîy; vò laâ saáng súám àêìu tiïn, nïn ngûúâi àûáng bïn àûúâng chûa àöng; caái chûa naáo nhiïåt êëy chñnh laåi giuáp cho chuáng töi lù’ng têm trñ laåi, hûúãng cho thêåt sêu caái giúâ phuát kyâ diïåu naây. Vïì àïën àêy röìi, Haâ Nöåi úi, Ngûúâi ài khaáng chiïën chñn nùm trúâi... Töë Hûäu Hûúãng cho thêåt sù’c caái buöíi saáng àêìu ûúác mú thaânh sûå thûåc: Coá àoaân ngûúâi lïn àoáng trïn rûâng sêu Àïm nay mú thêëy trúã vïì Haâ Nöåi... Chñnh Hûäu Xe chúã nhûäng caán böå vùn hoáa, vùn nghïå vïì khu bïånh viïån Àöìn Thuyã laâ núi chuáng töi úã taåm. ÖÌ, hai caái tai chñn 598 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nùm khöng nghe êm thanh cuãa thaânh phöë, chó nhûäng quen thuöåc vúái tiïëng söng, tiïëng nuái, tiïëng caánh àöìng, bêy giúâ chûa thñch ûáng laåi ngay vúái nhûäng tiïëng vang cuãa êm thanh döåi vaâo caác tûúâng nhaâ röìi hù’t ra; nhûäng löî tai töi àaä tûâng úã Qui Nhún, Huïë, Saâi Goân... bêy giúâ sau chñn nùm múái laåi nghe nhûäng tiïëng vang voång trong nhûäng cûãa nhaâ Haâ Nöåi; tiïëng chñnh cuãa ngûúâi noái vaâ tiïëng vang cuãa tiïëng noái êëy, maäi vaâi thaáng sau múái chêåp laåi laâm möåt trong hai tai laåi thñch ûáng cuãa töi. - Höm nay gúåi laåi caái kyã niïåm vïì xuác giaác naây, noá sêu sù’c àïën mûác thuöåc vïì húi thúã vaâ tim àêåp! Röìi nhûäng höm sau, múái thêåt tûng bûâng, naáo nhiïåt. A! Quên ta àaä vïì! Quên ta àaä vïì!(1) möåt túâ baáo Haâ Nöåi àaä reo lïn nhû vêåy trïn mùåt baáo; caái say sûa chiïën thù’ng traân trïì nïån rêìm rêåp vúái bûúác chên böå àöåi giêåm lïn nhûäng àûúâng phöë cúâ treo, hoa vêîy; öì! Àiïån Biïn Phuã cuâng bûúác vïì vúái caác anh; quêën quñt niïìm yïu mïën hoan hö khêm phuåc cuãa nhên dên Haâ Nöåi laâm nhûäng voâng soáng chung quanh caác anh, vaâ chñnh caác anh, quên àöåi nhên dên khaáng chiïën, caác anh toãa soáng! - Suöëi daâi xanh mûúát nûúng ngö, Böën phûúng löìng löång thuã àö gioá ngaân (Töë Hûäu - 1951), caái thuã àö Viïåt Bù’c vaâ Cuå Höì àaä dúâi vïì Haâ Nöåi; tûâ höm nay, Haâ Nöåi laåi tòm thêëy laåi mònh röìi, laâ thuã àö cuãa nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa. Vaâ àaä hai chuåc nùm nay röìi! Möîi têëc àêët Haâ Nöåi àûúåm thêëm maáu loâng ta, lúâi vaâ nhaåc cuãa Nguyïîn Àònh Thi noái têm tònh cuãa chuáng ta. Nguyïîn Àònh Thi vöën khöng phaãi laâ ngûúâi sinh úã Haâ Nöåi, quï öng baâ cha meå khöng úã Haâ Nöåi; nhûng anh àaä söëng, àaä hoåc úã Haâ Nöåi, (1) Tïn möåt baâi haát trong Khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 599 trñ tuïå anh naãy núã phaát huy nhúâ Haâ Nöåi, saách cuãa anh viïët ra, tûâ Haâ Nöåi phaát haânh ài trïn caã nûúác. Haâ Nöåi laâ thuã àö cuãa möîi têm trñ ngûúâi Viïåt Nam ta. 1954 - 1974, Haâ Nöåi thïm hai mûúi nùm laâm thuã àö cuãa nûúác ta; ngûúâi úã caác tónh, caác àõa phûúng vïì, laâm cöng nhên, laâm caán böå caách maång úã trïn miïëng àêët naây, trûúác àêy 964 nùm àaä loåt vaâo têìm mù’t xanh cuãa vua Lyá Thaái Töí, coá caái aánh saáng gò toaát lïn tûâ àêët, tûâ nûúác maâ laâm cho àêët laânh chim àêåu vaâ ngûúâi qui tuå vïì àêy. Chùèng thúm cuäng thïí hoa nhaâi - Dêîu khöng lõch sûå cuäng ngûúâi àaâng Kinh. Ngûúâi tûâ caác núi vïì, sau möåt thúâi gian àaä thaânh ngûúâi Haâ Nöåi, coá caái daáng dêëp, phong võ trang nhaä cuãa ngûúâi thuã àö. Caác böå, caác cú quan trung ûúng àoáng úã thuã àö; caác Viïån nghiïn cûáu khoa hoåc, kyä thuêåt, nhiïìu trûúâng Àaåi hoåc àoáng úã thuã àö; caác Viïån baão taâng lúán úã taåi thuã àö; Àaâi tiïëng noái Viïåt Nam tûâ núi àêy phaát ra; Haâ Nöåi coân laâ thuã àö cuãa vùn hoåc nghïå thuêåt. Ngay tûâ trûúác, caác nhaâ vùn, nhaâ thú àïìu mong àûúåc àïën Haâ Nöåi àïí hoaân bõ sûå hònh thaânh cuãa mònh, àïí viïn maän sûå phaát huy cuãa mònh. Thuã àö laâ núi têåp trung trñ tuïå, vaâ baãn thên mònh coân laâ möåt thaânh phöë cöng nghiïåp lúán, hiïån nay coá 182 xñ nghiïåp vûâa trung ûúng vûâa àõa phûúng, 348 húåp taác xaä thuã cöng nghiïåp, 262 töí húåp taác vúái 5 vaån ngûúâi saãn xuêët... Tûâ sau khi Baác mêët, töi àaä àûúåc àïën bònh thú Baác Höì úã Xûúãng may Mûúâi, Àöåi cêìu Long Biïn, Ga Haâ Nöåi, Bïånh viïån Gia Lêm; töi àaä àem thú Baác vïì vúái Nhaâ maáy biïën thïë Àiïån, Nhaâ maáy phên phöëi Àiïån, Nhaâ maáy àiïån vaâ nûúác Yïn Phuå, Nhaâ maáy thuöëc laá Thùng Long, Nhaâ maáy boáng àeân phñch nûúác... Caãm àöång nhêët, laâ töi àaä 600 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phuåc vuå thú cho caác baác úã Cöng ty vïå sinh Haâ Nöåi, trûúác Caách maång goåi laâ “ngûúâi àöí thuâng”. Gêìn àêy nhêët, ngaây sinh nhêåt Baác Höì nùm nay (1974), töi bònh thú Höì Chuã tõch úã Nhaâ maáy cú khñ Trêìn Hûng Àaåo, vaâ dõp giöî Baác, bònh thú Baác úã Nhaâ maáy nhûåa Haâ Nöåi. Töi àaä nhû àûúåc hñt thúã caái khöng khñ yïu chuöång vùn hoáa, vùn hoåc cuãa nhûäng ngûúâi cöng nhên xaä höåi chuã nghôa vûâa laåi laâ cöng dên thuã àö, hoå rêët taâi hoa vaâ àêìy trñ tuïå. - Vaâ töi coân thên quñ gòn giûä hai chiïëc cöëc cuãa Húåp taác xaä thuãy tinh Dên chuã àaä tùång sau lêìn töi àïën àoá phuåc vuå thú. Ngûúâi laâm thú trong xaä höåi múái, àûúåc àöí möì höi cuãa trñ oác mònh trïn thuã àö cuãa Töí quöëc thên yïu, caâng roä rïåt laâ möîi têëc àêët Haâ Nöåi àûúåm thù’m maáu loâng ta! Vaâ Haâ Nöåi 12 ngaây êëy! Mûúâi hai ngaây àïm B.52 Myä thaáng chaåp 1972 àïën neám bom huãy diïåt khu Khêm Thiïn vaâ taân phaá nhiïìu khu khaác. Anh baån thú Huy Cêån cuãa töi suöët 12 ngaây êëy úã laåi trûåc cho Böå Vùn hoáa, khöng rúâi Haâ Nöåi möåt buöíi naâo; chuáng töi, ban àïm, àïën nguã úã têìng dûúái cuâng cuãa Viïån baão taâng myä thuêåt maâ chuáng töi thêëy laâ kiïn cöë; bao nhiïu àöìng baâo Haâ Nöåi àaä hy sinh, hai chuáng töi coân toaân veån caã, nhûng chuáng töi cuäng caãm thêëy möîi têëc àêët Haâ Nöåi thêëm àûúåm maáu cuãa traái tim chuáng töi; nhaâ ga Haâ Nöåi bõ bom Myä phaá mêët trung têm, núi coá caái àöìng höì lúán chó giúâ cho haânh khaách; chõ baån nhaâ vùn cuãa töi viïët caãm nghô, nhù’c àïën caái àöìng höì nhaâ ga Haâ Nöåi, àaä tûâng chó giúâ cho chõ khi chõ coân laâ thiïëu nûä, möîi lêìn hoâ heån vúái ngûúâi mònh yïu. Öi! Möîi têëc àêët Haâ Nöåi, möîi àöì vêåt cuãa Haâ Nöåi, möîi kyã niïåm Haâ Nöåi! Töi àaä àûúåc vïì dûå buöíi khaánh thaânh möåt thû viïån cuãa ngoaåi thaânh Haâ Nöåi, àùåt úã möåt ngöi àònh àaä coá mêëy trùm MAÂI SÙÆT NÏN KIM 601 tuöíi; khi phaát biïíu yá kiïën, töi nhù’c àïën cêu haát cöí “Mùåc aáo the thêm àûáng tûåa cöåt àònh”, búãi nhûäng cöåt àònh to lúán, boáng nhoaáng cuãa ngoaåi thaânh Haâ Nöåi nhù’c caái khöng khñ vùn hoáa thêm nho cuãa Haâ Nöåi tûå ngaân xûa; vaâ nhûäng cöåt àònh to àeåp êëy bêy giúâ chen sù’c aáo sú mi cuãa nhûäng ngûúâi dên àïën àoåc saách thû viïån. - ÖÌ! Hai mûúi nùm! Töi, möåt ngûúâi dên àeã úã Bònh Àõnh, hoåc úã Qui Nhún, töi thaânh ngûúâi Haâ Nöåi röìi: “Nhaâ töi 24 Cöåt Cúâ, ai yïu thò àïën, hûäng húâ thò qua”; maáu thõt cuãa töi nùçm trïn àêët Haâ Nöåi àêy kia; àûúâng Cöåt Cúâ àaä thaânh àaåi löå Àiïån Biïn Phuã, nhaâ töi khöng xa Cöåt Cúâ laâ mêëy; phña trûúác laâ àûúâng Nam Böå, ài vaâo àïën têån Saâi Goân; phña sau laâ àûúâng Trêìn Phuá, núi coá “tiïëng chöíi tre” cuãa baâi thú Töë Hûäu: “Töi lù’ng nghe - Trïn àûúâng Trêìn Phuá...”; möåt dêy möåt buöåc ai giùçng cho ra, möîi thaáng nùm, laåi dïåt caác maåch maáu cuãa töi vaâo vúái àêët thuã àö Haâ Nöåi. Töi àaä vïì huyïån Àöng Anh, àûúåc chõ Bñ thû huyïån uãy tiïëp, xaä Uy Nöî - caái noã coá oai cuãa An dûúng vûúng xêy dûång Loa thaânh - Uy Nöî coá 4.000 dên, thò nhêån 5.000 quaã bom Myä, caã huyïån nhêån 1 vaån 6 ngaân quaã bom; nhûng Àöng Anh laâ phaáo àaâi theáp cuãa Thuã àö xaä höåi chuã nghôa; thön Cûúâng Nöî, thuöåc xaä Uy Nöî, coá möåt chi böå theáp; maâng lûúái thuãy lúåi cuãa Àöng Anh, nûúác àûa qua àûúâng thaânh Cöí Loa. Àaä phuåc vuå úã Àöng Anh, mêëy thaáng sau töi laåi àûa thú vïì phuåc vuå úã xaä Kim Nöî, núi chùn nuöi lúån coá thaânh tñch; xaä quñ töi, daânh cho töi bònh thú cho caác cuå phuå laäo nghe; trûúác mùåt töi, coá haâng trùm cuå baâ khùn aáo chónh tïì, àïën nghe thú. Töi böëi röëi quaá, biïët noái sao cho loåt tai caác baâ cuå? Nhûng buöíi sinh hoaåt àoá àaä thaânh möåt kyã niïåm sêu sù’c cuãa töi, búãi úã àoá töi 602 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àaä lo súå thêåt sûå, vaâ cuöëi cuâng cuäng àaä àûúåc laâ ngûúâi àêìy túá veã vang thêåt sûå! Töi coân kïí nhûäng gò nûäa? Töi chó muöën noái: - Haâ Nöåi úi, hai mûúi nùm êëy biïët bao nhiïu tònh! Trïn miïëng àêët Thùng Long, Àöng Àö, Long Biïn, Haâ Nöåi, àêy chùèng phaãi laâ núi àùåt xûúãng saãn xuêët cuãa töi sao? Maãnh àêët maâ non söng chung àuác laåi khi ûu tuá, maâ Nguyïîn Traäi àaä tûâng bõ giam loãng: Goác thanh Nam, lïìu möåt gian, maâ Xuên Hûúng, nhaâ úã àêu khoaãng gêìn àïìn Lyá Quöëc Sû, àaä Ïm aái chiïìu xuên túái khaán àaâi àïí lù’ng nghe Ba höìi triïu möå chuöng gêìm soáng, maâ Cao Baá Quaát nhúá maäi cêy gaåo úã àêìu laâng mònh Phuá Thõ (naây laâ Phuá Thuyå), maâ baâ huyïån Thanh Quan taåi àêy àaä viïët hai cêu thú vaâo loaåi àêìy höìn thú nhêët: Dêëu xûa xe ngûåa höìn thu thaão - Nïìn cuä lêu àaâi boáng tõch dûúng; maãnh àêët àïë ào vöën coá nùm cûãa ö tûâ cöí, nhûng tûâ ngaây Caách maång thaáng Taám 1945 thaânh cöng àêìu tiïn úã Haâ Nöåi, thò nùm cûãa ö böîng àûúåc thöëng nhêët vúái nùm caánh cuãa ngöi sao vaâng caách maång trïn laá quöëc kyâ. Vaâ nhêët laâ maãnh àêët àaä àûúåc Chuã tõch Höì Chñ Minh àoáng àö lêu daâi, vaâ àûúåc àúä nêng thi haâi thiïng liïng thên thiïët cuãa Chuã tõch Höì Chñ Minh. Chñnh thuã àö Haâ Nöåi laâ möåt ngöi sao, ngöi sao nùm caánh. Àêy laâ núi ngûúäng voång cuãa khù’p núi trïn àêët nûúác ta; trïn coân àûúâng Nam tiïën daâi dùåc vaâ lêu daâi cuãa cha öng ta, àêy laâ àõa àêìu maâ àöìng baâo vaâo Nam tûúãng nhúá hún hïët: Ai ài vïì Bù’c ta theo vúái Thùm laåi non söng giöëng Laåc Höìng. Tûâ luác mang gûúm ài múã coäi Ngaân nùm thûúng nhúá àêët Thùng Long MAÂI SÙÆT NÏN KIM 603 Àêy laâ núi maâ hiïån nay nhûäng ngûúâi tri thûác coá têm huyïët trong caác thaânh thõ taåm chiïëm úã miïìn Nam vêîn voång ra nghô àïën caác “danh sô Bù’c haâ”. Öi! Tûâ Saâi Goân, núi ta yïu nhúá, voång ra nhûäng vêìn thú cuãa möåt nhaâ thú trong àoá yïu nhúá nhûäng ngûúâi trong höåi Haân Thuyïn trïn miïìn Bù’c, têåp trung nhêët úã Thùng Long: ... Húäi chim höìng nhaån xuöi Kinh Bù’c Cho gûãi höìn ta àïën dùåm trûúâng. Cho ta höåi ngöå khaách Haân thuyïn Àaâm luêån cuâng nhau viïåc buát nghiïn; Non nûúác vêîn laâ non nûúác êëy Vò àêu àïí laånh maãnh hoa tiïn * * * Traåi nuöi ong Haâ Nöåi àaä àïí cho töi möåt nöîi bêng khuêng tûâ ba böën nùm nay. Töi thêëy nhûäng con ong nuöi úã Haâ Nöåi mang möåt yá nghôa biïíu tûúång thêåt laâ àeåp. Haâ Nöåi coá rêët nhiïìu hoa; caác thûá hoa cuãa Haâ Nöåi coá thïí nùm nghòn àaân ong ùn cuäng khöng ùn hïët phêën vaâ mêåt. Caái àõa dû hoa cuãa Haâ Nöåi àöìng thúâi cuäng gù’n boá vúái hoaåt àöång cuãa ong. Öi, nhûäng gioåt mêåt ong Haâ Nöåi! Nhûäng gioåt mêåt ong thuã àö naây laâ sûå hoâa lêîn cuãa àõa baân nöåi, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi, cuâng vúái sûå luên chuyïín cuãa böën muâa. Vaãi Quang, huáng Laáng, ngö Àùm, Caá rö àêìm Seát, sêm cêìm höì Têy, cêu ca dao vïì saãn vêåt quñ cuãa Haâ Nöåi naây chó laâ múã àêìu àïí cho chuáng ta kïí tiïëp vïì cêy cöëi vaâ hoa quaã Haâ Nöåi, 604 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU giaâu vúái àeåp laå thûúâng! Ong àïën huát mêåt úã rûâng nhaän Thanh Liïåt, Hoaâng Liïåt, Àaåi Kim, ba xaä liïìn; hoa vaãi thiïìu núã 25 ngaây úã Xuên Àónh; hoa dûa chuöåt úã Thanh Liïåt rêët nhiïìu ; hoa caãi vaâng úã Laáng, ñt mêåt nhûng nhiïìu phêën, hoa ngö úã búâ phña taã söng Höìng: Têìm Xaá, Haãi Böëi, Mai Lêm; ngö trïn búâ phña hûäu: Thûúång Caát, Nhêåt Tên, Phuá Thûúång, Vaån Phuác; sen úã Àöng Dû, Vuä Hiïåp, Yïn Súã, muâa heâ hiïëm hoa, maâ coá hoa sen àïí duy trò ong; cam Canh, cam Caáo; cheâ, hoa cheâ tûúi úã Cöí Loa, Huâng Sún, cuäng nuöi àûúåc ong. Caã hoa coã nûäa, coã “chên võt” coá hoa trù’ng ngaâ, hoa trinh nûä maâu tñm, ong Haâ Nöåi cuäng àïën huát nhuyå... Cöng nhên cuãa Traåi ong Haâ Nöåi tuây theo muâa naâo hoa êëy maâ dúâi caác àoä ong ài caác núi nöåi, ngoaåi thaânh cho ong huát tinh hoa. Vò vêåy maâ töi thêëy, hún bêët cûá úã àêu, nhûäng gioåt mêåt ong Haâ Nöåi laâ töíng húåp töíng hoâa cuãa trùm thûá hoa, trùm sù’c trùm hûúng cuãa àöìng, cuãa vûúân Haâ Nöåi; nhûäng gioåt mêåt ong vaâng oáng saãn xuêët úã Haâ Nöåi laâ khöng gian àêët nûúác vaâ thúâi gian thaáng muâa Haâ Nöåi kïët tinh! Hai mûúi nùm tûâ ngaây thaáng 10 nùm 1954, caái àuöi cuöëi cuâng cuãa àoaân lñnh viïîn chinh Phaáp ruát qua cêìu Long Biïn cuát khoãi Haâ Nöåi. Sau àoá, àêìu nùm 1973, tïn lñnh Myä cuöëi cuâng ruát cuát khoãi àêët nûúác ta. Àêët nûúác ta trûúâng töìn, nhên dên ta trûúâng töìn. Haâ Nöåi thuã àö cuãa ta chiïëu saáng bùçng nùm caánh sao cuãa mònh, chiïëu saáng bùçng con tim khöëi oác cuãa nhûäng ngûúâi Haâ Nöåi, chiïëu saáng bùçng trñ tuïå cuãa nhên dên ta tûâ Bù’c chñ Nam. 2-10-1974 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 605 “HÖÌ CHUà TÕCH, HÒNH AÃNH CUÃA DÊN TÖÅC” cuãa Phaåm Vùn Àöìng Möåt quyïín saách xuêët baãn tûâ nùm 1948 úã miïìn Nam Trung böå, nùm 1950 xem vêîn múái nguyïn. Ngaây sinh nhêåt 60 tuöíi cuãa Höì Chuã tõch nùm nay, úã àuáng giûäa thïë kyã 20 naây, laåi truâm möåt aánh múái lïn quyïín Höì Chuã tõch, hònh aãnh cuãa dên töåc, saách cuãa Phaåm Vùn Àöìng. Höì Chñ Minh laâ dên töåc Viïåt Nam, laâ nuái Traâng Sún, Taãn Viïn, söng Höìng Haâ, Cûãu Long; cuå Höì laâ tinh hoa cuãa moåi ngûúâi chuáng ta, laâ sûå chung àuác cuãa caái vöën dên töåc qua bao nhiïu thïë hïå. Viïët möåt quyïín saách vïì Höì Chuã tõch thêåt laâ khoá. Taác giaã Phaåm Vùn Àöìng àaä vûäng tay trong cöng viïåc veä möåt bûác aãnh Höì Chuã tõch, bûác aãnh thu goån, quyïín saách nhoã, nhûng gúåi àûúåc caái tinh hoa trong Höì Chuã tõch. Taác giaã laâ möåt trong söë ngûúâi khöng nhiïìu, àuã thêím quyïìn àïí noái saát àûúåc vïì Cuå Höì cuãa têët caã chuáng ta. Quyïín saách coá ba phêìn: - Bònh sinh. - Hònh aãnh dên töåc. - Hoåc Höì Chuã tõch. Töi thêëy taác giaã àaä hoåc àûúåc caái roä raâng saáng suãa cuãa Höì Chuã tõch. Cuå Höì laâ möåt thïë giúái nhiïìu maâu, nhiïìu veã 606 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU quaá! Ngûúâi thêëp trñ ài vaâo vêën àïì naây seä bõ tuái buåi, luáng tuáng nhû keã ài vaâo rûâng lúán. Taác giaã àaä tuêìn tûå noái laâm ba chùång, vaâ àaä noái àûúåc nhûäng caái chñnh yïëu vïì Höì Chuã tõch. Cuå Höì hònh aãnh cuãa dên töåc. Cuå Höì laâm möåt vúái nûúác, vúái dên, nguyïån voång cuãa nûúác, cuãa dên laâ nguyïån voång cuãa Ngûúâi, laâ leä söëng, àúâi hoaåt àöång cuãa Ngûúâi. Hai mûúi triïåu ngûúâi vaâo trong Höì Chñ Minh; chûa dïî úã möåt dên töåc naâo, coá möåt sûå hiïån thên hoaân toaân nhû vêåy. Taác giaã Phaåm Vùn Àöìng coá thûâa lyá luêån àïí noái àïën chñnh saách, àûúâng löëi cuãa Höì Chuã tõch; nhûng nïëu taác giaã chó lêëy lyá luêån àïí noái àïën lyá luêån, thò quyïín saách àêu coá caái thêëm thña ài vaâo loâng ngûúâi. Taác giaã àaä coá möåt caái hiïíu thêëu rêët sêu xa, àaä caãm nghe bùçng tònh caãm tinh tïë cuãa mònh, maâ caái tònh caãm êëy múái laâ chñnh trõ cao: taác giaã thêëy rùçng uy tñn cuãa Höì Chuã tõch cùn baãn úã chñnh saách vaâ chuã trûúng cuãa Cuå, “nhûng giûäa Höì Chuã tõch vaâ dên töåc Viïåt Nam, möëi quan hïå coân mêåt thiïët, nöìng naân hún: àoá laâ möëi quan hïå tònh caãm, loâng tûúng thên tûúng aái cuãa Höì Chuã tõch àöëi vúái dên töåc Viïåt Nam, vaâ cuãa dên töåc Viïåt Nam àöëi vúái Höì Chuã tõch”. Cuå Höì àoaân kïët àûúåc toaân dên töåc; àûúåc nhû thïë, khöng phaãi chó vò chñnh saách chuã trûúng cuãa Cuå laâ duy nhêët àuáng; maâ àûúåc nhû thïë cuäng laâ vò tònh caãm, “vò loâng Höì Chuã tõch röång nhû biïín caã bao dung, caãm hoáa têët caã moåi ngûúâi”. Àöëi vúái keã lêìm àûúâng, loâng Höì Chuã tõch coân röång hún biïín caã. Höì Chuã tõch tin rùçng ngûúâi Viïåt Nam naâo cuäng yïu nûúác; ta kheáo nhen chuát than höìng êëy, noá seä chaáy lïn thaânh lûãa ngoån. Maâ nhû vêåy, nïn söë ngûúâi laåc löëi trúã vïì vúái Töí quöëc, vúái Höì Chuã tõch caâng ngaây caâng nhiïìu. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 607 Höì Chuã tõch àoaân kïët dên töåc àïí phaát huy sûác chiïën àêëu cuãa dên töåc. Lõch sûã 80 nùm chöëng Phaáp laâ möåt “khuác ca huâng traáng maäi maäi lûu truyïìn trong kyá ûác ngûúâi Viïåt Nam”. Trong cuöåc khaáng chiïën hiïån nay, quyïët laâ úã núi tinh thêìn chiïën àêëu truyïìn thöëng cuãa dên töåc, do Höì Chuã tõch phaát huy, reân luyïån vaâ hûúáng dêîn. Höì Chuã tõch laâ ngûúâi thûâa kïë di saãn cuãa cöng cuöåc giaãi phoáng tûâ trûúác àïën nay. Trïn cuöåc tiïën triïín tuêìn tûå naây, möåt chùång àûúâng, möåt bûúác ài àïìu coá yá nghôa cuãa noá, àïìu laâ möåt yïëu töë taåo nïn sûå thaânh tûåu ngaây nay. Sûác maånh cuãa Höì Chuã tõch vûäng chù’c lù’m, laâ vò nguöìn göëc ùn sêu trong möåt thïë kyã caách maång. Vaâ coân ùn sêu hún nûäa: trong caã dô vaäng cuãa dên töåc. Ba àùåc tñnh cuãa Höì Chuã tõch cuäng laâ ba àùåc tñnh cuãa dên töåc traãi qua lõch sûã mêëy nghòn nùm: Khù’c khöí, cêìn lao, tranh àêëu. Höì Chuã tõch laänh àaåo khaáng chiïën, kiïën quöëc thuêån theo chiïìu tiïën hoáa cuãa Viïåt Nam vaâ cuäng thuêån theo chiïìu tiïën hoáa cuãa thïë giúái. Höì Chuã tõch thi haânh dên chuã, khuyïën khñch, daåy döî cho moåi ngûúâi hiïíu vaâ duâng quyïìn dên chuã. Cuå khïu lïn têët caã sûác lûåc cuãa moåi ngûúâi Viïåt Nam, têåp trung noá laåi àïí thaânh möåt nùng lûåc vô àaåi. “Chuáng ta haäy àoåc kyä lúâi hiïåu triïåu cuãa Höì Chuã tõch: Höì Chuã tõch nhúá túái têët caã moåi ngûúâi. Luác kiïím àiïím thaânh tñch veã vang àaä thu àûúåc, Höì Chuã tõch khöng quïn cöng àûác cuãa möåt ai, luác hö haâo tiïën túái thûåc hiïån nhiïåm vuå múái, Höì Chuã tõch phên cöng raânh maåch cho moåi ngûúâi”. Taác giaã nhù’c laåi bûác thû cuãa hoåa sô Diïåp Minh Chêu gûãi cho Cha Giaâ, keâm theo bûác tranh veä Höì Chuã tõch bùçng maáu caánh tay cuãa hoåa sô. Trong thû coá cêu “... Maáu con laâ maáu cuãa Cha truyïìn cho, maáu cuãa dên töåc... Con trên 608 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU troång gûãi bûác hoåa bùçng maáu cuãa con àêy lïn Cha Giaâ àïí toã loâng biïët ún Cha àaä giaãi phoáng cho nghïå thuêåt cuãa con...”. Taác giaã dêîn lúâi khu böå Khu V tuyïn dûúng cöng traång cuãa liïåt sô Ngö Mêy öm bom xöng vaâo giûäa möåt luä giùåc, quên giùåc chung quanh chïët hïët, vaâ anh chó coân coá hai caái chên. Trong thû viïët cho meå, anh coá cêu: “Con chïët möåt caái chïët sûúáng nhêët àúâi, xin maá àûâng ên hêån gò caã”. Úà nûúác ta ngaây nay, coá biïët bao nhiïu Diïåp Minh Chêu, bao nhiïu Ngö Mêy, do sûå nuöi dûúäng cuãa Höì Chuã tõch maâ naãy núã taâi nùng vaâ anh duäng. Caác chaáu Cuå Höì cuäng lêåp nhûäng chiïën cöng “àaáng ca, àaáng khoác”. Phong traâo thi àua aái quöëc do Höì Chuã tõch àïì xûúáng ra àêìu 1948 laâm bêåt lïn, nhên nhiïìu lïn nhûäng nùng lûåc cuãa moåi ngûúâi. Höì Chuã tõch quaã laâ kïët tinh cuãa dên, cuãa nûúác Viïåt Nam. Trong Cuå Höì coá têët caã dên töåc, vaâ tûâ Cuå Höì ra têët caã sûác maånh cuãa dên töåc. * * * Höì Chuã tõch thu goáp têët caã tinh hoa cuãa dên töåc Viïåt Nam. Ngûúâi cuäng thu goáp tinh hoa cuãa thïë giúái vùn minh, cuãa nhên loaåi tiïën böå. Hoåc Höì Chuã tõch, chuáng ta hoåc nhûäng gò? Taác giaã kïí giaãn dõ ra cho moåi ngûúâi àïìu hïíu àûúåc: Hoåc Höì Chuã tõch, laâ hoåc trung vúái nûúác, hiïëu vúái dên. Caái trung hiïëu múái meã vaâ caách maång àoá, laâ caái göëc cuãa caã àúâi hoaåt àöång cuãa chuáng ta, quyïët khöng coá sûác maånh naâo vaâ maánh khoáe gò coá thïí laâm chuáng ta sai àûúâng laåc löëi àûúåc. Troån àúâi Höì Chuã tõch laâ trung vúái nûúác, hiïëu MAÂI SÙÆT NÏN KIM 609 vúái dên. Höì Chuã tõch khöng coá caái gò laâ cuãa riïng. Caái gò cuãa nûúác, cuãa dên laâ cuãa Ngûúâi. Ngûúâi giaâu lù’m, vò giaâu caã taâi saãn, tiïìn àöì, quang vinh cuãa nûúác, cuãa dên. “Höì Chuã tõch sung sûúáng lù’m, vaâ muöën chuáng ta têån trung vúái nûúác, chñ hiïëu vúái dên àïí cuâng dên töåc vui sûúáng”. Hoåc Höì Chuã tõch laâ hoåc àoaân kïët toaân dên, hoåc phêën àêëu, hoåc lyá thuyïët, phûúng phaáp khoa hoåc, hoåc cêìn kiïåm liïm chñnh vaâ nhiïìu baâi hoåc khaác nûäa; hoåc con àûúâng chñnh trõ, sûå laänh àaåo 30 nùm caách maång, hoåc chñnh saách vûâa mïìm deão vûâa cûúng quyïët cuãa Höì Chuã tõch àöëi vúái thûåc dên Phaáp tûâ ngaây 23-9-1945. Hoåc con mù’t nhòn cuãa Ngûúâi, khöng cêån thõ, khöng chuã quan. Hoåc löëi viïët löëi noái cuãa Ngûúâi, hoåc löëi àöëi xûã vúái ngûúâi, vúái viïåc. Vaâ cuöëi cuâng, laâ phaãi hoåc phûúng phaáp hoåc têåp do Höì Chuã tõch chuã trûúng; vûâa laâm vûâa hoåc, hoåc thûåc haânh, hoåc kinh nghiïåm, nhêët laâ hoåc quêìn chuáng, öng thêìy cuãa chuáng ta têët caã. * * * Rêët nhiïìu nhûäng cêu töi viïët trïn naây àaä lêëy thùèng tûâ trong quyïín saách cuãa taác giaã Phaåm Vùn Àöìng. Töi àaä laâm caái viïåc àêìu tiïn laâ ruát caái chñnh yïëu trong saách àïí ghi nhúá, nhû toám baâi hoåc quyá vaâo söí tay. Viïåc thûá hai cuãa töi laåi thuá võ hún möåt têìng: laâ nûúng theo taác giaã àïí söëng gêìn Höì Chuã tõch. Töi coá möåt caái haånh phuác thêåt àùåc biïåt, vûâa saáng suöët trong têm thêìn, vûâa saãng khoaái trong loâng daå, khi xem “Bònh sinh” cuãa Höì Chuã tõch. Taác giaã àaä àûúåc söëng gêìn Höì Chuã tõch nhiïìu, nay chia caái phêìn 610 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cúm tinh thêìn êëy cho chuáng ta. Taác giaã lêëy caái aánh saáng cuãa Höì Chuã tõch maâ tung ra cho moåi ngûúâi. Úà àêy laâ phêìn hay nhêët cuãa quyïín saách. Chuáng ta àûúåc thêëy Höì Chuã tõch trûúác mùåt, àûúåc nhòn con ngûúâi Cuå, thêëm nhuêìn tûâ neát ùn, neát úã cuãa Cuå, chuáng ta tön quñ Höì Chuã tõch trong àúâi söëng giaãn dõ, hiïìn triïët cuãa Ngûúâi. Vaâ qua nhûäng cêu vùn, chuáng ta cuäng àöìng thúâi yïu phuåc ngûúâi viïët àaä hiïíu thêëu Höì Chuã tõch, àaä hoåc àûúåc taác phong Höì Chuã tõch, thò múái coá àûúåc möåt caái nhòn thêëm nhuêìn nhû vêåy, möåt gioång vùn trong laânh nhû vêåy. Nïëu kïí laåi, thò e töi phaãi cheáp têët caã baâi vùn. Caác baån thûã nghô àïën caái truyïån maâ vai àöåc nhêët laâ Höì Chuã tõch: Möåt cuöën phim maâ ta àûúåc thêëy toác Cuå, rêu Cuå, mù’t Cuå, vúái daáng ngûúâi thanh thanh húi gêìy, ài àûáng, laâm viïåc, àaánh maáy chûä, tiïëp khaách, ùn cúm... Dên chuáng mïën yïu Höì Chuã tõch khöng phaãi chó tön quñ trñ oác siïu viïåt cuãa Ngûúâi, maâ mïën yïu Cuå Höì möåt caách rêët cuå thïí, vúái lúâi ùn tiïëng noái, vúái böå quêìn aáo, àöi giaây vaãi, quyïën luyïën baãn thên Höì Chuã tõch. Chöî naây taác giaã Phaåm Vùn Àöìng àaä lêëy lúâi noái cuãa têëm loâng àïí thêëu tûâng cûã chó cuãa Höì Chuã tõch; àaä vêån duång caái tònh caãm tinh vi nhêët àïí nïu ra nhûäng neát thêåt giaãn dõ, giaãn dõ thö sú, maâ vò vêåy nïn thêåt cao quyá. Taác giaã cho ta biïët Cuå Höì ngoát 30 nùm bön têíu trïn thïë giúái, vêîn giûä thuêìn tuáy caái phong àöå Viïåt Nam; Cuå vêîn thñch nhûäng thûác ùn àùåc biïåt Viïåt Nam, nhû dûa chua, caâ muöëi, tûúng úát. Ngay sau khi vïì nûúác, ngaây Tïët úã chiïën khu, Ngûúâi ài mûâng tuöíi àöìng baâo haâng xoám vaâ tùång quaâ cho treã em, tuy chó mêëy àöìng xu maâ cuäng boåc giêëy höìng àún tûúm têët. Coá nhûäng luác gaåo thiïëu, Ngûúâi cuäng ùn haån chïë vúái anh em. “Kïí ra, Ngûúâi coá chöî àûúåc biïåt àaäi: laâ baát nûúác cúm maâ anh Löåc, anh MAÂI SÙÆT NÏN KIM 611 àêìu bïëp laânh nghïì vaâ thên mïën cuãa chuáng töi luác êëy, bao giúâ cuäng àïí daânh riïng cho Ngûúâi tûâ biïn giúái Cao Bùçng cho àïën Tên Traâo...” Ngûúâi thñch ài böå, tù’m söng, huát thuöëc laá, vaâ thónh thoaãng uöëng möåt ly rûúåu thuöëc trong bûäa cúm. Trûúác àêy, Ngûúâi ài böå möåt ngaây 50 cêy söë laâ thûúâng. Luác úã Cön Minh, saáng naâo Ngûúâi cuäng ài böå möåt voâng quanh thaânh phöë. Úà Liïîu Chêu, muâa àöng, saáng súám Ngûúâi vêîn tù’m söng. “Úà Cao Bùçng, coá luác cú quan àoáng taåi möåt caái suöëi lúán vûâa trong hang àaá chaãy ra, nûúác trong xanh biïëc dûúái boáng maát cuãa rûâng cêy, Höì Chuã tõch suöët ngaây laâm viïåc úã àoá vúái caái baân maáy àaánh chûä Heác-meát, luön luön ài theo Ngûúâi tûâ nùm 1938 àïën khi vïì Haâ Nöåi”. Àúâi söëng chiïën khu cûåc lù’m. Luác êëy, vò cú súã quêìn chuáng keám, nïn phaãi êín nêëp trong hang cuâng. Möîi khi coá chaåy “caãnh baáo”, àem hïët àöì àaåc chaåy laánh àïën möåt chöî an toaân hún, thò Höì Chuã tõch luác êëy tuy yïëu, nhûng bêët kyâ àïm ngaây, hïî coá tin àõch laâ mêëy phuát sau Ngûúâi àaä sùén saâng trûúác anh em, tay xaách maáy àaánh chûä. Ngay höm àêìu tiïn kiïìu baâo àûúåc gùåp Höì Chuã tõch úã Phaáp, löëi ùn úã giaãn dõ cuãa Ngûúâi àaä laâm cho moåi ngûúâi caãm yïu. Kiïìu baâo àöng, ghïë phoâng khaách khöng àuã, Höì Chuã tõch ngöìi hùèn xuöëng saân vaâ múâi moåi ngûúâi ngöìi theo. Thïë laâ caã bêìy con quêy quêìn chung quanh Cha, ên cêìn thên mêåt. Höì Chuã tõch giaãn dõ vaâ cuäng lõch sûå möåt caách thanh tao, cao quyá. Úà chiïën khu, Cuå mùåc möåt böå àöì xanh, chên ài àêët. Vïì Haâ Nöåi, Cuå mùåc möåt böå ka-ki, chên ài giaây vaãi. Nhûng sang Phaáp, thò Ngûúâi mùåc möåt böå àöì nó, cöí àûáng, ài giaây da, trïn mònh khöng coá möåt huy hiïåu àiïím trang gò theo thûúâng lïå nhûäng öng töíng thöëng. Úà Ba-lï, 612 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU coá ngaây Cuå phaãi tiïëp luön ba bûäa cúm khaách, möîi bûäa daâi àïën vaâi ba tiïëng àöìng höì, nhûng Höì Chuã tõch thuãy chung vêîn ên cêìn niïìm núã. * * * Taác giaã Phaåm Vùn Àöìng àaä viïët vaâo saách nhûäng àiïìu thaânh thêåt, maâ ai xem àïën, cuäng phaãi xoát xa trong loâng, caâng hiïíu vaâ caâng tön yïu Chuã tõch Höì Chñ Minh cuãa dên töåc ta. Taác giaã àaä noái àïën luác Höì Chuã tõch úã Thuã àö, luác êëy àúâi söëng cuãa Ngûúâi mïåt nhoåc quaá chûâng, mïåt nhoåc vïì cú thïí möåt, mïåt nhoåc vïì tinh thêìn mûúâi. “Nùm 1946, Ngûúâi giaâ thïm nhiïìu, toác baåc mau saánh vúái trûúác, sûác yïëu tröng thêëy”. Möîi ngaây Ngûúâi laâm viïåc liïn miïn tûâ 5 giúâ saáng àïën 1, 2 giúâ khuya. Chuáng ta nhúá caái nùm àêìu cuãa nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, tûâ giùåc Phaáp khúãi hêën Nam böå, àïën boån Quöëc dên àaãng quêëy röëi úã Thuã àö vaâ nhiïìu tónh lyå, nhúâ vaâo quên Taâu trù’ng; bao nhiïu biïën cöë gay gù’t nguy ngêåp, “trùm dêu àöí àêìu tùçm”, Höì Chuã tõch àïìu phaãi nghô, phaãi lo. Luác sang Phaáp, sau mûúâi hai giúâ, laâ luác Ngûúâi xem baáo. Saáng mai, nùm giúâ, Ngûúâi àaä ài daåo rûâng Bu-lö trong luác caã thuã àö nûúác Phaáp coân nguã say. Thónh thoaãng, Ngûúâi laåi coân “du kñch” àïën thûác nhiïìu võ trong phaái àoaân dêåy. Taác giaã coân ghi caã caái vûúân hoa trong dinh Chuã tõch úã Haâ Nöåi, Höì Chuã tõch rêët biïët caái àeåp, rêët yïu caác thûá hoa; Ngûúâi coá kïí chuyïån caác nûúác duâng maáy bay chúã hoa úã caác núi vïì caác àö thõ lúán, cho khoãi heáo. Nhûng trong vûúân Chuã tõch phuã, hoa àeåp ngaây caâng nhûúâng cho ngö, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 613 khoai. Luác úã Cön Minh, gêìn àoá coá nuái Têy sún, caãnh àeåp coá tiïëng. Möåt bêån caác anh em úã bïn caånh Cuå muöën ài xem, Cuå baão: Tiïån lù’m haäy ài xem, chuáng ta laâ ngûúâi laâm caách maång, chûá khöng phaãi ngûúâi ài du lõch. Höì Chuã tõch thûúâng daåy caác caán böå, chiïën sô cêu trêm ngön cuãa Ngûúâi: “Viïåc vui, vui sau cuâng thiïn haå; viïåc lo, lo trûúác hïët thiïn haå”. Höì Chuã tõch suöët àúâi thûåc haânh cêu êëy; vaâ Ngûúâi noái, dûúái möåt hònh thûác giaãn dõ, thöëng thiïët hún: “Möåt ngaây àöìng baâo coân chõu khöí laâ möåt ngaây töi ùn khöng ngon, nguã khöng yïn”. * * * Trong suöët quyïín Höì Chuã tõch hònh aãnh cuãa dên töåc, taác giaã Phaåm Vùn Àöìng àaä coá caái àûác tñnh maâ vïì phêìn töi, töi caãm nghe rêët roä, vaâ nhù’c laåi möåt lêìn nûäa, laâ loâng röång raäi nhuêìn nhõ àaä hoåc àûúåc úã Höì Chuã tõch. Àem quyïín saách ngù’n êëy ra giúái thiïåu, àiïìu töi muöën nïu lïn nhêët, laâ gioång noái tûå loâng cuãa möåt ngûúâi anh caã àûa ra. Nhûäng nhaâ chñnh trõ xûáng danh vúái tïn êëy àem chñnh trõ hoáa laâm möåt tònh caãm chên thaânh. Taác giaã àïí caái chñnh cöët cuãa quyïín saách vaâo trong baãn thên cuãa Höì Chuã tõch, tûå baãn thên, tûå thûåc chêët cuãa Ngûúâi, tûå con ngûúâi cuãa Höì Chuã tõch toãa ra caã möåt sûác thaânh thêåt nhû vaâng mûúâi, nhû ngoåc quyá, nhû chên lyá, nhû xaå hûúng. “Ngûúâi caách maång laâ ngûúâi giaâu tònh caãm nhêët”. Taác giaã cuäng nhiïìu tònh caãm nhêët. “Coá lêìn úã Haâ Nöåi, Höì Chuã tõch phaãi thanh minh khöng tham quyïìn cöë võ. Luác Höì Chuã tõch thanh minh nhû thïë, laâ möåt trang tuãi nhuåc cuãa lõch 614 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU sûã Viïåt Nam”. Trong cêu êëy, löå caái àau xoát cuãa taác giaã, khi nhù’c laåi möåt thúâi kyâ loaån àaão úã thuã àö. Taác giaã biïët rùçng loâng thûúng mïnh möng cuãa Höì Chuã tõch xuác àöång àïën têm can moåi ngûúâi, nghe àûúåc ruöåt thõt cuãa Ngûúâi bao boåc nhên dên. Taác giaã baão àöìng baâo Nam böå laâ böå phêån giaâu tònh caãm nhêët cuãa dên töåc. Taác giaã hûúáng úã ngaây nay, hûúáng vïì ngaây mai, ngaây kia, nhûng cuäng khöng thiïn lïåch, maá biïët roä caái cöng ún cuãa quaá khûá àïí laåi, con mù’t nhòn cuãa ngûúâi viïët nhòn tûå trïn nguöìn lõch sûã vïì. Maâ búãi vêåy, nïn quyïín saách cuãa Phaåm Vùn Àöìng laâ möåt quyïín saách daåy àaåo àûác múái, maâ chùèng khö khan, trûâu tûúång, traái laåi àaä thaânh möåt cêu chuyïån bïn tai, nhû anh daåy em vïì caái cöng nghiïåp cuãa cha. Quyïín saách thên mêåt roát thêëm vaâo ngûúâi nghe. Noá ngoåt ngaâo êëm êëm. Vaâ aãnh hûúãng noá rêët lúán. Töi chó tiïëc quyïín saách chûa àûúåc truyïìn baá nhiïìu hún nûäa, in nhiïìu lêìn, baán phöí thöng hún nûäa. Nhêët laâ caái àoaån noái bònh sinh àúâi Höì Chuã tõch, àöìng baâo caác têìng lúáp maâ àûúåc nghe àïën, chù’c chù’n àöìng baâo seä mï, thuá nhû nghe chuyïån cöí tñch, caái cöí tñch khöng xa xöi chuát naâo, maâ úã ngay trong thúâi àaåi Höì Chñ Minh. Töi thêëy toaân thïí dên ta kñnh phuåc, thúâ yïu Cuå Höì, nhûng tònh caãm êëy haäy coân trûâu tûúång, chûa cuå thïí. Ai nêëy àïìu hiïíu biïët taâi àûác cuãa Ngûúâi, nhûng hoåa hoùçn múái àûúåc xem möåt bûác aãnh chuåp Ngûúâi àang laâm viïåc, àang ài... Coân phêìn lúán chó thêëy Cuå Höì trïn tranh veä. Chuáng ta chûa coá àûúåc nhûäng phim vïì Cuå, vïì möåt ngaây cuãa Cuå, möåt cuöåc mñt tinh cuãa Cuå vúái àöìng baâo, möåt buöíi Cuå ài thùm àöìng baâo, khai maåc höåi nghõ, v.v... Tònh yïu cuãa dên chuáng laâ tònh yïu bùçng maáu MAÂI SÙÆT NÏN KIM 615 huyïët, bùçng boáng hònh; hoå muöën hònh aãnh Höì Chuã tõch vaâo thêåt trong àúâi hoå. Chuáng ta chûa coá phim aãnh, thò haäy coá rêët nhiïìu chuyïån thêåt vïì Cuå, viïët bùçng vùn nhû àoaån “Bònh sinh” naây. Quöëc dên khao khaát nhûäng truyïån cuãa àúâi Höì Chuã tõch, nhû con muöën biïën roä cha. Caái nhu cêìu êëy cêìn àûúåc thoãa maän. Viïåt Bù’c Thaáng 5 nùm 1950. 616 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU NHÛÄNG CAÃM NGHÔ KHI ÀOÅC THÚ BAÁC Töi thùm hang Cöëc Poá (1)Ì úã taåi Paác Boá (10-1964); dûúái nuái, nûúác tûâ bïn phña Tuyïn Quang chaãy ra, sang phña Cao Bùçng, nhû tûâ àêu dûúái göëc àaá tuön ra, bêët tuyïåt. Àêy laâ cûãa hang. Nuái, Baác àùåt tïn laâ nuái Caác Maác; suöëi chaãy boåc quanh, Baác àùåt tïn laâ suöëi Lï-nin. Thaåch nhuä trong hang tinh khiïët, chûa coá ai viïët, veä, àaá nhuä cao úã dûúái àêët nhö lïn, Baác àaä taåc hònh Maác vaâ Lï-nin. Doâng chûä Haán, Baác àïì khi rúâi hang, sau khi àaä úã trong àoá möåt thaáng (nùm 1941). Ngoaâi hang, cêy thaâi laâi boâ dûúái àaá; khoám truác Baác tröìng khi vïì thùm laåi sau hai mûúi nùm (2-1961) àaä lïn xanh um; phña dûúái suöëi, caãi xoong àöìng baâo tröìng; xa nûäa xuöëng laâng, nhûäng maái nhaâ ngoái... Nhûäng vêìn thú cuãa Baác Höì, sûu têìm ngay trïn khoaãng non suöëi thiïng liïng naây, ba baâi, toãa aánh thúm lïn têm trñ töi caách àêy ba nùm... Thú Baác laâm höìi thaáng 2 nùm 1941: Non xa xa, nûúác xa xa Naâo phaãi thïnh thang múái goåi laâ (1) Cöëc = göëc, Poá = nguöìn. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 617 Àêy suöëi Lï-nin, kia nuái Maác Hai tay xêy dûång möåt sún haâ. Cuäng thaáng êëy, Baác tûác caãnh úã Paác Boá: Saáng ra búâ suöëi, töëi vaâo hang Chaáo beå, rau mùng vêîn sùén saâng Baân àaá chöng chïnh dõch sûã Àaãng(1) Cuöåc àúâi caách maång thêåt laâ sang. Möîi möåt ngûúâi àïën àêy ngûúäng möå, coá caãm tûúãng nhû mònh khaám phaá ra caác baâi thú lõch sûã naây, möîi baâi nhû noái riïng vúái mònh úã giûäa khung di tñch caách maång vô àaåi àêy: nguöìn nûúác, göëc àaá... múã àêìu.... giai àoaån. Trûúác khúãi nghôa dêîn àïën Caách maång thaáng Taám... Têm trñ töi ngêy ngêët vúái nhûäng yá nghô phaát nguyïn: caãnh maåch nûúác dêëu àêu phña bïn kia chên nuái, chó thêëy nûúác tûâ dûúái göëc àaá naây daâo daåt sinh vaâ chaãy ài xa, cho töi möåt caãm giaác thêåt laâ kyâ thuá. Baác Höì àaä úã núi àêy, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng àaä kïí laåi, àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp, àöìng chñ Vuä Anh àaä kïí laåi: kyâ thuá nhêët, laâ ngaây 20 thaáng hai 1961, Baác Höì trúã laåi thùm hang Paác Boá sau hai mûúi nùm, Lõch sûã àaä laâm àuáng theo têìm nhòn xa cuãa Baác. Úà trûúác cûãa hang Paác Boá, töi àoåc thuöåc loâng baâi thú kyã niïåm cuãa Baác: Hai mûúi nùm trûúác úã hang naây Àaãng vaåch con àûúâng àaánh Nhêåt, Têy Laänh àaåo toaân dên ra chiïën àêëu Non söng gêëm voác coá ngaây nay. Thú cuãa Baác Höì úã trong möåt khöng khñ, hoaân caãnh àùåc biïåt nhû vêåy. Chuáng ta quñ yïu vö haån nhûäng baâi (1) Höìi úã Paác Boá, Baác àaä dõch cuöën Lõch sûã Àaãng cöång saãn(b) Liïn Xö laâm taâi liïåu hoåc têåp cho caán böå caách maång. 618 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thú tûå tay Höì Chuã tõch viïët ra; nhûäng baâi thú êëy gù’n vúái bûúác lõch sûã cuãa dên töåc, lúâi lúâi àïìu thaânh baão taâng cuãa lõch sûã; chuáng ta àoåc maâ caãm àöång, maâ nhúá laåi, maâ suy nghô; ngûúâi trung niïn thuöåc nhûäng vêìn thú Baác, vui sûúáng vúái nhûäng ngaây lõch sûã mònh àaä àûúåc dûå, ngûúâi thanh niïn chûa àûúåc dûå nhûäng sûå kiïån êëy cuäng cûá nhúá laåi vúái trñ nhúá cuãa caã dên töåc. Thú Baác chó mang möåt phêìn nhoã cuãa caái trñ tuïå lúán lao cuãa Baác. Trong Nhêåt kyá trong tuâ, Baác khiïm töën noái: “Ngêm thú ta vöën khöng ham - Nhûng vò trong nguåc biïët laâm chi àêy - Ngaây daâi ngêm ngúåi cho khuêy - Vûâa ngêm vûâa àúåi àïën ngaây tûå do”; moåi hoaåt àöång, haânh àöång cuãa Baác laâ phuåc toâng muåc tiïu khöng di dõch cuãa suöët àúâi Baác: àöåc lêåp cuãa dên töåc, haånh phuác cuãa nhên dên, caách maång cuãa thïë giúái. Tuy nhiïn, möåt ngûúâi baån àoåc nhû öng Pi-e Xú-gúác (Pierre Seghers) nhaâ thú vaâ giaám àöëc möåt nhaâ xuêët baãn lúán úã Phaáp, àaä viïët thû gûãi “Kñnh thûa Chuã tõch vaâ thûa Nhaâ thú” vaâ noái vúái Baác: “Töi àûúåc àoåc têåp thú Nhêåt kyá trong tuâ maâ lay àöång caã têm can”..., àoá laâ sûác lay àöång loâng ngûúâi cuãa nhaâ thú trong Höì Chuã tõch. Baác laâm thú àïí maâ laâm caách maång. Kyâ diïåu biïët bao nhiïu, giûäa luác úã trong nûúác (1942), caác àöìng chñ trung ûúng choaáng vaáng nghe tin laâ Baác ài Trung Quöëc chuyïën êëy bõ quên Tûúãng bù’t giam vaâ àaä mêët úã trong nguåc, thò ñt lêu sau, caác àöìng chñ nhêån àûúåc möåt túâ baáo úã Trung Quöëc gûãi vïì. Ròa túâ baáo coá mêëy haâng chûä viïët bùçng nûúác cúm, böi “canh-ki-döët” vaâo thò chûä nöíi lïn, àuáng neát chûä Baác viïët: “Chuác chû huynh úã nhaâ maånh khoãe vaâ cöë gù’ng cöng taác. Úà bïn naây bònh yïn”, laåi keâm theo möåt baâi thú Baác laâm (dõch)(1). (1) Theo baâi cuãa àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp trong quyïín Baác Höì. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 619 Nuái êëp öm mêy, mêy êëp nuái Loâng söng gûúng saáng, buåi khöng múâ Böìi höìi daåo bûúác Têy Phong Lônh Tröng laåi trúâi Nam nhúá baån xûa. Àoá laâ baâi thú “Múái ra tuâ, têåp leo nuái” in cuöëi têåp thú Nhêåt kyá trong tuâ. Baác vêîn tòm caách gûãi thû vaâ thú vïì nûúác nhû thïë. Àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp noái trong höìi kyâ cuãa mònh(1): “Baác Höì laâ möåt nghõ lûåc lúán, nghõ lûåc êëy tûúång trûng möåt sûác maånh ài túái, coá sûác àöång viïn rêët lúán vaâ khöng gò caãn trúã àûúåc. Tûâ ngaây àêìu gùåp Baác úã Cön Minh, töi àaä coá möåt caãm tûúãng maâ töi khöng phên tñch àûúåc, àoá laâ caãm tûúãng àûáng trûúác möåt têm höìn bònh dõ, trong saáng, kiïn quyïët, vûäng chù’c. Trûúác kia vaâ bêy giúâ, Baác cuäng vêîn nhû thïë”. Möåt àoaån sau, àöìng chñ cuäng laåi viïët: “... Àiïìm tônh vaâ vûäng chù’c, giaãn dõ maâ khöng gò lay chuyïín àûúåc. ..”. Vùn hoáa coá sûác lay àûúåc thïë gian khi àaä trúã thaânh möåt sûác maånh vêåt chêët (nhúâ thêm nhêåp vaâo quêìn chuáng), thò theo töi nghô, sûác maånh cuãa trñ tuïå, cuãa tinh thêìn, cuãa têm höìn, khi thêåt laâ maänh liïåt, thò cuäng maänh liïåt nhû möåt sûác maånh cuãa thiïn nhiïn, maâ laåi thïm möåt àûác tñnh laâ khöng muâ quaáng. Nghô àïën Baác Höì, chuáng ta nghô àïën söng nuái, àêët nûúác, mùåt trúâi buöíi saáng, aánh chúáp ban àïm...; giaãn dõ, tûác laâ cao nhû nuái, daâi nhû söng; caái rêët vô àaåi thöëng nhêët vúái sûå bònh dõ. Caãm tûúãng khi àûúåc gùåp vaâ gêìn Baác Höì maâ àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp cuäng “khöng phên tñch àûúåc”, àoá chñnh laâ sûå vô àaåi cuãa Baác, Bònh dõ, trong saáng, kiïn quyïët, vûäng (1) Baác Höì, trang 209. 620 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chù’c, khöng gò caãn trúã àûúåc, nhûäng tñnh êëy phaãi chùng cuäng úã trong thú cuãa Baác? Chuáng ta ài tòm vùn chûúng, tòm pheáp tu tûâ trong ngoâi buát thú cuãa Baác, coá laâ ài laåc neão, laâm laåc àiïåu chùng? Khi Caách maång coân úã nhûäng bûúác àêìu, taåi Paác Boá, saáng naâo Baác cuäng hoãi anh em höm nay laâm viïåc gò, ai khöng coá viïåc thò Baác giao viïåc cho, caã nhûäng viïåc vùåt nhû khêu giaây, vaá aáo. Baác laâm viïåc caã ngaây, Baác chuá yá àïën moåi viïåc, caã àïën viïåc bïëp nuác, “Baác thûúâng baão rang thõt thêåt mùån nhû muöëi baám xung quanh”(1); luác phaát nguyïn cuãa têët caã moåi cöng taác caách maång êëy, thò Baác phaãi trûåc tiïëp viïët caác taâi liïåu tuyïn truyïìn; Baác viïët caác saách Tam tûå, Nguä tûå, laåi laâm möåt quyïín àõa dû caác tónh vaâ möåt quyïín lõch sûã Viïåt Nam bùçng thú luåc baát. Baác noái: “Muöën coá àöåi quên vuä trang, phaãi coá àöåi quên tuyïn truyïìn, vêån àöång, àöåi quên chñnh trõ trûúác àaä. Baác àaä cho ài töí chûác nöng dên, phuå nûä, thanh niïn vaâ binh lñnh cûáu quöëc(2)”. Do àoá maâ ta coá nhûäng taâi liïåu lõch sûã quñ giaá: Nhûäng baâi ca vêån àöång, tuyïn truyïìn caác giúái trong têåp thú Baác Höì. Baác viïët sao cho dïî hiïíu, dïî nhúá, dïî thuöåc vúái ngûúâi ñt chûä nhêët, nghôa laâ coá taác duång nhiïìu nhêët. Àùåc biïåt àöëi vúái “giúái” thiïëu nhi, “giúái” treã chùn trêu, Baác coá nhûäng lúâi yïu thûúng nhêët: Treã em nhû buáp trïn caânh Biïët ùn nguã, biïët hoåc haânh laâ ngoan Chùèng may vêån nûúác gian nan Treã em cuäng phaãi lêìm than cûåc loâng... (1) Baâi cuãa àöìng chñ Vuä Anh, trong têåp Baác Höì, trang 151. (2) Baâi cuãa àöìng chñ Vuä Anh trong quyïín Baác Höì, trang 157. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 621 Chñnh ngûúâi huy àöång, töí chûác caã treã em, (búãi viïåc cûáu nûúác cêìn àïën), laâ ngûúâi nghô rùçng caác em cûá biïët hoåc haânh, caã àïën biïët “ùn nguã” nûäa, àaä laâ töët röìi; chñnh ngûúâi êëy laåi muöën cûng chuáng noá nhêët: Bao giúâ àuöíi hïët Nhêåt, Têy Treã em ta seä laâ bêìy con cûng Baác múâi caác treã chùn trêu vaâo Höåi nhi àöìng cûáu quöëc, möåt böå phêån cuãa Viïåt Minh, caác em maâ hoaåt àöång trong Höåi êëy, thò Ai nghe maâ chùèng àöång loâng Khaá khen con treã muåc àöìng Viïåt Nam Möîi lêìn noái àïën caác chaáu thiïëu nhi, laâ loâng Baác Höì toã möåt niïìm yïu thûúng daâo daåt. Baác viïët thú khen tùång chaáu Phaåm Àöî Haãi, bõ giùåc bù’t laåi tröën thoaát ngay, coân mang hai lñnh Têy vïì theo böå àöåi, Baác Gûãi chaáu caái hön - Vaâ loâng thên aái; Baác khen tùång chaáu Lï Vùn Thuåc giú suáng doåa Têy phaãi haâng, Baác laåi gûãi chaáu Mêëy chuåc caái hön. Nhûäng Trung thu khaáng chiïën, Baác Höì thûúâng gûãi thú vaâ thû thùm caác chaáu. Caác chaáu coá baâi haát: “Ai yïu Baác Höì Chñ Minh - Hún chuáng em nhi àöìng”, thò Baác cuäng laâm thú àaáp laåi: Ai yïu caác nhi àöìng Bùçng Baác Höì Chñ Minh? Tñnh caác chaáu ngoan ngoaän Mùåt caác chaáu xinh xinh... Töi nhúá maäi sau hún mûúâi lùm nùm, böën cêu thú múã àêìu cuãa Bûác thû Trung thu 1951: 622 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Trung thu trùng saáng nhû gûúng Baác Höì ngù’m caãnh nhúá thûúng nhi àöìng Sau àêy Baác viïët mêëy doâng Gûãi cho caác chaáu toã loâng nhúá nhung. Mêëy cêu thú ra tûå àaáy loâng thûúng yïu cuãa Baác, laâm chuáng ta rêët mûåc caãm àöång, nhû nöëi möåt súåi dêy thêìn giao caách caãm rêët nhaåy giûäa Baác Höì vaâ têët caã caác chaáu cuãa Baác úã khù’p moåi núi. * * * Taác giaã Nhêåt kyá trong tuâ laâ möåt nhaâ thú rêët giaâu xuác caãm trong sûå ngù’n goån àiïín hònh cuãa lúâi noái. Trong khi viïët nhûäng baâi ca tuyïn truyïìn cöí àöång, rêët nhiïìu khi Baác àaä àaåt túái chêët thú. Súåi chó kïí: Meå töi laâ möåt àoáa hoa Thên töi trong saåch, töi laâ caái böng... Baác lêëy súåi chó àïí giaáo duåc àoaân kïët laâ sûác maånh, laåi lêëy Nhoám lûãa àïí giaáo duåc “vaån sûå khúãi àêìu nan”: Luác leo leát bù’t àêìu nhoám lûãa Biïët bao nhiïu laâ sûå khoá khùn? Chó àòu hiu möåt maãy gioá xuên, Cuäng lo súå coá khi tù’t mêët. Nghi nguát khoái, mùåc dêìu thöíi quaåt, Che möåt bïn laåi taåt möåt bïn. Khi lûãa àaâo chù’c chù’n beán lïn Thò mûa gioá chi chi cuäng chaáy... Vaâi cêu chûáng toã sûå thêån troång caãnh giaác cao àöå cuãa Baác; caách maång khi trûáng nûúác phaãi baão vïå àïën thïë naâo: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 623 Húã möåt chuát tûác laâ thêët baåi Sai möåt ly laâ haåi cho dên Trong baâi Hoãi trùng, Baác àaä àïí chõ Hùçng noái möåt chên lyá cuãa caách maång: Töi àaä tûâng soi khù’p nuái söng Muöën biïët tûå do chêìy hoùåc choáng Thò xem töí chûác khù’p hay khöng... Nhêåt kyá trong tuâ coá rêët nhiïìu cêu thú mang möåt loâng yïu söng nuái, caãnh vêåt rêët thêëm thña, tao nhaä. Loâng yïu àoá cuäng hiïån ra úã àêy; khi bù’t àêìu Khaáng chiïën (1947), Baác laåi rúâi thuã àö, trúã laåi Viïåt Bù’c: Caãnh rûâng Viïåt Bù’c thêåt laâ hay. Vûúån hoát chim kïu suöët caã ngaây. Khaách àïën thò múâi ngö nïëp nûúáng. Sùn vïì thûúâng cheán thõt rûâng quay... * Tiïëng suöëi trong nhû tiïëng haát xa, Trùng löìng cöí thuå, boáng löìng hoa. Caãnh khuya nhû veä, ngûúâi chûa nguã Chûa nguã vò lo nöîi nûúác nhaâ Dûúâng nhû trong thú chûä Haán cuãa Ngûúâi, Baác Höì àaä àïí nhiïìu têm tònh, thi tûá, búãi khi viïët tiïëng Viïåt laâ tiïëng phöí cêåp cho moåi ngûúâi, Baác phaãi laâm nhûäng nhiïåm vuå cêëp baách hún. Viïët thú chûä Haán, Baác nhû di dûúäng tñnh tònh, coá phong thaái “töë sûå thung dung nhêåt nguyïåt trûúâng” (ung dung xeát viïåc thaáng ngaây xa). Nùm 1948 laâ thúâi gian Baác laâm nhiïìu thú chûä nho hún caã. Rùçm thaáng giïng, Baác “yïn ba thêm xûá àaâm quên sûå”: 624 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Rùçm xuên löìng löång trùng soi Söng xuên nûúác lêîn maâu trúâi thïm xuên. Giûäa doâng baân baåc viïåc quên Khuya vïì baát ngaát trùng ngên àêìy thuyïìn(1). Trùng vaâo cûãa söí hoãi Baác: - Thú àaä xong chûa? Trùng vaâo cûãa söí àoâi thú, Viïåc quên àang bêån xin chúâ höm sau. Chuöng lêìu chúåt tónh giêëc thu, ÊËy tin thù’ng trêån Liïn khu baáo vïì(2) . Baác tùång thú cuå Buâi Baâng Àoaân úã trong chiïën khu: Xem saách chim rûâng vaâo cûãa àêåu, Phï vùn, hoa nuái gheá nghiïn soi. Tin vui thù’ng trêån döìn chên ngûåa, Nhúá cuå thú xuên tùång möåt baâi. Trong têåp höìi kyá Baác Höì , coá baâi “Höì Chuã tõch, ngûúâi cha cuãa quên àöåi caách maång Viïåt Nam”, viïët theo lúâi àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp kïí laåi. Cuâng vúái caác kyã niïåm quyá baáu khaác, coá chuyïån Baác Höì àïën dûå Höåi nghõ quên sûå múã chiïën dõch Têy Bù’c, suöëi àang luä dûä döåi, Baác àaä kiïn quyïët löåi vaâ àaä löåi qua àûúåc, vaâ àaä túái höåi nghõ rêët àuáng giúâ. “Coá thïí noái rùçng quên àöåi ta, tûâ nhên dên maâ ra, àaä àûúåc trûåc tiïëp nuöi dûúäng theo tû tûúãng vaâ taác phong cuãa Àaãng vaâ cuãa Baác”(3). Chuáng ta caãm àöång, haâo hûáng thêëy thú Baác rêët nhiïìu lêìn noái àïën baân viïåc quên, tin thù’ng trêån; Baác nhúá àïën caác chiïën sô: (1) Baâi dõch cuãa Xuên Thuãy (2) Baâi dõch cuãa Huy Cêån. (3) Baác Höì, trang 208, baâi do àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp kïí. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 625 Moác khuya xuöëng tûå mûa thu truát Sûúng súám daây nhû mêy biïín dùng AÁo êëm gûãi mau cho chiïën sô Trúâi loe nù’ng êëm baáo xuên sang(1). Baác dûå chiïën dõch Biïn giúái: Chöëng gêåy lïn non xem trêån àõa, Vaån truâng nuái àúä vaån truâng mêy. Quên ta khñ maånh nuöët Ngûu Àêíu, Thïì diïåt xêm lùng luä soái cêìy(2). Baác noái: Rûâng thöng quên àïën, chim tung trúâi maâ bay (Tuâng lêm quên àaáo àiïíu xung thiïn). Úà Tên Traâo (1945), coá khi Baác öëm nùång, phaãi nùçm, vaâ laåi mï luön. Nhûng luác naâo tónh, Baác chó noái chuyïån tònh hònh: “Luác naây thúâi cú thuêån lúåi àaä túái, duâ hy sinh àïën àêu, duâ phaãi àöët chaáy caã Trûúâng Sún, cuäng kiïn quyïët giaânh cho àûúåc àöåc lêåp”. Àoá laâ nhûäng lúâi kiïn quyïët cuãa Baác trûúác Töíng khúãi nghôa 1945. Thú Baác Höì viïët trong baâi “Thùm Khuác phuå”... Uy quyïìn hoå Khöíng giúâ àêu nhó? Lêëp loaáng bia xûa chuát aánh taâ(3). caác thûá “uy quyïìn” khöng húåp vúái lõch sûã nûäa àïìu nhû chuát aánh mùåt trúâi taâ. Giùåc Myä hiïån nay xêm lûúåc nûúác ta nhêët àõnh vêëp phaãi khöëi theáp nhên dên Viïåt Nam maâ Baác Höì àaä reân luyïån. Suöët àúâi Baác Höì chó coá möåt say mï, chó coá möåt yá nghô, chó coá möåt lo toan: vò nûúác, vò dên. Baác tùång thú cuå Voä Liïm Sún: (1) Baâi dõch cuãa Khûúng Hûäu Duång. (2) Baâi dõch cuãa Xuên Diïåu. (3) Baâi dõch cuãa Àùång Thai Mai. 626 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Thúâ dên, troân àaåo hiïëu, Thúâ nûúác, veån loâng trung. Úà Luäng Deã, thaáng 6-1942, thú lïn nuái cuãa Baác coá cêu: Ngêíng àêìu, mùåt trúâi àoã, Bïn suöëi möåt nhaânh mai Mùåt Baác ngêíng nhòn lïn chaåm mùåt trúâi höìng; àoá laâ sûå rûåc rúä cuãa trñ tuïå vaâ têm höìn Baác: “Bïn suöëi, möåt nhaânh mai”, àoá laâ cöët caách trong saáng, tao nhaä cuãa Baác. Nhûäng baâi thú Baác laâm khi 59 tuöíi, 60 tuöíi, vaâ 63 tuöíi, noái sûå laåc quan, treã trung cuãa tinh thêìn. Ngûúâi chûa nùm chuåc àaä than giaâ Ta chñnh khang cûúâng tuöíi saáu ba Thanh àaåm bûäa ùn, têm trñ saáng Ung dung xeát viïåc, thaáng ngaây xa(1). * * * Trong têåp thú Höì Chuã tõch xuêët baãn nùm 1967 naây, coá baâi thú Khöng àïì, Baác Höì laâm trong Khaáng chiïën lêìn trûúác: Sún kñnh khaách lai, hoa maän àõa; Tuâng lêm quên àaáo, àiïíu xung thiïn. Quên cú quöëc kïë thûúng àaâm liïîu, Huïì duäng giai àöìng quaán thaái viïn. Àûúâng non khaách túái: hoa àêìy, Rûâng sêu quên àïën, tung bay chim ngaân (1) Baâi dõch cuãa Xuên Diïåu. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 627 Viïåc quên, viïåc nûúác àaä baân, Xaách bûúng, dù’t treã ra vûúân tûúái rau(1). Hònh aãnh Baác-Höì-Öng-Cuå-Tröìng-Cêy nöíi lïn úã àêy thêåt laâ àeåp àeä. Nhûäng ngaây êëy úã trong A.T.K., An toaân khu trung ûúng, möåt vuâng miïìn nuái kinh tïë coân rêët thêëp, àöìng baâo úã rêët thûa thúát, caác cú quan trung ûúng muöën caãi thiïån àúâi söëng, cêìn phaãi tûå mònh tùng gia. Nhûäng nùm àêìu, phêìn lúán caán böå úã caác cú quan trung ûúng laâ tûâ thuã àö, tûâ caác thaânh thõ vïì, chûa coá nïëp söëng chùn nuöi, tröìng troåt; àïí cho viïåc tùng gia saãn xuêët thaânh möåt nïëp söëng, thaânh möåt phong traâo, Baác Höì tûå mònh nïu gûúng; úã trong Chiïën khu trung ûúng, taåi “dinh Chuã tõch” cuãa Baác, - Baác kïu con àïën bïn baân, Baác ngöìi Baác viïët nhaâ saân àún sú (thú Töë Hûäu) - chung quanh nhaâ Höì Chuã tõch coá möåt vûúân rau thêåt laâ tûúi töët; Baác tröìng rêët nhiïìu bñ àoã, laá bñ laâm rau ùn rêët ngon, quaã laåi nêëu canh ùn rêët ngoåt; nhûäng nùm êëy, àïën muâa haái bñ àoã, Baác thu hoaåch nhiïìu quaá ùn khöng thïí naâo hïët möåt mònh Baác ùn laâ bao nhiïu! - Baác cöë yá tröìng vaâ thu hoaåch nhiïìu nhû thïë, àïí Baác cho àem ài biïëu caác cú quan trung ûúng; thïë laâ nhûäng quaã bñ àoã do Höì Chuã tõch tröìng, ruöåt thù’m, cuâi daây, haåt to rang lïn ùn rêët beáo, àûúåc àûa biïëu trong Chiïën khu, mang nhûäng tin àêìu thaânh cöng cuãa viïåc tùng gia saãn xuêët, mang caái gûúng mêîu cuãa Baác Höì, sau khi trùm cöng ngaân viïåc, laåi chùm laâm ra quaã bñ, ngoån rau. Àûúâng non khaách túái: hoa àêìy Rûâng sêu quên túái: tung bay chim ngaân. (1) Baâi dõch cuãa Xuên Thuãy 628 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Höì Chuã tõch duâ úã trong nhaâ tuâ phaãn àöång, duâ àang giaãi quyïët trùm viïåc khoá khùn, vêîn “töë sûå thung dung nhêåt nguyïåt trûúâng”, vêîn cûá haâo huâng tao nhaä; Xem vùn, chim nuái guâ bïn cûãa, Phï traát, hoa xuên chiïëu xuöëng nghiïn, chiïën khu khaáng chiïën chöëng Phaáp biïët mêëy gian nan, maâ vêîn àûúâng hoaâng àeåp àeä; tñnh tònh Höì Chuã tõch nhû thïë, cho nïn thú Baác haâo huâng vaâ khöng thiïëu myä lïå; khaách túái: àûúâng nuái cuäng núã àêìy hoa àïí àoán; quên àïën trong rûâng sêu; chim ngaân tung bay nhû hûáng thuá laå luâng; trong caái khöng khñ haâo hûáng cuãa chiïën khu êëy: Viïåc quên viïåc nûúác àaä baân Xaách bûúng, dù’t treã ra vûúân tûúái rau. Viïåc naâo ra viïåc êëy, khöng chuát böëi röëi löån xöån; viïåc quên viïåc nûúác, thò kïë hoaåch lúán àaä xïëp àùåt; caã möåt ngaây laâm viïåc sù’p kïët thuác, chiïìu maát cuãa chiïën khu àaä túái: Xaách caái öëng bûúng àêìy nûúác, cuâng thanh niïn, thiïëu niïn ra maãnh vûúân tùng gia, tûúái nhûäng ngoån rau xanh! Baác Höì rêët thñch tùng gia saãn xuêët, vaâ ài keâm theo àoá, laâ chñnh saách tiïët kiïåm. Nhûäng ngaây hoâa bònh sau khi tiïëp quaãn thuã àö, töi àûúåc biïët coá möåt caán böå rêët mûåc kñnh yïu Baác Höì, khi sinh àûáa chaáu gaái àêìu loâng, àaä maåo muöåi viïët thû lïn Höì Chuã tõch, xin Baác àùåt cho chaáu möåt caái tïn. Hai vúå chöìng àöìng chñ êëy vui sûúáng biïët bao, khi nhêån àûúåc tïn Baác Höì àùåt cho chaáu gaái; khöng gò töët àeåp hún tùng gia saãn xuêët vaâ thûåc hiïån tiïët kiïåm, vêåy thò nïn àùåt tïn cho chaáu laâ Tùng Kiïåm. Vaâ thêåt cuäng laâ bêët ngúâ! Vò thûúâng tònh, ngûúâi ta cûá nghô tïn àeåp cuãa con gaái têët phaãi laâ “mêy, gioá, trùng, hoa, tuyïët, nuái, söng” chi chi àoá, nhû trong thú cuä cuãa Thiïn gia thi; nhûng Baác Höì àaä cho ta möåt khaái niïåm múái vïì caái àeåp: Tùng Kiïåm laâ möåt tïn àeåp. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 629 * * * Thú Baác Höì laâ moán quaâ tinh thêìn vö giaá Baác tùång cho têm trñ chuáng ta. Têåp thú xuêët baãn hiïån nay, kïët húåp vúái Nhêåt kyá trong tuâ, laâm thaânh möåt khöëi thöëng nhêët. Baác Höì, Xuên 1963 múã àêìu kïë hoaåch nùm nùm, coá cêu thú: Àûúâng lïn haånh phuác röång thïnh thïnh Cuäng laâ ngûúâi coá cêu thú xuên 1967: Chöëng Myä hai miïìn àïìu àaánh gioãi Tin mûâng thù’ng trêån núã nhû hoa. Baác Höì muön vaân kñnh yïu cuãa chuáng ta laâ ngûúâi quyïët liïåt chöëng àõch, búãi vò Baác laâ ngûúâi sinh ra sûå söëng; Baác àïí trong têm trñ ta möåt hònh aãnh bao la mïën thûúng vö haån: Viïåc quên viïåc nûúác àaä baân Xaách bûúng, dù’t treã ra vûúân tûúái rau. 13-5-1967 630 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU BAÁC HÖÌ CUÃA CHUÁNG TA Baác Höì cuãa chuáng ta vônh biïåt chuáng ta röìi. Tin Baác mïåt nhiïìu; tin Baác öëm nùång; vaâ tin Baác mêët. Chuáng töi àûúåc tin cuöëi cuâng maâ khöng chõu chúáp mù’t, nhû àïí cho thúâi gian ngûâng caã laåi, búãi chuáng ta khöng chêëp nhêån sûå àau àúán töåt cuâng. Baác Höì cuãa chuáng ta... Ngûúâi ta chaåy ài tòm nhau. Ngûúâi ta têåp húåp ngay chung quanh cú quan, chung quanh àoaân thïí cuãa mònh; ngûúâi ta khöng thïí àûáng möåt mònh trûúác sûå àöåt biïën trúâi rung àêët chuyïín. Luác êëy ngûúâi ài xe àaåp trïn àûúâng cho ta caái caãm giaác nhû bú vú lù’m... Öi! chuáng ta siïët chùåt vaâo nhau, nûúng tûåa lêîn nhau cöë gù’ng tòm hoãi thïm tin tûác vïì Baác. Nhûng sûå töín thêët lúán lao àaä àïën thêåt röìi. Búãi Baác Höì laâ cuãa chuáng ta. Laâ maáu cuãa maáu chuáng ta, laâ thõt cuãa thõt chuáng ta. Búãi Baác Höì laâ cöët loäi cuãa höìn ta. Tûác khù’c chuáng ta àúán àau möåt caách kyâ laå. Hoãi úã trïn thïë gian tûâ sau khi Lï-nin taå thïë, coá caái tang naâo chên thêåt toaân veån nhû caái tang naây. “Yïu ngûúâi thò ngûúâi yïu traã”, cha öng ta noái, hêìu nhû thaânh möåt qui luêåt; chuáng ta ngheån ngaâo nûúác mù’t, chuáng ta àïí nûúác MAÂI SÙÆT NÏN KIM 631 mù’t chaãy rúi maâ khöng hïì xêëu höí, chuáng ta caãm thêëy mònh lúán lao lïn vúái nhûäng gioåt lïå naây. Tûâ tim gan ta cuöån lïn nûác núã, nhû vêåy chûáng toã chuáng ta yïu mïën Baác Höì sêu sù’c àïën têån tim gan. Nhû vêåy chûáng toã Baác Höì tûâ bao lêu nay yïu mïën nhên dên ta sêu sù’c àïën têån tim gan cuãa Ngûúâi. Döåi qua döåi laåi biïët àïën àêu cho cuâng; chuáng ta dêng laåi niïìm yïu mïën vô àaåi Baác Höì cho ta. Sûå lúán lao cuãa möåt laänh tuå ào úã àûúåc nhên dên yïu mïën chên thûåc àïën mûác naâo. Caái höm àêìu êëy àûúåc tin (4-9), trïn phöë Thuã àö doâng ngûúâi khöng ai baão ai, lùång leä, bûúác khöng mau, nhû búãi traái tim dù’t ài, chùèng biïët chên cuãa mònh laåi àûa mònh àïën luác naâo vïì Quaãng trûúâng Ba Àònh. Àöìng baâo tûå nhiïn tuå laåi nhû möåt doâng söng, caâng chaãy caâng lúán röång thïm, lïn túái Ba Àònh, vaâ ngêín loâng àûáng àoá hûúáng vïì Phuã Chuã tõch. - “Baác úi, Baác hiïån giúâ nùçm úã àêu?”. Àöìng baâo nhû haäy coân muöën hoãi: “Baác úi, Baác àau öëm thïë naâo?” - Baác cuãa chuáng ta ra sao? Tònh cuãa nhên dên Thuã àö höm êëy laâ nhû thïë. Öi! Nhûäng neát mùåt cuãa nhûäng con ngûúâi, maâ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng tûâng goåi laâ phêím chêët vö haån cao quñ cuãa ngûúâi Viïåt Nam ta, nhûäng neát mùåt cuãa àöìng baâo töi ngaây giúâ naây àeåp àeä vö cuâng. Coá thïí noái mùåt hoå saáng, mùåc dêìu toác tang laâ aãm àaåm, u buöìn; saáng búãi hoå khoác Baác Höì, nöîi àau vô àaåi laâm hoå lúán lao; àöìng baâo töi quen àûúng àêìu vúái soáng to gioá lúán bao nhiïu lêu röìi, àúán àau khöng beã gaäy àûúåc hoå. Nhòn nhau trïn ngûåc, phña traái tim, coá maãnh bùng tang, hoå nhêån ra nhau, nhûäng ngûúâi cuãa Baác. Öi! Nhûäng cö nûä tûå vïå àûáng laâm möëc trïn àûúâng maâ khoác, nûúác mù’t cuãa ngaân àöìng baâo bay àïën àêåu trïn mù’t caác cö, caác cö gaåt thïë naâo cho àûúåc. 632 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU * * * Chñnh luác naây, trùm ngaân hònh aãnh söëng cuãa Baác aâo vïì vúái chuáng ta cuâng möåt luác. Nhûäng ngûúâi múái àûúåc nhòn Baác trïn aãnh, chó möåt viïåc nhúá Baác trïn aãnh, trïn phim cuäng àaä thêëy êën tûúång sêu sù’c, söëng àöång vö cuâng. Tûâ luác Baác laåi trúã vïì trïn àêët nûúác cuãa Töí quöëc, tûâ Cao Bùçng, tûâ hang Pù’c Boá àêìu nùm 1941, tûâ Baác àoåc Tuyïn ngön Àöåc lêåp úã vûúân hoa Ba Àònh, tûâ êëy àïën nay, hònh aãnh Baác àêìy nuái söng ta. Nhûäng ngûúâi àûúåc gùåp Baác möåt lêìn coá caái tûå haâo ngêìm, nhû chó coá mònh laâ àûúåc gùåp Baác, búãi vui sûúáng saáng tûúi quaá, nhû mùåt trúâi chung laâ mùåt trúâi riïng cuãa möîi ngûúâi, nhû trùng saáng khù’p thïë gian, maâ möîi nhaâ laåi coá möåt öng trùng saáng. Àoá laâ caái aánh giaác ngöå bïn trong maâ Baác àûa àïën cho möîi chuáng ta. Lúâi ùn tiïëng noái cuãa Baác, choâm rêu maái toác cuãa Baác, caái muä, caái aáo, àöi giaây vaãi, àöi deáp cao su cuãa Baác, chiïëc gêåy cuãa Baác, nöíi bêåt trong têm trñ thûúng nhúá cuãa chuáng ta; bûúác ài daáng ngûúâi cuãa Baác in lïn trïn nïìn trúâi Viïåt Nam, nhû chùèng bao giúâ phai múâ, búãi àaä in vaâo lõch sûã, vaâo nhúá yïu cuãa muön thïë hïå. Hònh daáng cuãa Baác Höì söëng möåt caách kyâ diïåu, àïën caác em thiïëu nhi, trong Khaáng chiïën lêìn trûúác, cuäng hoåa ra Baác möåt caách àiïín hònh. Baác Höì coá nûúác da nêu Traán cao, mù’t saáng, böå rêu húi daâi; vaâ caác em taã bûúác ài cuãa Baác theo mù’t treã con: Daáng ngûúâi dong doãng thanh thanh, Hai chên hai bûúác nhanh nhanh àïìu àïìu. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 633 Úà àêy töi khöng àiïím thú, maâ muöën noái caái thêìn thaái sinh àöång cuãa Baác, cuäng nhû tònh caãm cuãa muön ngûúâi àöëi vúái Baác. Baác Höì cuãa chuáng ta laâ con ngûúâi söëng nhêët, con ngûúâi nhû chaåm khù’c vaâo thúâi gian: Baác àïën àêu, núi êëy söëng lïn, moåi nghi lïî khöng thïí laâm cho Baác thuå àöång maâ tûå Baác chuã àöång; àöëi vúái Baác, khöng nghi thûác naâo quan troång cho bùçng sûå giao caãm giûäa Baác vúái nhên dên Baác mïën yïu; àiïín hònh laâ cêu noái bêët huã trong ngaây Tuyïn ngön Àöåc lêåp (2-9-1945): “Àöìng baâo nghe coá roä khöng?”, sûå êëy laâ quan troång nhêët. Töi khöng khoe nhûäng khi töi àûúåc thêëy Baác, gùåp Baác, nhûng coá qua baãn thên múái noái àûúåc cuå thïí êën tûúång Baác àïí trong möîi ngûúâi chuáng ta. Sau ngaây 2 thaáng 9 nùm 1946, cuâng vúái mêëy chuåc vaån ngûúâi thêëy Baác xa xa úã trïn lïî àaâi Ba Àònh, lêìn àêìu tiïn töi àûúåc àûáng gêìn Baác laâ höm Baác àïën khai maåc Phoâng tranh úã nhaâ Khai trñ tiïën àûác cuä (luác naây àaä thaânh truå súã Höåi Vùn hoáa cûáu quöëc, bêy giúâ laâ Cêu laåc böå Thöëng nhêët), múã àêìu cho Tuêìn lïî vùn hoáa uãng höå khaáng chiïën Nam-böå. Mù’t Baác saáng vaâ thùèng laå thûúâng; coá thïí noái ngûúâi naâo coá taâ vaåy úã trong loâng thò khöng daám nhòn vaâo mù’t Baác. Miïång Baác cûúâi thiïëu möåt chiïëc rùng; 15 nùm sau, àoåc Nhêåt kyá trong tuâ, thêëy Baác noái “Rùng ruång mêët möåt chiïëc” vaâ Baác laâm thú tiïîn biïåt caái rùng, múái hiïíu vò lyá do gò. Do mù’t Bù’c saáng quù’c, nïn trong bûác aãnh anh Nguyïîn Nùng An chuåp Baác, àûúåc in thaânh bûu aãnh phöí biïën núi núi, ngûúâi ta thêëy trong àöi mù’t Baác coá böën chêëm saáng, àöìng baâo coá nhiïìu ngûúâi truyïìn nhau: mù’t Baác Höì coá böën con ngûúi, laâ búãi àoá. Trong bûác bûu aãnh 634 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àêìu tiïn chuåp Baác êëy, Baác Höì àaáng mïën yïu vö cuâng, veã ngûúâi trong saáng, hiïìn triïët vaâ caách maång, nhuêìn nhõ nhû mang truyïìn thöëng cuãa caác bêåc sô nho, àöi mù’t vûâa hiïìn vûâa rêët cûúng quyïët. Tïët Àöåc lêåp àêìu tiïn, töi àûúåc cuâng mêëy àaåi biïíu vaâo Bù’c böå phuã chuác Tïët Baác. Trong àoaân, mêëy anh cöång saãn coân treã daám àuâa, coân töi thò töi rêët ngûúång ngêåp. Luác êëy möåt khöng khñ bñ mêåt coân bao truâm chung quanh Höì Chuã tõch; mùåc duâ biïët laâ trûúác àêy Baác úã chiïën khu, caác anh êëy cûá gaån hoãi Baác: - “Thûa Baác, nhûäng nùm trûúác Baác ùn Tïët úã àêu?”; Baác traã lúâi: - “Øn Tïët úã möìm”. Thïë laâ caác àöìng chñ treã chõu! Öi! nhûäng ngaây thaáng vaâ caái nùm àêìu tiïn Höì Chuã tõch vïì giûäa nhên dên, coá caái gò rêët mûåc mï say thù’m thiïët. Khi Baác àûáng trïn bao lún Nhaâ haát lúán, thò àöìng baâo hö vang “muön nùm” àïën khaãn caã cöí, nhiïìu ngûúâi nhaãy cúän lïn, nhiïìu ngûúâi tung cao muä cuãa mònh. Höm úã Viïåt Nam Hoåc xaá mñt tinh àïí caác àaåi biïíu Quöëc höåi khoáa thûá nhêët cuãa Haâ Nöåi chaâo nhûäng ngûúâi àaä bêìu mònh, Höì Chuã tõch laâ àaåi biïíu thuã àö, coá mùåt; Baác rúâi ghïë ngöìi cuãa mònh, vaâo hùèn giûäa àöìng baâo; höm êëy töi chûáng kiïën ngûúâi ta cuöën ài theo möîi bûúác cuãa Baác, ngûúâi ta tiïën saát gêìn Baác, àïën nöîi dêîm vaâo àöi deáp cao su cuãa Baác, Baác bõ trêåt deáp; nhòn Baác höìn nhiïn bõ traân ngêåp “bêu xêu” búãi àöìng baâo yïu thûúng mònh nùm Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa thûá nhêët, töi nhúá maäi cho àïën bêy giúâ. Thêåt laâ möåt möëi tònh kyâ laå. Trong Khaáng chiïën chöëng Phaáp, úã cùn cûá àõa trung ûúng, sêu giûäa rûâng thùèm, rêët àeâo heo huát gioá, möîi lêìn caán böå chuáng töi àûúåc gùåp Baác, thêåt vui mûâng êëm cuáng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 635 nhû gùåp cha meå, nhû laâ Baác àem gia àònh laâng maåc àïën giûäa chuáng töi. Lúáp nghiïn cûáu chñnh trõ nùm 1953 têåp húåp böën trùm caán böå chung quanh Trung ûúng vïì hoåc, trong caái höåi trûúâng lúán röång dûúái boáng cêy cao, Baác àïën giuáp àúä chuáng töi böën lêìn; tûác khù’c sûå bònh thûúâng nhaãy voåt thaânh àïm höåi lúán; chuáng töi nhû boã chung têm höìn vaâo vúái nhau laâm hoa böën trùm caánh maâ Baác laâ caái nhuyå huy hoaâng úã giûäa; nhûäng lúâi Baác daåy nhûäng àïm êëy vêîn haäy coân vùng vùèng bïn ai. Coá nhûäng khi töi àûúåc àïën úã chöî vùn phoâng Phuã Chuã tõch trong Khaáng chiïën, luác êëy goåi bñ danh laâ “Ban thöng tin thaáng Taám”, bïn caånh möåt doâng suöëi, úã möåt chöî coá àaá lúán baây, goåi laâ Thaác, caãnh trñ thêåt nïn thú. Thêëy thïë thò hay thïë, thêåt ra Baác úã núi àêu töi khöng àûúåc biïët, nghe thú anh Töë Hûäu noái: “Baác ngöìi Baác viïët nhaâ saân àún sú”, thò töi múái biïët laâ Baác úã möåt caái nhaâ saân. Tuy vêåy, cuäng coá nhûäng luác àïën chöî “Ban Thöng Tin” sau giúâ laâm viïåc buöíi chiïìu, giûäa nhûäng ngûúâi àang àaánh boáng chuyïìn, thêëy coá Baác àaánh, nghe chen gioång Baác noái trong khi hai bïn àêëu rêët laâ söi nöíi. - Möåt buöíi töëi kia, sau bûäa cúm, dûúái aánh möåt ngoån àeân àiïån mù’c dûúái cêy rûâng, töi thêëy Baác ngöìi trïn chiïëc ghïë, vaâ quêy quêìn chung quanh Baác laâ nhûäng võ trong Chñnh phuã khaáng chiïën àang nghe möåt àöìng chñ thûá trûúãng àoåc baãn tin ngaây höm êëy; thêåt thanh àaåm trong saáng nhû trong möåt gia àònh, vúái ngûúâi cha kñnh yïu, khi êëy vûâa mûâng sinh nhêåt saáu mûúi tuöíi. Gioång noái cuãa Baác cuäng àïí möåt êën tûúång àùåc biïåt, Baác noái khöng to, nhûng gioång nhû tiïëng chuöng, rêët roä, nghe xa. “Gioá sûúng böën biïín pha húi êëm”, trïn cú súã göëc gaác 636 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cuãa gioång ngûúâi Nghïå, nhûng Baác xa quï luác coân rêët treã, uöëng nûúác cuãa caác con söng trïn thïë giúái, laåi vïì Töí quöëc, uöëng nûúác caác con söng, con suöëi trïn miïìn Bù’c nûúác ta, cuöëi cuâng gioång noái cuãa Baác laâ möåt gioång Viïåt Nam töíng húåp. Gioång Baác vang êëm nhû coá nù’ng úã trong, vaâ gioång Baác gù’n liïìn vúái lúâi Baác, möåt ngön ngûä bao giúâ cuäng sinh àöång, giaãn dõ, tûå nhiïn, noái caái gò nöíi bêåt caái êëy. * * * Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng àaä viïët nùm baâi vïì Höì Chuã tõch, cöë gù’ng diïîn àaåt caái cao, caái röång, caái sêu cuãa Baác maâ àöìng chñ lônh höåi àûúåc trong khi gêìn Ngûúâi: “YÁ chñ caách maång cuãa Höì Chuã tõch phaát nguöìn tûâ tònh caãm, tònh caãm dên töåc, tònh caãm giai cêëp, sûå thöng caãm vúái biïët bao àau khöí vaâ bêët cöng, vúái biïët bao mú ûúác möåt àúâi söëng tûúi saáng. Tònh nhên àaåo, tònh thûúng àöìng baâo, àoá laâ àiïìu sêu sù’c nhêët vaâ töët àeåp nhêët trong con ngûúâi cuãa Höì Chuã tõch”. Àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp viïët: “Baác laâ möåt nghõ lûåc lúán, nghõ lûåc êëy tûúång trûng möåt sûác maånh ài túái coá sûác àöång viïn rêët lúán vaâ khöng gò caãn trúã àûúåc. Tûâ ngaây àêìu gùåp Baác úã Cön Minh, töi àaä coá möåt caãm tûúãng maâ töi khöng phên tñch àûúåc, àoá laâ caãm tûúãng àûáng trûúác möåt têm höìn bònh dõ, trong saáng kiïn quyïët, vûäng chù’c. Trûúác kia vaâ bêy giúâ, Baác cuäng vêîn thïë”. Àoåc lúâi sêu sù’c trïn àêy, töi muöën hiïíu thïm: Baác laâ möåt lûåc lûúång tinh thêìn lúán lao, vaâ lûåc lûúång tinh thêìn êëy maånh àïën nöîi hêìu nhû trúã thaânh möåt lûåc lûúång cuãa vêåt chêët, cuãa thiïn nhiïn, rêët àún giaãn, tûå nhiïn nhû gioá nöíi lïn, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 637 nhû nûúác chaãy xuöëng, coá möåt sûác tûå taåo lúán maånh vö cuâng; tûå nhiïn, nhûng laåi thöëng nhêët vúái tûå giaác, vò àêy laâ sûác maånh tinh thêìn; nhûng laåi rêët tûå nhiïn, búãi húåp vúái loâng cuãa ngaân triïåu ngûúâi, húåp vúái chiïìu chuyïín àöång cuãa lõch sûã; vaâ rêët àún giaãn, búãi vò caái gò vô àaåi cuäng àún giaãn... Chñnh caái lûåc lûúång lúán lao àoá àaä phaát biïíu ngù’n goån, sù’t àaá, khi Nhêåt sù’p àêìu haâng Àöìng minh vaâ Baác àang mïåt nùång: “Luác naây thúâi cú thuêån lúåi àaä túái, duâ hy sinh túái àêu, duâ phaãi àöët chaáy caã Trûúâng Sún, cuäng kiïn quyïët giaânh cho àûúåc àöåc lêåp”. Àöìng chñ Nguyïîn Khaánh Toaân kïí laåi khi Baác hoaåt àöång úã Liïn Xö: - “Ngûúâi Baác vêîn gêìy, nûúác da vêîn xanh. Coá àiïìu laå laâ khöng bao giúâ mïåt, öëm, khöng bao giúâ chõu nùçm luön mêëy höm, chó thónh thoaãng ho vaâ khaåc ra huyïët”. Úà Liïn Xö, reát 30 àöå dûúái “khöng”, saáng naâo dêåy Baác cuäng têåp thïí duåc, trong buöìng coá quaã taå, dêy chun... “Baác noái giúâ naâo, àïën àuáng giúâ êëy - noái úã chúi bao nhiïu thò ngöìi chúi àuáng bêëy nhiïu, àöë ai vò möåt lyá do gò coá thïí giûä Baác laåi thïm àûúåc mêëy phuát. Baác khöng lïì mïì, la caâ, khöng viïåc noå xoå viïåc kia”. Àöìng chñ Buâi Lêm kïí khi Baác úã Phaáp: “Töi àïí yá thêëy àöi giaây cuãa àöìng chñ Nguyïîn AÁi Quöëc àaä cuä, laâ loaåi àïë rêët cao, coá cöí, àïí ài böå lêu moân, lêu hoãng”. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng kïí laåi khi úã trong hang Viïåt Bù’c: “Luác êëy, Höì Chuã tõch yïëu, nhûng bêët kyâ àïm ngaây, hïî coá tin àõch laâ mêëy phuát sau, Ngûúâi àaä sùén saâng trûúác anh em, tay xaách maáy chûä”... Sûã saách seä sûu têìm ghi cheáp trùm ngaân neát vïì bònh sinh, vïì hoaåt àöång, vïì tñnh tònh, àaåo àûác, vïì lúâi noái, viïåc laâm cuãa Baác. Höm nay töi múái ön vaâi neát töi àaä thuöåc 638 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU loâng. Cuöåc àúâi Baác laâ gia baão Baác àïí laåi cho nhên dên ta; sûå nghiïåp Baác laâ vöën lúán Baác hiïën cho dên töåc ta. Baác Höì Chñ Minh cuãa chuáng ta àaä vaâo trong vônh cûãu. Àúâi Baác trong nhû aánh saáng, khöng möåt chuát gúån. Nguyïîn Traäi ngaây xûa noái Maâi chùèng khuyïët, nhuöåm chùèng àen. Höì Chñ Minh cuäng nhû thïë. Thi haâi Baác yïn nghó trong gûúng trong. Dên töåc ta muön àúâi nêng Baác lïn vai, mùåt trúâi, mùåt trùng soi roåi têm höìn chñ khñ Baác muöën àúâi saáng toã. Baác Höì nöëi tiïëp caác Huâng vûúng dûång nûúác, Baác úi, toác rêu baåc phú, Baác laâ nuái Chû-lêy, Baác laâ Hoaâng Liïn Sún. Caác àöìng chñ laänh àaåo chuáng ta àûáng trûåc böën bïn quanh thi haâi Baác. Sûå nghiïåp cuãa Baác coân laâ àaâo taåo möåt caách àeåp àeä nhûäng ngûúâi kïë tuåc sûå nghiïåp mònh; nhûäng àöìng chñ kiïn trinh êëy àêëu tay nhau giú cao ngoån àuöëc cuãa Baác truyïìn. Chuáng con àêëu tay nhau nêng lïn ngoån àuöëc cuãa Baác. Baác àaä hiïën suöët àúâi mònh cho Caách maång. Lïî tang cuãa Baác coân laâ sûå cöëng hiïën têån cuâng cuãa Baác cho Caách maång. Mêëy höm nay, Haâ Nöåi trúã thaânh núi thùm viïëng cuãa loaâi ngûúâi. Tûâ böën phûúng thïë giúái, caác àoaân àaåi biïíu àeo bùng tang, yïn lùång ài vïì àêy, núi phaát ra aánh saáng Höì Chñ Minh. Caác àoaân àaåi biïíu trong nûúác, tûâ miïìn Nam, tûâ caác tónh ài vïì Thuã àö, núi traái tim Baác úã. Àöìng baâo Thuã àö ài vïì àêy, quaãng trûúâng Ba Àònh, núi hai mûúi böën nùm trûúác Baác àoåc Tuyïn ngön Àöåc lêåp, dûång lïn nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, cuäng laâ núi Thi haâi Baác ra khoãi nhûäng thay àöíi cuãa êëm laånh, nù’ng mûa. Nhaâ töi úã trïn àûúâng Cöåt cúâ - Àiïån Biïn Phuã, suöët àïm tai töi nghe lù’ng tiïëng suöëi ngûúâi thò thaâo roác raách khöng ngúát ài lïn Ba Àònh thùm viïëng Baác Höì. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 639 Chuáng ta, con chaáu Baác Höì, àûúåc Baác Höì àaâo taåo ngay tûâ khi Baác lêåp nhûäng chi böå Àaãng àêìu tiïn, àûúåc Baác Höì laänh àaåo trong hai cuöåc Khaáng chiïën, chuáng ta àau àúán vö haån, nhûng cuäng coá thïí tûå haâo, tûå tin laâ àaä àûúåc töi luyïån chñnh búãi Baác Höì. Sûác maånh cuãa nhên dên ta laâ úã Baác, sûác maånh muön àúâi cuãa Baác laâ úã nhên dên ta. Nhêët àõnh chuáng ta biïën àau thûúng thaânh sûác maånh. Siïët chùåt haâng nguä chung quanh Àaãng thên yïu, tiïëp tuåc sûå nghiïåp veã vang cuãa Baác Höì yïu kñnh, chuáng ta xin thïì hoaân thaânh Àöåc lêåp Tûå do úã miïìn Nam, xêy dûång thaânh cöng chuã nghôa xaä höåi úã miïìn Bù’c. - Xin thïì! Haâ Nöåi 8-9-1969 640 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ÀAÅI HÖÅI VØN NGHÏÅ KHAÁNG CHIÏËN 1948 Taám mûúi baån àaä àïën úã àêy, dûúái boáng cêy möåt laâng cuãa tónh Phuá Thoå. Tûâ luác toaân quöëc chiïën tranh, lêìn naây caác anh chõ em vùn nghïå sô múái gùåp nhau àöng vui nhû thïë naây. Duâ úã àêu, nghe tiïëng goåi cuãa Àaåi höåi, nhûäng àûáa con cuãa Nghïå thuêåt cuäng leo ngaân bùng dùåm àïën vêy quanh ngoån lûãa saáng taác bêåp buâng. Nhûäng nhaåc sô àeo cêy àaân gioá buåi, nhûäng nhaâ thú àaåp xe àaåp, nhûäng hoåa sô sau lûng mang caã möåt têëm vaán àïí tò tranh veä... Ba lö quên sûå, aáo quêìn chúå trúâi, mù’t “nghïå sô höìn”, höåi nghõ caán böå... Thêåt laâ möåt vûúân baách... nghïå, trong àoá möîi ngûúâi möåt veã; thiïëu tiïìn thò thiïëu, chûá caá tñnh thò thêåt àêìy traân. Naây laâ àoaân Vùn nghïå Khaáng chiïën Khu IV. Laäo thaânh coá cuå Voä Liïn Sún, nùm nay ngoaâi 60 tuöíi, tûâ Haâ Tônh ra àêy. Vaâ baác Àùång Thai Mai ngûúâi Anh Caã mù’t saáng sêu, möi traâo phuáng. Baån Nguyïîn Tuên caái àêìu to taát; anh Nguyïîn Vùn Tyå, laânh vaâ khoãe; caác anh Chu Ngoåc, Phaåm Vùn Àön, vúái àöi tñ rêu meáp; thi sô Xuên Sanh... Anh Haãi Triïìu noái gioång nuái Ngûå. Liïn khu III coá Tö Vuä, Hoåc Phi, Sao Mai, Lï Àaåi Thanh v.v... MAÂI SÙÆT NÏN KIM 641 Baác Ngö Têët Töë úã Khu I vêîn gioân bûúác ài vúái thanh niïn. Anh Nguyïn Höìng, ngûúâi àaä caây cêëy lêëy hai mêîu ruöång. Khu X coá Tö Ngoåc Vên, Taå Myä Duêåt, Thïë Lûä, Àöì Phöìn, Thanh Tõnh... Ngaânh nhaåc coá Nguyïîn Xuên Khoaát (con voi hay thùçng Búâm?), Vùn Chung, Buâi Cöng Kyã, vaâ Àöî Nhuêån nhû beã cong àûúåc nhûäng song sù’t, “Cö laái àoâ” Nguyïîn Àònh Phuác, Vùn Cao voác ngûúâi khöng cao... Ngaânh hoåa coân caái khoãe khoù’n nheå nhaâng cuãa Trêìn Vùn Cêín, caái gêìy cuãa Trêìn Àònh Thoå, caái gioân baánh mêåt cuãa Lï Phaã; caái hùng haái miïìn Nam cuãa Nguyïîn Vùn Saáng, caái tûå nhiïn cuãa Nguyïîn Tû Nghiïm; anh Dûúng Bñch Liïn ñt noái, anh Mai Vùn Hiïën caái muäi biïët cûúâi... Nguyïîn Àònh Thi, Hoaâi Thanh, Nhû Phong, vaâ Nguyïîn Huy Tûúãng, taác giaã kõch Bù’c Sún. Nhûäng cêy buát múái: Bûãu Tiïën, Trêìn Àùng... Nûä thi sô Anh Thú, caác baâ Phan Thanh, Phûúng Hoa... Caác nhaâ baáo: Xuên Thuãy, Haãi Nhû... Vaâ Töë Hûäu. Kïí sao cho hïët! Anh em rêët tiïëc Kim Lên, Tö Hoaâi, Nam Cao, Taå Phûúác khöng àïën àûúåc. Nûä thi sô Vên Àaâi úã xa coá thú gûãi àïën: Ba nùm khaáng chiïën trúâi tung gioá Nhû möåt àaân ong àaä laåc bêìy Bao nöîi nhúá mong têm sûå àúåi Möåt chiïìu hoåp mùåt coá höm nay. Nhaåc sô Nguyïîn Vùn Thûúng cuäng gûãi lúâi chaâo mûâng Àaåi höåi. Nhûng 80 ngûúâi coá mùåt, trong caác nhaâ cuäng àaä naáo nûác tûng bûâng. Ai nêëy nhòn nhau, àïìu thêëy neát mùåt naâo 642 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cuäng rù’n chù’c, tûúi tónh. Àuâa nhau: “Chuáng mònh phaát tûúáng caã!”. * * * Cuöåc giúái thiïåu kia, baån Nguyïîn Huy Tûúãng àaä laâm möåt caách giaãn dõ, thên mêåt. Diïîn vùn khai maåc cuãa Hoaâi Thanh, Chuã tõch àoaân: Hoaâi Thanh, Töë Hûäu, Tö Ngoåc Vên. Caác baáo caáo bù’t àêìu. Trong nhûäng àiïìu kiïån co heåp, khoá khùn, ban Chêëp haânh lêm thúâi Höåi Vùn Nghïå Viïåt Nam àaä “mûúån àêìu heo nêëu chaáo”, ra àûúåc taåp chñ Vùn Nghïå, lêåp möåt Xûúãng hoåa, giuáp möåt ban kõch thaânh lêåp, múã möåt Lúáp huêën luyïån êm nhaåc, mua maáy in vaâ triïåu têåp Àaåi höåi Vùn Nghïå toaân quöëc. Caác khu lêìn lûúåt trònh baây tònh hònh. Àoaân Vùn Nghïå khaáng chiïën Khu IV àaä töí chûác chùåt cheä vaâ hoaåt àöång coá kïë hoaåch. Khu III hoaåt àöång riïng tûâng tónh, tûâng huyïån, nhûng toaân khu chûa àûúåc thöëng nhêët. Khu I chûa coá töí chûác. Khu X coá möåt Àoaân Vùn hoáa Khaáng chiïën úã Phuá Thoå. Vò coá nhiïìu töí chûác nhû thïë, nïn caâng toã roä sûå thiïëu möåt töí chûác; thiïëu möåt àoaân thïí lúán, thöëng nhêët àûúåc lûåc lûúång leã teã cuãa àõa phûúng vaâ cuãa caá nhên, àïí laâm viïåc coá phûúng tiïån, coá kïë hoaåch, coá hiïåu quaã hún... * * * Àïm. Tiïëng maáy nöí ïm ïm àùçng xa. Nhûäng ngoån àeân àiïån roát aánh tûúi xuöëng phoâng höåi nghõ. Caác khêíu hiïåu MAÂI SÙÆT NÏN KIM 643 cûúâi chûä trù’ng trïn vaãi àoã: Töí chûác àïí saáng taác, Saáng taác àïí khaáng chiïën. Caái aánh àeân àiïån lêu ngaây khöng thêëy, nay laâm tñ taách nhûäng mù’t vùn thú. Bïn ngoaâi, mûa àïm sù’p àõnh chuyïín sang ngêu. Úà trong: Tranh luêån söi nöíi, êëm aáp. Baân vïì töí chûác. Baãy mûúi caánh tay giú cao, thaânh lêåp Höåi Vùn Nghïå Viïåt Nam. Àûáa con chung vaâ baâ meå lúán: Höåi Vùn Nghïå. Caái gia àònh nghïå thuêåt bêëy lêu tòm caách àaä kïët húåp caâng kïët húåp nûäa, nay toaåi yá. Caác ngaânh Vùn, Hoåa, Nhaåc, Kõch thûåc àaä liïìn caânh. Caác töí chûác úã Khu trúã thaânh Chi höåi cuãa Höåi Vùn Nghïå Viïåt Nam. Ban chêëp haânh cuãa Höåi seä phaãn aánh sûå liïn kïët chùåt cheä cuãa caác Ngaânh vaâ caác Khu. * * * Ngaây hoåp thûá hai, 24. Chung quanh vêën àïì saáng taác. Baån Nguyïîn Tuên noái vïì kinh nghiïåm saáng taác: caác duång cuå trûúác khöng àuã àïí ûáng duång vaâo nhûäng àïì taâi to taát hiïån nay. Ngûúâi viïët truyïån bêy giúâ coá thïí nhû möåt ngûúâi phuâ thuãy thiïëu tay êën, khöng àiïìu khiïín nöíi êm binh, vaâ coá thïí bõ êm binh cuãa mònh boáp chïët. Anh muöën tûâ ba àûáa con tinh thêìn cuãa anh: Vang boáng möåt thúâi, Thiïëu quï hûúng vaâ Nguyïîn. Trong möåt lúáp huêën luyïån vùn hoáa, anh àaä baão caác baån treã: - Caác baån haäy chuêín bõ àïí viïët. Töi trao nhûäng duång cuå cho caác anh. Cuöåc Khaáng chiïën daâi cuãa ta laâ möåt tiïíu thuyïët lúán, ta phaãi sùén saâng àïí khai thaác. Bïn caånh caái têm sûå cuãa nhaâ tuây buát Nguyïîn Tuên, anh Nguyïn Höìng lïn noái thïm caái têm sûå cuãa nhaâ tiïíu thuyïët. Lúâi anh chù’c thiïåt nhû ngûúâi cuãa anh: - Caái 644 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chên thêån cuãa ta maâ khöng töët, thò khöng àeã àûúåc con. Caái sinh khñ àïí viïët chûa àêìy, thò taác phêím ra khoá. Chuáng ta súã dô chûa viïët àûúåc, vò ta thiïëu caãm xuác. Ta laåi thiïëu möåt sûå thuác àêíy cuãa nöåi têm, thiïëu sûå cöë kïët vúái cuöåc Khaáng chiïën. Leä thûá ba xui ta chûa daám viïët, laâ ta chûa nù’m àûúåc hûúáng cuãa con ngûúâi àang ài túái àêu. Cho nïn, chuáng ta vêîn cêìn kyä thuêåt, nhûng chñnh caái thuác àêíy cuãa baãn nùng, chñnh sûå hoâa mònh vaâo sûå söëng coân cuãa àêët nûúác, sûå thêëy mònh töìn vong vúái dên töåc, sûå tin tûúãng múái cho ta nhûäng taác phêím. Mêëy cêu noái nhû böåc baåch can trûúâng cuãa nhûäng ngûúâi cêìm buát, àûúåc bao nhiïu aánh mù’t àöìng tònh. Caác cêu chuyïån nhoã tiïëp tuåc. Möîi ngûúâi àûúåc 10 phuát àïí phaát biïíu. Anh Nguyïîn Àònh Laåp nhêën vaâo vai troâ hiïån nay cuãa phoáng sûå. Anh Haãi Triïìu baây toã mêëy àiïìu vïì löëi vùn buát chiïën; phaãi chùng àoá laâ kinh nghiïåm cuãa baãn thên anh? Nhûäng lêåp trûúâng, chiïën thuêåt, chiïën lûúåc, nhûäng thaái àöå, phûúng phaáp... nhù’c ngûúâi ta nghô àïën nhûäng thïë trêån, nhûäng phoâng thuã, nhûäng têën cöng... - Ngaânh nhiïëp aãnh cuäng lïn tiïëng noái, theo baån Höìng Tranh; baâi viïët tinh tïë, caách noái khiïm nhûúâng cuãa diïîn giaã àaä laâm cho höåi nghõ chuá yá vaâ coá nhiïìu caãm tònh vúái caái nghïå thuêåt múái meã naây. * * * Tiïëng keãng lanh laãnh. Höåi nghõ vïì phoâng ùn. Thñch caánh chen vai nhau. Möåt trong nhûäng bûäa cúm “vùn hoáa”. “Vùn hoáa” úã Àaåi höåi Vùn Nghïå khöng phaãi laâ thêëp MAÂI SÙÆT NÏN KIM 645 àêu nheá: böìi böí thò coá thõt boâ, thõt gaâ, thõt lúån; vaâ cuäng ài saát vúái àaåi chuáng vúái moán caâ muöëi, moán rau muöëng luöåc trûúâng kyâ cuãa cuöåc Khaáng chiïën, bïn caånh caái àêåm àaâ rêët dên-töåc-tñnh cuãa moán mùng chêëm mù’m töm! Ta coá nïn taã nhûäng “chuyïën taâu” úã núi giaãi khaát? Sau bûäa ùn, trûúác giúâ hoåp töëi, caái nghïå-sô-höìn thñch nhuêìn thêëm muâi caâ phï thúm phûác, nhû caánh buöìm tòm húi gioá mùån. Caái tuái vùn nghïå vöën khöng giaâu, nhûng coá thïí àaäi nhau möåt ñt thên aái ngoåt ngaâo. Coá nhûäng àêìu taâu, vaâ coá nhûäng toa moác. Nhûäng toa moác daâi quaá, nhiïìu khi khiïën nhûäng àêìu taâu phaãi chaåy tröën möåt mònh. Nhûng àöí àöìng ra, ai cuäng coá laâm àêìu taâu vaâ cuäng coá àûúåc moác caã! Chuyïån vui vùn nghïå rang raãng, nhûäng lúâi vùn nghïå nhiïìu khi boáng nhoaáng laâm cho ngûúâi ta àöi khi trún trûúåt, hoùåc nhoån hoù’t nhû muäi duâi. Nhûng coá “aác khêíu” maâ khöng aác têm; chùèng qua caác baån chuáng ta coá sûác thûâa, muöën toã taâi mònh gioãi àiïìu khiïín caái khñ cuå lúâi vùn, lúâi noái. Nhûäng buöíi hoåp töëi laåi tiïëp tuåc (àïm 24). Lyá luêån chung vïì vùn nghïå. Ba khêíu hiïåu: “Khoa hoåc hoáa, Àaåi chuáng hoáa, Dên töåc hoáa” rêët phöí thöng tûâ ngaây Caách maång, ta seä hiïíu thïë naâo? Ngoát trùm yá kiïën àûa lïn, yá naâo cuäng nù’m àûúåc möåt phêìn cuãa chên lyá. Khoa hoåc hoáa... Anh Hoaâi Thanh àùåt vêën àïì vaâ nïu ra caái yá tñch cûåc, tiïën thuã. Nguyïîn Àònh Thi thïm: coá lêåp trûúâng àuáng, àûáng vïì phe nhûäng ngûúâi àang lïn. Nguyïn Höìng: úã trong tiïíu thuyïët, laâ giûä khaách quan. Nhaåc sô Tö Vuä noái möåt yá sêu sù’c: “Khoa hoåc laâ ài àïën sûå thûåc... Vùn nghïå laâ tûâ sûå thûåc maâ ài”. Möåt kiïën truác sû coá yá kiïën: “Möåt caái nhaâ dûång lïn maâ àöí, laâ khöng khoa hoåc. Nïëu 646 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhaâ àûáng maâ khöng coá sinh khñ, cuäng khöng khoa hoåc. Vaâ têët caã nhûäng àiïìu kiïån kia àûúåc àuã caã röìi, maâ nïëu cuöëi cuâng nhaâ àïí cho giùåc Têy úã, thò cuäng khöng khoa hoåc nöët!”. Cuöåc phaát biïíu yá kiïën àaåi àïí cuäng linh hoaåt vaâ vui veã, àuã phûúng diïån nhû thïë, vúái hai vêën àïì àaåi chuáng vaâ dên töåc. Caác yá kiïën chen nhau, nhiïìu maâu nhû möåt bûác hoåa cuãa tû tûúãng. Nhûäng yá kiïën khöng caäi nhau, maâ böí khuyïët cho nhau, cöång thaânh möåt sûå thûåc döìi daâo. Ai coân ngúâ vûåc gò nûäa vïì chuyïån phaãi ài gêìn àaåi chuáng. Cuäng nhû anh em àïìu àöìng yá: Nghïå thuêåt phaãi dên töåc hoáa, nhûng àïìu nhêån rùçng: tñnh caách dên töåc khöng phaãi laâ möåt caái khung chïët, maâ luön luön tiïën hoáa thay àöíi. Nhên vêën àïì dên töåc, baån Taå Myä Duêåt noái àïën nhûäng àûúâng neát Viïåt Nam trong nhûäng cûãa nhaâ, chuâa chiïìn hay àïìn àiïån cuãa ta. Chiïìu höm 25 àïí cho ngaânh kõch. Caác anh Chu Ngoåc, Thïë Lûä, Phaåm Vùn Àön, Thanh Tõnh, Bûãu Tiïën lêìn lûúåt noái nhûäng vêën àïì gêìn xa àïën sên khêëu. Cêu chuyïån “rêu” cuãa anh Àön àaä àem nhûäng loaåt cûúâi trïn nhûäng böå mùåt phêìn nhiïìu khöng rêu cuãa Höåi nghõ. Diïîn giaã kïí chuyïån anh Trûúng Phi trïn sên khêëu tuöìng cöí quïn mêët rêu röìi laåi àeo nhêìm rêu, kïí chuyïån daán rêu, kïët rêu, chuyïån rúâi rêu, ruång rêu: nhûäng caái vinh nhuåc cuãa böå rêu laâm cho cûã toåa nhû muöën haát caái àiïåp khuác cuãa baâi haát nhaåi: Rêu moåc quanh möìm Laâ rêu xöìm Rêu moåc quanh tai Laâ rêu quai! MAÂI SÙÆT NÏN KIM 647 Vaâ trong khi êëy, caái haâng rêu moãng maãnh trïn möi hoåa sô Àön cuäng nhû àang phe phêíy... * * * “Vùn, Hoåa, Nhaåc, Kõch thi àua saáng taác”. Caái khêíu hiïåu doäng daåc trïn vaãi àoã thù’m, àïm nay hùèn àûúåc vui vêìy. Nhûäng lúâi thaách nhau öì aåt úã Höåi nghõ Vùn hoáa toaân quöëc, àïm nay àaä àûúåc chûáng thûåc. Nhûäng túâ giao keâo àûúåc túái têëp àûa lïn baân cuãa Chuã tõch àoaân. Buát sa gaâ chïët, giêëy trù’ng mûåc xanh chûá phaãi chúi! Nhûäng cuöåc tònh duyïn hûáa heån vúái caác naâng thú, naâng hoåa, naâng kõch, naâng nhaåc vaâ naâng vùn àïìu coá... chñnh quyïìn vùn nghïå nhêån thûåc caã. Ban Chêëp haânh múái cuãa Höåi Vùn Nghïå Viïåt Nam seä theo doäi nhûäng ngûúâi dûå cuöåc trong suöët möåt nùm túái àêy. Nhûäng ban giaám khaão do Höåi lêåp ra tha höì thûúãng thûác muâa vùn nghïå 1949. Bêy giúâ thò nhûäng giaãi thûúãng bù’t àêìu àaä treo, chúâ àoán. Öng Àùång Thai Mai, Höåi trûúãng Höåi Vùn hoáa Viïåt Nam hûáa trao nùm giaãi thûúãng cho caác khu vïì caác Ngaânh vùn nghïå. Àoaân Sên khêëu Viïåt Nam, thaânh lêåp trong Àaåi höåi, treo möåt nghòn rûúãi àöìng cho giaãi kõch. Àoaân Kiïën truác vaâ àoaân Vùn nghïå khu Böën treo giaãi thûúãng thú v.v... Baån Nguyïn Höìng “cuãa ñt loâng nhiïìu”, laâm giêëy treo giaãi thûúãng hai gaánh thoác vaâ hai con gaâ do chñnh tay anh tröìng troåt chùn nuöi cho möåt baâi thú hoùåc möåt truyïån ngù’n giaá trõ. Ngûúâi ta nghe tiïëng anh Nguyïîn Cöng Hoan noái: - “Yïu cêìu anh Nguyïn Höìng gaánh thoác àïën cho ngûúâi àûúåc giaãi!”. Vaâ möåt baån naâo àoá: “Yïu cêìu anh 648 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nguyïn Höìng ra giaãi thûúãng bùçng gaåo, tiïån hún”. Tiïëng cûúâi vui xaâo xaåc trong höåi nghõ. Ban Chêëp haânh Höåi Vùn nghïå, 17 ngûúâi, àaä bêìu xong trong möåt khöng khñ hoâa vui chûa tûâng thêëy. Coá nhûäng baån vù’ng mùåt àûúåc toaân thïí nhù’c nhúã vaâ cûã vaâo Ban Chêëp haânh: thi sô Lûu Troång Lû úã chiïën khu Thûâa Thiïn, hoåa sô Nguyïîn Àöî Cung úã Nam Trung böå, hoåa sô Huyânh Vùn Gêëm, khu phoá úã möåt khu quên sûå miïìn Nam nûúác Viïåt, vaâ nhaâ vùn Hoaâng Xuên Nhõ, chuã tõch viïån Vùn hoáa khaáng chiïën Nam böå. Höåi nghõ àöìng thanh bêìu anh Nguyïîn Tuên laâm töíng thû kyá Höåi Vùn Nghïå Viïåt Nam. Nguyïîn caãm ún: “Töi quaã quyïët nhêån lêëy böín phêån maâ höåi nghõ giao cho, vò töi muöën têåp cho töi nhêån lêëy nhûäng traách nhiïåm”. Cêu noái àaánh dêëu cho cuöåc chuyïín sang “giai àoaån múái” àûúåc toaân thïí hoan hö. Àaåi höåi Vùn Nghïå bïë maåc luác chñn giúâ töëi 25 thaáng baãy. Trïn sên khêëu cuãa Höåi nghõ, bù’t àêìu nhaåc vaâ kõch. Ngoaâi trúâi mûa maãi miïët. Trong phoâng, tiïëng cûúâi vùn nghïå ran ran. Vuä vö kiïìm toãa nùng lûu khaách... Trêån mûa giûä baån caâng daâi, àeân àiïån thïm caâng saáng gùng. Vaâ bûäa chaáo thõt boâ noáng höíi, tyá khuya caâng thïm ngon. Àïm nay trong caác nhaâ, nhûäng cêu chuyïån keáo daâi thù’m thiïët: “Cêåu seä veä bao nhiïu tranh? - Mònh cöë viïët ngêìn naây truyïån ngù’n. - Túá seä gûãi thû nheá. - Tao ài vïì khu Ba...”. Saáng höm sau, caác baån chuáng ta coân cheán cúm no vaâ lônh tiïìn vaäng phaãn röìi múái “duâng dùçng nûãa úã nûãa vïì”. Coá phaãi Àaåi höåi Vùn nghïå cuãa chuáng ta laâ “coá hêåu” khöng caác baån? - Nûä thi sô Anh Thú coá mêëy vêìn taåm biïåt: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 649 Gioá ngaân thao thûác àïm nay, Sau cún baäo giêåt, mûa bay vuát rûâng. Mai àêy àúåt nuái tûâng tûâng Mai àêy Viïåt Bù’c truâng truâng ngaân xanh, Coá àaân chim seä bùng mònh Böën phûúng lûãa khoái, möng mïnh biïín trúâi. Nhúá thûúng xao xuyïën àïm daâi, Gêìn àêy lo àaä caách ngoaâi quan san. 23, 24, 25 thaáng 7-1948 650 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU KHUÁC HAÁT THAÁNG NØM Höm nay laâ ngaây Möåt thaáng Nùm 1962, möìng Möåt thaáng Nùm xaä höåi chuã nghôa trïn miïìn Bù’c. Nhaâ thú Pön Ï-luy-a haát: Vaâ do maänh lûåc möåt tiïëng noái Töi bù’t àêìu laåi caã àúâi töi. Möìng möåt thaáng Nùm thuöåc vaâo loaåi chûä, loaåi tiïëng êëy: nhûäng ngön tûâ laâm cho ngûúâi ta söëng laåi! Möìng Möåt thaáng Nùm coá trûúác Mûúâi chñn thaáng Taám, coá trûúác thaáng Mûúâi, àeã ra trong maáu cuãa thúå thuyïìn nùm 1886 taåi Si-ca-gö, úã Myä. Àeã ra tûâ àöí maáu vaâ cùm thuâ, nay àaä thaânh möåt ngaây sûúáng vui ñt ra cuäng cuãa 900 triïåu ngûúâi trïn Traái àêët (söë dên cuãa phe xaä höåi chuã nghôa). Trong têm trñ cuãa möåt con ngûúâi - lêëy ngûúâi viïët baâi naây laâ vñ duå, khi coân laâ cêåu hoåc sinh, àaä tûâng kñnh cêín nghe tïn Möìng Möåt thaáng Nùm dûúái thúâi Phaáp thuöåc, tûâng nghe noái úã àêìu thaânh phöë Qui Nhún mònh úã, möåt laá cúâ àoã buáa liïìm àûúåc treo rûåc rúä trïn ngoån cêy xanh àïí mûâng ngaây Möåt thaáng Nùm. Ngay trong chïë àöå cuä, ngaây Möåt thaáng Nùm àaä vûâa gúåi cho töi sûå àêëu tranh caách maång, vûâa gúåi yá höåi heâ cuãa lao àöång vaâ muâa xuên; laâ vò, luác àoá, möåt mònh úã trïn àõa cêìu, taåi Liïn Xö ngaây 1 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 651 thaáng 5 àaä thaânh quöëc lïî, vúái reo vui, vúái cúâ xñ, vúái àoaân biïíu tònh aâo aåt diïîn qua höìng trûúâng. Trong kyã niïåm, töi coân nhúá hoa “muy-ghï” (muguet) lêëm têëm nhûäng hoa nhoã trù’ng ngaâ, thú möåc maåc dõu daâng, ngaây Möåt thaáng Nùm 1946 úã Pa-ri (Phaáp); ngaây àoá, trong àoaân biïíu tònh cuãa nhên dên lao àöång Phaáp; lêìn àêìu tiïn coá nhûäng laá cúâ àoã sao vaâng rêët tûúi àeåp cuãa kiïìu baâo ta tham dûå; duâ chñnh quyïìn chûa thuöåc vïì ngûúâi lao àöång, ngaây 1 thaáng 5 úã Phaáp vêîn àoáng dêëu êën cuãa thúå thuyïìn vaâ lao àöång, vaâ cuãa muâa xuên àaä vïì, vúái àêu àêu cuäng thêëy hoa muy-ghï... Úà miïìn Bù’c nûúác ta, àêy laâ ngaây 1 thaáng 5 lêìn thûá hai trong Kïë hoaåch nùm nùm lêìn thûá nhêët. Lao àöång laâ huên chûúng trïn ngûåc cuãa chuáng ta, chuã nghôa xaä höåi laâ höìn cuãa chuáng ta; trong nûúác Dên chuã Cöång hoâa göìm toaân nhûäng ngûúâi lao àöång chuáng ta, caái chòa khoáa àïí múã cûãa cuãa haånh phuác laâ saãn xuêët vaâ tiïët kiïåm; chuáng ta hiïån àang chuêín bõ cho Àaåi höåi Anh huâng vaâ Chiïën sô thi àua lêìn thûá 3, chuáng ta seä choån, bêìu àûúåc nhûäng ngûúâi àaáng yïu nhêët cuãa xaä höåi. Dïåt khöng ngûâng, ta dïåt liïìn tay khöng phaãi nhû nhûäng ngûúâi thúå dïåt úã Xi-lï-di (trong baâi thú cuãa Hai-nú) phaãi dïåt caái aáo liïåm chïë àöå cuä nûäa, maâ chuáng ta bùçng chên tay, bùçng trñ oác dïåt khöng ngûâng bûác gêëm muön maâu cuãa cuöåc àúâi xaä höåi chuã nghôa. Dô nhiïn, dïåt nïn cuöåc àúâi múái, coân khoá hún laâ dïåt gêëm, chuáng ta phaãi hy sinh vaâ gian khöí maâ xêy dûång caái sûúáng vui. Ngaây 1 thaáng 5 àïën trïn miïìn Bù’c, ngên vang trong têm trñ chuáng ta bùçng caái tïn kyâ diïåu cuãa noá, caái tïn tûâ nay coá nghôa laâ: Ngaây Tïët cuãa Lao àöång. Khuác haát thaáng 652 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nùm, chuáng ta haát hïët loâng. Chuáng ta haát cho caã nûúác Viïåt Nam, haát cho caã miïìn Nam yïu dêëu. Quaá khûá úã miïìn Bù’c àaä luâi vaâo trong thúâi gian röìi, nhûng quaá khûá úã trong miïìn Nam vêîn coân úã súâ súâ trong khöng gian, cöë hïët sûác taân nùçm chûúâng ra thaânh möåt hiïån taåi, thaânh möåt chûúáng ngaåi vêåt phaãn caách maång. Úà miïìn Nam nûúác ta, coân biïët bao nhaâ tuâ cuãa Myä - Diïåm; Ngaây 1 thaáng 5 vêîn coân phaãi ài qua song sù’t maâ vaâo vúái nhûäng ngûúâi yïu nûúác úã trong xaâ lim. Laâm nhû laâ hai mûúi nùm nay, chûa coá gò thay àöíi caã! Chuáng ta ön laåi trûúâng húåp àiïín hònh cuãa Julius Fucik(1) chaâo ngaây 1 thaáng 5 nùm 1943 trong nhaâ tuâ quöëc xaä. “Coá böå quêìn aáo naâo tûúm têët nhêët, chuáng töi àïìu àem ra mùåc. Buöìng giam naâo cuäng laâm nhû thïë caã... Höm nay khöng khñ dûúái sên khaác hùèn, coá caái gò nhöån nhõp, vui veã nhöån nhõp hún moåi höm... - Bêy giúâ múái àïën lûúåt boån chuáng töi ài baách böå. Chñnh töi laâ huêën luyïån viïn thïí duåc. Caác baån! Höm nay laâ ngaây 1 thaáng 5, chuáng ta seä khöng bù’t àêìu nhû moåi höm, duâ boån coi tuâ coá kinh ngaåc cuäng mùåc xaác chuáng. Àöång taác thûá nhêët: möåt hai, möåt hai: giú buáa àaánh. Vaâ àöång taác thûá hai: möåt hai, möåt hai: àûa liïìm gùåt... Caác baån aå, àêy laâ cuöåc biïíu dûúng ngaây 1 thaáng 5 cuãa chuáng ta. Vaâ maân kõch cêm naây laâ buöíi lïî tuyïn thïå ngaây 1 thaáng 5 cuãa chuáng ta, chuáng ta seä àúâi àúâi trung thaânh vúái lúâi chuáng ta tuyïn thïå, duâ coá phaãi bûúác ài vïì coäi chïët...”. “Viïët dûúái giaá treo cöí”, Phu-xñch àaä viïët nhû thïë. Liïåt sô êëy coân noái: Àaä hai lêìn, hai mûúi lêìn, baån tröng thêëy caác àoaân quên caách maång tuêìn haânh trong caác cuöåc biïíu (1) Möåt laänh tuå caách maång Tiïåp Khù’c vaâ möåt nhaâ vùn löîi laåc, bõ phaát xñt Àûác giïët nùm 1943. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 653 dûúng lûåc lûúång ngaây 1 thaáng 5. Nhûng chó trong chiïën àêëu, baån múái àaánh giaá àûúåc sûác maånh thûåc cuãa caác àoaân quên êëy. Àïí coá thïí keáo daâi cuöåc chiïën àêëu, vaâ chiïën àêëu thù’ng lúåi, chuáng ta phaãi coá möåt lûåc lûúång vö song, vô àaåi. Hùçng ngaây baån tröng thêëy àiïìu àoá, nhûng hêìu nhû chûa bao giúâ baån thêëy àiïìu àoá roä nhû höm nay... Höm nay, ngaây 1 thaáng 5, baån laåi thêëy lûåc lûúång àoá xuêët hiïån". Viïët nhû thïë, chùèng traách Phu-xñch laâ möåt nhaâ vùn cöång saãn! Phaãi, chó noái àoaån lõch sûã cuãa chuáng ta tûâ ngaây Hoâa bònh, àaä taám lêìn, chuáng ta biïíu dûúng lûåc lûúång ngaây 1 thaáng 5 cuãa chuáng ta ài qua quaãng trûúâng Ba Àònh, ài laâ ài cho caã nûúác Viïåt Nam; chuáng ta ài, vui sûúáng tûúi cûúâi, tung hoa, mang biïíu ngûä, biïíu àöì thaânh tñch, vúái caã vùn nghïå, vùn cöng, vò laâ ngaây Tïët Lao àöång. “Nhûng chó trong chiïën àêëu, baån múái àaánh giaá àûúåc sûác maånh thûåc cuãa caác àoaân quên êëy”. Lúâi noái cuãa Phu-xñch laâ möåt nhù’c nhúã, möåt viïån trúå cho chuáng ta. Nhûäng àoaân quên ngaây 1 thaáng 5 cuãa ta laâ nhûäng àoaân quên chiïën àêëu; chuáng ta ài laâ ài chiïën àêëu; miïìn Nam àang ài qua quaãng trûúâng Ba Àònh, miïìn Nam cuâng vui vúái ta, cuäng vui cho ta, vaâ tûå phêën khúãi cho mònh. Caái tònh thïë bêët thûúâng cuãa nûúác ta laâm cho ngay trïn möåt nûúác, coá hai möìng 1 thaáng 5; úã miïìn Bù’c, chuáng ta àang ài trong möåt hiïån taåi - tûúng lai, úã miïìn Nam, quên àõch àang ài trong möåt hiïån taåi - quaá khûá; úã miïìn Nam, caái hiïån taåi ngûúâi àang àaánh àöí caái hiïån taåi ma. Ngaây 1 thaáng 5 trïn nûúác ta, cho àïën luác thöëng nhêët nûúác nhaâ, haäy coân mang tñnh caách möåt maâ hai, hai maâ möåt nhû thïë àêëy: sûúáng vui vaâ àau khöí, hai caách chiïën àêëu khaác nhau, nhûng laâ möåt. Nhûäng nhaâ tuâ cuãa Myä - Diïåm laâ cún ngoaái laåi cuöëi cuâng cuãa nhûäng nhaâ tuâ quöëc-xaä àaä giam giïët Phu-xñch. 654 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Húäi trùm ngaân chiïën sô úã miïìn Nam àang coân bõ tuâ nguåc! Caái aánh saáng ngaây 1 thaáng 5 höm nay àïën trûúác nguåc caác àöìng chñ, laâ àïën tûâ quaãng trûúâng Ba Àònh. Chuyïën naây thò nhêët quyïët “àêëu tranh naây laâ trêån cuöëi cuâng!”, nhû lúâi haát baâi Quöëc tïë ca. Ngaây 1 thaáng 5, nhûäng ngûúâi lao àöång trñ oác, lao àöång nghïå thuêåt thêëm thña vö haån caái vinh quang cuãa mònh àûúåc dñnh liïìn vúái lao àöång chên tay, trong chïë àöå xaä höåi chuã nghôa maâ cuöëi cuâng lao àöång laâ lao àöång, khöng ngùn caách giûäa chên tay vaâ trñ oác nûäa, cuäng nhû khöng ngùn caách giûäa nöng thön vaâ thaânh thõ nûäa. Chuáng ta úã trïn nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa, úã trong Phe xaä höåi chuã nghôa, coi laâ möåt viïåc àûúng nhiïn nhû thúã khöng khñ, lù’m luác chuáng ta hoáa chuã quan, hêìu nhû laâ quïn khuêëy ài rùçng trïn quaã àõa cêìu naây, coá nhûäng núi quaá khûá coân àeâ nùång lù’m, coân chaâ àaåp vùn hoáa, coân phuä phaâng àöëi vúái trñ tuïå. Möåt túâ baáo vûâa tûâ giaä cuöåc àúâi. Vaâ trong dõp ngaây 1 thaáng 5 naây, töi thêëy xa xoát trong ruöåt. Baáo “Chên trúâi” (Horizons), túâ baáo baão vïå hoâa bònh úã Phaáp, àaä söëng 11 nùm, vaâ bêy giúâ àaä chïët, vaâ ngûúâi giaám àöëc cuãa noá, Pi-e Cöët (Pierre Cot) àaä viïët baâi xaä luêån cuöëi cuâng: “Taåp chñ chuáng töi sù’p chïët. Àêy laâ söë cuöëi cuâng cuãa noá. Thaáng thaáng, nùm nùm, nhûäng ngûúâi giaám àöëc noá vaâ trõ sûå noá àaä phêën àêëu giaânh tûâng têëc àêët àïí duy trò noá. Chuáng töi àaä thêët baåi. Ngûúâi ta noái: ”Vïët thûúng tiïìn baåc khöng chïët ai àêu". Ñt nhêët laâ àöëi vúái baáo Chên trúâi, cêu tuåc ngûä êëy cuäng àaä noái döëi. Búãi vò thiïëu cuãa caãi, maâ taåp chñ naây chïët. Sau khi àaä lùåt kyä caâng kïë toaán cuãa chuáng töi, nghiïn cûáu têët caã caác khaã nùng, tòm kiïëm àuã caác phûúng saách, chuáng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 655 töi àaä phaãi ài àïën caái kïët luêån: moåi hy voång söëng soát, àöëi vúái chuáng töi, àaä hïët têët caã röìi". Thuáy Kiïìu taâi sù’c ai bò, möåt túâ baáo veã vang chñnh nghôa nhû thïë, xinh xù’n nhû thïë, àaä tûâng cho chuáng ta nhûäng laåc thuá cuãa trñ tuïå tûå trong rûâng Khaáng chiïën àaä söëng mûúâi möåt nùm, maâ àïën Phong trêìn cuäng phong trêìn thïë thöi, chïët vò khöng coá ba trùm laång trong tay! - Trong lúâi chaâo vônh biïåt àúâi, túâ baáo coân khuyïn nhûäng baån ài sau phaãi tñnh toaán kyä hún luác múã àêìu: - Söë vöën chuáng töi cêìn àïën coá to taát gò lù’m àêu, êëy thïë maâ, thïë àêëy, chuáng töi khöng tòm àêu ra àûúåc. Trong nhûäng nûúác tû baãn chuã nghôa, khöng coá möåt doanh nghiïåp naâo maâ khöng cêìn àïën vöën khúãi àêìu... “Àöëi vúái àöåc giaã cuãa chuáng töi, ngaây mai, taåp chñ chuáng töi seä chó coân laâ möåt kyã niïåm. Àöëi vúái chuáng töi àaä laâm ra noá, àêy laâ möåt maãnh àúâi cuãa chuáng töi chïët ài. Mùåc dêìu! Chñnh vïì phña tûúng lai maâ caác baån cuäng nhû chuáng töi cêìn hûúáng túái. Chên trúâi, taåp chñ thên yïu cuãa chuáng ta àaä chïët. Thò vêåy! Hoâa bònh muön nùm! Chuáng ta tiïëp tuåc gù’ng sûác, àïí cho caái gò höm qua coân laâ mong moãi cuãa Chên trúâi, ngaây mai, phaãi laâ hiïån thûåc cuãa thïë giúái”. Taåp chñ Chên trúâi cuäng khöng thïí àaánh hiïåu S.O.S, Cêëp cûáu nhû nhûäng chiïëc taâu àù’m trïn haâng haãi: Àù’m laâ àù’m thïë thöi, khöng ai cûáu àûúåc taåp chñ Chên trúâi, úã caái nûúác Phaáp naây maâ ngaây 1 thaáng 5 chûa thaânh ngaây lïî cuãa nhaâ nûúác. - Àaä kinh khuãng chûa, caác baån trñ thûác, caác baån vùn nghïå, caác baån nhaâ baáo chuáng ta? Con àûúâng chuáng ta ài laâ con àûúâng duy nhêët àuáng, mùåc duâ coá muön ngaân gian khöí. Têët caã caác cêìu phña sau ta àaä chùåt, ngûúâi ta khöng thïí söëng àûúåc vúái caái thûá xaä höåi giïët nhûäng taåp chñ Chên 656 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU trúâi. Khöng thïí àïí cai xaä höåi Myä - Diïåm töìn taåi úã miïìn Nam!. Coá thïí noái laâ trûúác möå cuãa baån àöìng nghiïåp Chên trúâi, nhûäng nhaâ vùn nhaâ baáo chuáng töi xin hûáa cöë gù’ng khöng ngûâng, àïí xûáng àaáng hún nûäa vúái Chïë àöå ta, vúái Nhên dên ûu viïåt cuãa ta, vúái nhûäng Ngaây 1 thaáng 5 xaä höåi chuã nghôa rúä raâng! Muön nùm ngaây 1 thaáng 5! Viïåt Nam hoâa bònh, thöëng nhêët, àöåc lêåp, dên chuã vaâ giaâu maånh muön nùm! 1-5-1962 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 657 GÛÃI SINH VIÏN MIÏÌN NAM TRANH ÀÊËU Sinh viïn, Thanh niïn, Thanh niïn! Töi kñnh chaâo saáu vaån sinh viïn miïìn Nam nhêët tïì baäi khoáa. Caác anh àaä àïí mùåc nhûäng giaãng àûúâng laånh giaá! Khöng, chñnh baân ghïë cuäng söi nöíi lïn, giuåc caác anh àûáng dêåy maâ ài! Àêëu tranh! Àêëu tranh! Chöëng Myä Thiïåu - Kyâ! Chñnh nhûäng chiïëc baân naây àaä chûáng kiïën bao lêìn caác anh nù’m tay laåi àêåp trïn vaán göî! Öi! Àau thûúng àêët nûúác miïìn Nam ta vö vaân thöëng khöí! Trêìn Quöëc Toaãn ngaây xûa 16 tuöíi cùm giùåc Nguyïn, tay boáp naát quaã cam luác naâo khöng hay! Àau àúán ï chïì, chûa giïët àûúåc giùåc Myä - nguyå, sinh viïn voâ naát nhûäng goác baân naây! Öi! Nhûäng nùm thaáng cuãa ta coá coân phaãi chùng laâ nùm laâ thaáng? Caái buöíi êëy àaä qua röìi, khoaãng nhûäng nùm 61, 52, coân coá nhûäng ngûúâi an thûúâng, thuã phêån. - “Øn cho xong, laâm cho xong, noái cho xong, lêëy vúå lêëy chöìng cho xong!”. Giêåt lêëy thúâi gian, höm nay ta baão thùèng vaâo mùåt giùåc Myä - nguyå: Khöng! Khöng! 658 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU “Dêåy maâ ài! Chuáng ta haäy àûáng dêåy, nù’m tay laåi! “Trïn nuái cao thêëy mùåt trúâi! “Trong àïm taân gioåt maáu saáng ngúâi!” Haâo khñ dên töåc Viïåt Nam ta chaãy àêìy trong maáu sinh viïn! Thanh niïn laâ thanh niïn, trúâi xanh nhû trïn nhûäng bûng biïìn! Thanh niïn laâ thanh niïn, trúâi xanh trong mù’t ta, àûáa naâo daám àïën àêy böi xaám? Thanh niïn laâ thanh thiïn! Tuöíi treã chùèng chung trúâi vúái luä quaå diïìu höi tanh u aám! * * * Chûa xa, chûa xa! Nùm nùm mûúi, ngaây 19 thaáng ba! Múái ba giúâ saáng ngaây nêìy, nhiïìu àoaân ngûúâi tûâ Chúå Lúán ra, tûâ Baân Cúâ, Baâ Chiïíu àïën. Tûâ Cêìu Öng Laänh lïn, tûâ Cöåt cúâ Thuã Ngûä, Thõ Ngheâ xuöëng. Rêìm rêåp hùng haái túái àõa àiïím têåp trung: sên trûúâng Tön Thoå Tûúâng haâng vaån tiïëng chên rung! Saáu giúâ rûúäi saáng, ngûúâi àaä lïn hún möåt vaån! Taám giúâ, söë ngûúâi tùng dêìn àïën mûúâi lùm vaån! Vaâ cuöåc mñt tinh biïën thaânh cuöåc tuêìn haânh thõ uy! Chùèng mêëy luác àaä lïn túái ba mûúi vaån ngûúâi cuâng möåt bûúác ài. Ài xeá cúâ Myä ba hoa trïn cöåt cúâ Thuã Ngûä, trïn noác súã xe lûãa, trïn toâa thõ saãnh! Ài àuöíi giùåc Huï Kyâ, àûâng àuát moäm vaâo àêy! Àoaân biïíu tònh tiïëp tuåc tùng lïn 50 vaån MAÂI SÙÆT NÏN KIM 659 ngûúâi, lõch sûã ài rêìm rêìm duäng maänh! Ài ra têån bïën taâu, bù’t taâu chiïën Myä phaãi haå cúâ ngay! Ngay àïm êëy, vaâo khoaãng hai giúâ, khöng keân khöng tröëng, hai taâu Myä nhöí neo chuöìn khoãi Saâi Goân. * * * Sên trûúâng Àaåi hoåc Vùn khoa chñnh laâ núi àaä thaânh biïín caã. Möåt vaån hai ngên sinh viïn àöìng thanh hö: “Nhêët tïì baäi khoáa!”. Sinh viïn tuyïåt thûåc lêìn thûá nhêët taåi trûúâng Àaåi hoåc Khoa hoåc Saâi Goân. Sinh viïn tuyïåt thûåc lêìn thûá hai taåi truå súã UÃy ban tranh àêëu. Sinh viïn tuyïåt thûåc lêìn thûá ba taåi truå súã buâ nhòn quöëc höåi. Sinh viïn tuyïåt thûåc lêìn thûá tû taåi truå súã quöëc höåi buâ nhòn. Saáu vaån sinh viïn bûúác vaâo cuöåc töíng baäi khoáa toaân diïån vaâ khöng thúâi haån. “Toaân thïí sinh viïn chuáng töi seä àem loâng aái quöëc vö haån vaâo cuöåc àêëu tranh!”. “Möåt hoåc sinh, sinh viïn chuáng ta bõ àaân aáp, caã ngaân, vaån ngûúâi seä àûáng caã lïn!”. Öi! töi tûúãng thêëy tuöíi treã cuãa töi àang tham gia tranh àêëu úã taåi Saâi Goân! Em Trêìn Quöëc Chûúng laâ con cuãa ngûúâi baån hoåc cuä cuãa töi trïn ghïë trûúâng Bûúãi! Nöîi àúán àau cuãa ngûúâi cha êëy laâ àau cuãa chñnh tim töi! Baån Àoaân Kñnh úi, töi àang nghe tiïëng baån úã Saâi Goân kïu caái “thúâi àaåi khöën khöí!”. Töi nghe tiïëng baån noái: - Chuáng ta chûa àûúåc söëng nhû möåt con ngûúâi. Chuáng ta àang söëng trong möåt chïë àöå maâ cú quan àùåc traách sinh viïn laåi laâ töíng nha caãnh 660 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU saát! Caãnh saát chòm, caãnh saát nöíi gêìm gûâ gêåy göåc rònh moâ! Dêy theáp gai chù’n löëi vaâo trûúâng Àaåi hoåc! Nhûng nuå cûúâi Voä Thõ Thù’ng khi nghe toâa aán nguyå tuyïn aán vûâa xong - Maäi maäi êën tûúång vaâo töi, öi cö con gaái dõu hiïìn xinh àeåp! Àeåp laâ do cha meå sinh ra; Coân hiïìn laâ do - töi nghô rùçng àïën thúâi àaåi ta múái coá! Búãi chuáng ta nhêët àõnh seä hoaân toaân chiïën thù’ng, cho nïn phña sau Voä Thõ Thù’ng duâ coá caái mùåt caái muä ma-lem cuãa thùçng aác ön àûáng, saát khñ àùçng àùçng. Caái muä, caái mùåt du cön tûúng phaãn thaãm haåi vúái caái àeåp caái hiïìn cuãa cö nûä sinh vûäng chaäi. Àïën khi xung trêån, múái biïët ai laâ theáp laâ àöìng! Nghòn lûúäi lï cuãa Myä - Thiïåu - Khiïm cuäng thua möåt ngûúâi con gaái. Caác baån sinh viïn úã miïìn Nam! Caác baån àang àêëu tranh vúái tû thïë cuãa nhûäng ngûúâi chiïën thù’ng. Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi nù’m lõch sûã úã àùçng chuöi, úã àùçng chiïën thù’ng. Haâ Nöåi 19-4-1970 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 661 RUÖÅT THÕT CUÃA TA VÏÌ THØM CHUÁNG TA Chaâo mûâng Àoaân Àaåi biïíu Mùåt trêån Dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam Ruöåt thõt cuãa ta vïì thùm chuáng ta. Ñt khi möåt àoaân àaåi biïíu mang nùång, mang àêìy yá nghôa vaâ tònh caãm àïën thïë. Nùång nhû daäy Trûúâng Sún daâi coång vúái nuái Taãn Àêìy nhû biïín Àöng döìn nûúác söng Höìng, söng Cûãu Long. Nhûäng doâng chûä naâo cho àuã àïí viïët baãn tuyïn dûúng miïìn Nam nûúác Viïåt? Mûúâi baãy nùm xûúng maáu, khoái lûãa, coá hi sinh naâo lúán lao nhû thïë? Nhûäng lúáp thanh niïn coân nùçm trong nöi hay múái ài chêåp chûäng khi gêåy têìm vöng Nam böå xöng ra caãn àûúâng xe tùng thaáng 9 nùm 1945, bêy giúâ mang khêíu suáng voä trang tûå vïå trïn vai; àeã ra trong duäng caãm, khön lúán trong duäng caãm, bêy giúâ hoå àöåi trúâi àaåp àêët cuãa duäng caãm, àöi vai àaä röång cuãa hoå gan goác cuâng gaánh lêëy nhiïåm vuå lõch sûã vúái cha anh; doâng maáu thù’m nhêët cuãa miïìn Nam àang núã hoa anh huâng nhû thïë! Miïìn Bù’c àoán miïìn Nam höm nay laâ àoán niïìm tûå haâo cuãa nûúác Viïåt Nam chuáng ta, àoán thaânh àöìng Töí 662 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU quöëc úã phûúng Nam. Àoaân Àaåi biïíu Mùåt trêån Dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam àaä ài trïn möåt nûãa Traái àêët, núi naâo àïën thùm cuäng àûúåc àöìng tònh vaâ uãng höå; bêy giúâ vïì vúái chuáng ta: möåt giaáo sû quï úã Caâ Mau, möåt nhaâ thú quï úã Thûâa Thiïn, khöng ài àûúâng söë Möåt, qua cêìu Hiïìn Lûúng, maâ laåi mûúån àûúâng thïë giúái vaâo Muåc Nam quan, vïì thuã àö Haâ Nöåi. Vò vêåy maâ con àûúâng xe lûãa tûâ Àöìng Àùng àïën Haâ Nöåi àaä thaânh con àûúâng tònh caãm thù’m thiïët Bù’c Nam; chiïëc àêìu maáy Phuá Lúåi vaâ anh huâng Lyá vùn Du laái taâu àûa àoaân àaåi biïíu vïì; caác ga taâu khöng ngûâng cuäng trang hoaâng àoán mûâng vaâ àêìy ngûúâi àûáng chaâo vêîy. Vaâ àïën ga Haâ Nöåi, Àoaân Àaåi biïíu àaä vaâo trong möåt biïín mûâng rúä, yïu thûúng! Àêët Thùng Long nhû möåt traái tim àoán maáu vïì, maáu miïìn Nam, tûúi thù’m thiïët! Thúâi gian Àoaân Àaåi biïíu Mùåt trêån Dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam úã thùm quï Bù’c, àïm àïm ngaây ngaây seä khöng dûát soáng êìm êìm daâo daåt cuãa mûúâi baãy triïåu àöìng baâo àang xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã ngoaâi naây, muöën toã hïët thûúng nhúá, mïën yïu, kñnh phuåc, àöëi vúái mûúâi böën triïåu àöìng baâo miïìn Nam. Möîi bûúác ài, möîi cuöåc thùm cuãa Àoaân Àaåi biïíu trïn nûãa quï hûúng úã àêy, seä laâm chaáy buâng phong traâo lao àöång hùng haái úã moåi núi, àùång àêëu tranh thöëng nhêët àêët nûúác. Ba mûúi triïåu nhên dên khöng phaãi laâ möåt chuyïån nhoã. Chia cù’t àêët nûúác laâ nöîi àau chaáy boãng cuãa chuáng ta bêy giúâ. Vaá trúâi lêëp biïín coá thïí laâm àûúåc. Nhêët àõnh chuáng ta laâm caái viïåc gù’n liïìn àêët nûúác, tûâ Muåc Nam quan àïën muäi Caâ Mau. Taåi vò chiïëc cêìu nhoã Hiïìn Lûúng taám nùm nay vù’ng boáng ngûúâi qua, nïn chuáng ta gùåp nhau maâ ûáa nûúác mù’t. Nhûng “Chñ ta àaä quyïët, loâng ta àaä àöìng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 663 - Sûác ta àaä maånh, ngûúâi ta àaä àöng”(1), nïn chuáng ta gùåp nhau maâ núã nuå cûúâi. Àoaân Àaåi biïíu ruöåt thõt cuãa miïìn Nam! Caác anh seä mang vïì Nam böå chuáng töi nhûäng khu cöng nghiïåp, nhûäng nöng trûúâng, nhûäng nhaâ maáy, nhûäng húåp taác xaä, nhûäng nhaâ treã, trûúâng hoåc, nhûäng khu tûå trõ Têy Bù’c, Viïåt Bù’c, nhûäng saáng chïë phaát minh, nhûäng têåp thú vaâ quyïín tiïíu thuyïët, nhûäng tiïët muåc vùn cöng vaâ nhûäng bûác tranh..., nhûäng thaânh quaã lao àöång úã nûãa quï ta; àoá laâ cuãa chung caã nûúác, xin àöìng baâo miïìn Nam hûúãng vúái chuáng töi. Xin caác Àaåi biïíu mang nhûäng cùåp mù’t cuãa chuáng töi, àaä aánh lïn nhû thïë naâo khi gùåp caác àaåi diïån cuãa miïìn Nam yïu quñ, àaä quù’c lïn nhû thïë naâo khi nghe caác àaåi biïíu kïí laåi möåt lêìn nûäa nhûäng töåi aác cuãa quên Myä - Diïåm, àaä trêìm xuöëng nhû thïë naâo khi nhêån nhûäng lúâi thùm hoãi cuãa àöìng baâo trong êëy qua caác Àaåi biïíu truyïìn àaåt; chuáng töi gûãi nhûäng con mù’t, yá coân muöën noái chuáng töi giûä sûå thöëng nhêët cuãa tinh thêìn, tònh caãm, cuãa lõch sûã, giang sún tûâ Bù’c chñ Nam nhû giûä con ngûúi cuãa mù’t. Àoaân Àaåi biïíu haäy mang vïì, mang vïì, maäi maäi khöng hïët, àùång vui loâng, cho phêën khúãi àöìng baâo ruöåt thõt trong êëy: búãi vò chuáng töi yïu khöng caån, nhúá khöng ngûâng, vaâ saáng taåo ra giaâu coá, êëm no vaâ àeåp àeä maäi maäi khöng ngûâng. Qua Àoaân Àaåi biïíu, chuáng töi hön miïìn Nam; chuác caác anh sûác khoãe, caác anh phaãi khoãe lù’m, deão sûác lù’m múái ài thùm hoãi, chuyïån troâ cho hïët àûúåc. Àêu àêu cuäng àoâi hoãi caác anh. Chuáng ta coá nhau trïn àûúâng chiïën àêëu. 22-10-1962 (1) Lúâi Höì Chuã tõch gûãi àöìng baâo ngaây Tïët khaáng chiïën àêìu tiïn (1947). 664 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU THÛ GÛÃI THAÂNH ÀÖÌNG Nù’ng heâ sù’p sûãa choái loåi. Töi nhúá nù’ng trïn àöìng ruöång röång mïnh möng Nam böå, chó coá nhûäng hònh cêy xanh lúán, chó coá daáng nhûäng cêy rúm vaâng to taát in lïn nïìn trúâi; töi nhúá nù’ng trïn söng Cûãu Long nûúác chaãy khöíng löì, cuöìn cuöån aánh saáng tröi; töi rêët nhúá nù’ng trïn cûãa biïín Qui Nhún cuãa töi, trûa heâ chó coá mùåt trúâi àuâa giúän chuyïån troâ tay àöi vúái soáng dêng traâo baát ngaát. .. Öi aánh saáng úã miïìn Nam, aánh saáng cuãa miïìn Nam, mùåt trúâi úã àêy àeåp nhêët trïn nûúác ta, muâa heâ mùåt trúâi trõ vò löång lêîy... Thaáng baãy laâ giûäa muâa heâ, töi nhúá mùåt trúâi choái loåi miïìn Nam, möåt mùåt trúâi troân vaânh vaånh nhû chên lyá, àoã thù’m rûåc rúä, truy kñch boáng töëi àïën têån nhûäng núi noá lêín tröën. - Noái mùåt trúâi, thêåt ra laâ noái nhên dên miïìn Nam; mùåt trúâi nhên dên miïìn Nam moåc rûåc rúä hún bao giúâ hïët vaâ lïn caâng ngaây caâng cao vuát trïn àónh trúâi. Maáu cuãa nhên dên miïìn Nam àöí trong gêìn hai chuåc nùm nay àaä hoáa thaânh bûúác ài cuãa mùåt trúâi caách maång, mùåt trúâi cuãa caách maång àang chiïën thù’ng! Nhên dên miïìn Nam nûúác ta! Àêët nûúác coá àûúåc nhên dên êëy nhêët àõnh veã vang, nhêët àõnh khöng bao giúâ bõ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 665 cù’t chia vúái miïìn Bù’c. Keã àõch biïët giaá vö cuâng àù’t cuãa möîi têëc àêët do nhên dên miïìn Nam giûä gòn! Àêët cuãa caác maá, caác maá úi; ai giûä àêët gioãi cho bùçng caác maá! Caác maá àeã con ra, nuöi con khön lúán, con laâ nuám ruöåt cuãa meå, thò àêët cuäng laâ nuám ruöåt cuãa meå, meå phaãi giûä àêët giûä nûúác cho con chaáu sinh söëng maäi maäi. Úà miïìn Nam, tûâ nhûäng ngaây Nam kyâ khúãi nghôa, baâ maá Hêåu Giang àaä thaânh anh huâng ca trong thú Töë Hûäu, àaä tûâng nêëu cúm cho du kñch, giùåc Phaáp àïën thêëy nöìi cúm to, tra hoãi, maá àaä àaânh bõ giùåc giïët, chûá khöng hïì chõu cung khai; caác maá bêy giúâ dêîn àêìu àoaân quên chñnh trõ chöëng Myä, chöëng nguyå; ngöìi trïn xuöìng ài àêëu tranh, caác baâ maá vêîn àiïìm nhiïn ngoaáy trêìu ùn. Baâ maá úã Long Chêu Sa àöët cêy rúm duy nhêët cuãa mònh daânh àïí nuöi àöi boâ, vaâ chaåy ra àöët àöìng, àùång cho maáy bay àõch bõ khoái muâ mõt, khöng bù’n àûúåc anh em tûå vïå; baâ maá úã Quaãng Nam chöìng chïët vò caách maång úã trong tuâ Phaáp thuöåc, lo nuöi con; con lúán ài khaáng chiïën, lo nuöi chaáu; chaáu nöåi duy nhêët vûâa lúán lïn, vui loâng cho chaáu ài giaãi phoáng quên; baâ maá úã möåt xoám kia bònh tônh ngöìi trïn chiïëc ghïë dûúái coá àùåt möåt khêíu trung liïn, duå quên giùåc vaâo ùn dûa hêëu àïí cho quên ta queát goån; nhûäng baâ laäo saáu mûúi súám mai xaách theo gioã trêìu, mang theo nù’m cúm, vaác rûåa cöë theo con chaáu ài àöën tre, chiïìu cuâng vaác nhûäng tre vïì àïí voát chöng. Coá baâ cuå úã àõch hêåu àaä nhû chuöëi chñn cêy, mù’t loâa hùèn khöng tröng thêëy, àang àïm vêîn àoâi dù’t ài gùåp giaãi phoáng quên. Àïën núi, cuå giú hai baân tay xûúng xêíu súâ lïn mùåt tûâng àûáa con, cuå àûa tay ào caã chiïìu cao cuãa möîi àûáa, cuå mûâng thêëy caác con mêåp khoãe chûá khöng nhû boån àõch tuyïn truyïìn. Khi caác anh giaãi phoáng ra 666 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ài, baâ cuå loâa doåi àûúâng cho caác anh, dùån theo: “Mêëy con nhúá ài voâng qua buåi tre xoám trïn. Ài thùèng thò àuång nhùçm àöìn. Cuäng àûâng ài vïì phña mêëy ngoån àeân, boån àiïåp nùçm vuâng nhiïìu lù’m...”. Àoá laâ aánh saáng tûâ traái tim soi ra, àoá laâ sûå saáng suöët vônh viïîn cuãa Nhên dên. Thûa baâ con muön vaân thûúng yïu kñnh troång úã miïìn Nam! Ngûúâi viïët baâi naây laåi laâm caái viïåc kïí laåi cêu àûúåc cêu chùng vúái baâ con nhûäng chuyïån maâ chñnh baâ con biïët roä hún trùm lêìn, vaâ biïët nhiïìu gêëp ngaân vaån lêìn, nhûäng chuyïån duäng caãm maâ chñnh baâ con laâm hùçng ngaây. Nhûäng chuyïån êëy àïën vúái àöìng baâo úã miïìn Bù’c, thò laâng xoám àoã àeân àoã lûãa maâ nghe, thò nhaâ maáy, trûúâng hoåc, cú quan múã röång cûãa nhû àoán gioá nöìm nam thöíi túái. Nhûäng gûúng anh duäng tuyïåt vúâi cuãa àöìng baâo miïìn Nam nhû sang maáu àoã cho àöìng baâo miïìn Bù’c, möîi ngûúâi àùm chiïu cuái àêìu suy nghô, röìi ngêíng àêìu vö haån tûå haâo. Töi chó múái noái trûúác tiïn àïën caác maá, coân caác ba, coân caác nam nûä thanh niïn, coân caác em nhoã! - “Àêy neâ! Con tao àêy. Tao nuöi noá lúán khön röìi àoá. Bêy giúâ tao giao laåi Mùåt trêån cho noá ài giaãi phoáng quên. Nïëu caách maång thiïëu gaåo luáa, thò lêëy theo gaåo luáa cho noá ùn. Coân vïì suáng öëng, thò cûá lo cho noá têåp taânh ài, röìi ba maá seä coá caách lêëy suáng àõch àem àïën cho noá ra trêån!” Àoá laâ lúâi möåt öng cha àûa con àïën, noái vúái caán böå. Thêåt laâ cúãi múã, gan daå, haâo huâng! Thêåt laâ miïìn Nam nûúác Viïåt! Vaâ caái lûáa tuöíi mûúâi baãy, mûúâi chñn treã trung hún húán, hoå nhû luáa saå tröí cho kõp vúái nûúác lúán dêng lïn, gioá thúâi àaåi thöíi, nhiïåm vuå lõch sûã àoâi, hoå vaâo giaãi phoáng quên, hoå duäng caãm nhû öng, nhû cha àaä duäng caãm! - Vaâ àïën caác chaáu múái lïn chñn, mûúâi, cuäng àaä biïët canh gaác, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 667 baáo tin cho caán böå; lúán hún vaâi tuöíi nûäa, àaä biïët gêy thiïåt haåi cho àõch, àaä biïët àaánh giùåc. - Möåt nhên dên nhû thïë, möåt nhên dên göìm caã nhûäng cö con gaái, khi àûúåc bêìu vaâo ban chó huy tûå vïå xaä, viïët thû ra baáo tin mûâng cho ngûúâi chöìng chûa cûúái têåp kïët úã Bù’c, cuöëi thû coân cheáp cêu ca dao: “Söng daâi caá löåi biïåt tùm - Phaãi duyïn chöìng vúå ngaân nùm vêîn chúâ”, nhûäng cö con gaái, nhûäng ngûúâi vúå thaåo têët caã caác cöng viïåc laâm ùn nhû àaân öng, laåi coân voát chöng, cêìm suáng, khi phaá êëp chiïën lûúåc thò cuöëc khoãe hún ai hïët, duâ cho vò coá chöìng àang úã miïìn Bù’c maâ bõ àõch bù’t, tra khaão naát caã mònh mêíy, cuäng khöng hïì nao nuáng; möåt nhên dên, phaãi, göìm coá nhûäng ngûúâi àaân baâ chung thuãy, son sù’t, “Anh aâ! Chuáng ta xa nhau àaä chñn nùm röìi, lêu hún Vên Tiïn Nguyïåt Nga chó xa nhau coá saáu nùm; gêìn bùçng Thoaåi Khanh vaâ Chêu Tuêën xa nhau mûúâi nùm...”, möåt nhên dên göìm coá nhûäng ngûúâi chöìng kiïn cûúâng xûáng àaáng vúái nhûäng ngûúâi vúå nhû thïë, möåt nhên dên maâ àïm khuya meå múã aãnh cha cho con xem, àïën khi con 17 tuöíi, con àaä biïët ài biïíu tònh chöëng Myä - Diïåm, meå múái àûa thû tûâ vaâ bûu thiïëp cuãa cha cho con àoåc, vaâ chó dêîn àõa chó, baão con viïët thû cho cha, möåt nhên dên coá nhûäng tònh ngûúâi, nhûäng cûúng thûúâng sêu sù’c àeåp àeä nhû vêåy, - nhên dên êëy nhêët àõnh àaåp lïn trïn àêìu cuãa Myä, cuãa nguyå maâ bûúác, nhên dên êëy voåt voåt àûáng lïn ngang têìm lõch sûã; ÊËp Bù’c, Àêìm Dúi, Löåc Ninh, Chaâ Laâ, Thaånh Phuá... àaä chiïën thù’ng, seä coân chiïën thù’ng nûäa; möåt Àiïån Biïn Phuã trûúâng kyâ àang diïîn ra úã miïìn Nam, seä dêîn àïën möåt chiïën thù’ng veã vang chûa thïí naâo tûúãng trûúác àûúåc. 668 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Töi thûúng yïu, kñnh troång, cuái àêìu chaâo hoãi, öm riïët vaâo caánh tay nhên dên êëy! Àang úã xa xöi, cöng taác trïn miïìn Bù’c, töi kñnh cêín giú hai baân tay qua söng Hiïìn Lûúng, súâ nhûäng neát mùåt thûúng yïu quñ troång cuãa àöìng baâo, àêy laâ xûúng thõt, laâ maáu muã cuãa töi! Àêy laâ trñ thöng minh, chñ kiïn quyïët, àêy laâ khoa hoåc sinh àöång, biïën hoáa cuãa sûå voä trang tûå vïå, cuãa sûå cùm thuâ vaâ diïåt àõch, tûâ hêìm chöng, bêîy àaá, àïën suáng trûúâng sùn trûåc thùng, àïën nhûäng cuöåc chúáp nhoaáng haå àöìn. - Thûa maá Baãy úã Myä Tho, con xa maá àaä àuáng 20 nùm, con àaä vïì nhaâ maá úã vûúân, cuâng vúái caác anh con böëc àêët dûúái loâng mûúng àù’p lïn göëc nhûäng cêy dûâa, maá àaä nêëu cúm cho con ùn vúái khö tra(1) nûúáng, con àûúåc tin maá àaä giaâ nhiïìu nhûng coân khoãe maånh; maá suöët àúâi àaä giûä vûäng, chöìng boã ài theo vúå hai, maá úã vêåy nuöi caác anh con tûâ beá boãng àïën nïn ngûúâi, em Linh, trai uát cuãa maá, hiïån àang laâm kyä sû úã Nhaâ maáy cú khñ Haâ Nöåi, chuáng con àïën thùm nhau luön. - Vaâ em Nhún, anh biïët em àang cöng taác úã Bïën Tre, quï Thúái Thuêån cuãa em cuäng oanh liïåt nhû möîi maãnh àêët cuãa tónh em; chaâ, ngûúâi em kïët nghôa cuãa anh gêìy quaá, nhûng maâ dai sûác àïën kyâ laå! Khöng hïì àau öëm bao giúâ; nhoã voác, nhòn yïëu úát nhû em, coá ai ngúâ àaä bõ giùåc Phaáp àaây ra Cön Lön vò hoaåt àöång giûäa hoåc sinh; úã tuâ Cön Àaão, em coân bõ nhiïìu lêìn bù’t boã xaâ-lim, vò trong tuâ, em àêëu tranh nhû theáp! Àûúåc trao traã tûâ ngaây Hoâa bònh, em laåi chöëng Myä vaâ tay sai cho àïën bêy giúâ! - Em ÛÁng, em àaä hy sinh röìi, Myä-nguyå àaä giïët em vò em laâ caán böå thanh niïn; àöìng baâo hiïån nay àang thù’ng àõch traã thuâ cho em àoá. - Vaâ, húäi quï ngoaåi Bònh (1) Khö tra: Caá tra phúi khö. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 669 Àõnh cuãa töi! Hiïån giúâ haâi cöët cuãa baâ ngoaåi töi àang úã trong quï, vaâ möå cuãa maá töi àang úã gêìn Haâ Nöåi; vúái töi, möåt dêy ruöåt thõt chaåy trong loâng àêët tûâ Bù’c vaâo Nam. Kñnh thûa àöìng baâo miïìn Nam yïu quyá! Trong phong traâo úã miïìn Bù’c möîi ngûúâi laâm viïåc bùçng hai àïí àïìn àaáp àöìng baâo miïìn Nam ruöåt thõt, töi nguyïån xin cuác cung têån tuåy cöng taác, saáng taác, vaâ muöën thïë, töi phaãi cùm Myä-nguyå vaâ yïu miïìn Nam vúái Töí quöëc vö têån vö cuâng! Ngaây àïm khöng nghó, hêån thuâ khöng chêëm dûát, tònh nghôa chùèng laåt phai, têm höìn töi khöng möåt phuát xa rúâi miïìn Nam tiïìn tuyïën. Quên Myä seä cuát khoãi miïìn Nam nûúác ta! Boån nguyå seä tan xaác phaáo, biïën nhû boåt nûúác! Mùåt trúâi thaáng Baãy, mùåt trúâi miïìn Nam chiïëu saáng rûåc rúä. Thaânh àöìng Töí quöëc vûäng chaäi khöng möåt sûác lûåc phaãn àöång naâo coá thïí lay. Thaânh àöìng bù’t moáng tûâ trong ruöåt àêët quï hûúng. Thaânh àöìng tûåa trïn ngûåc cuãa têët caã chuáng ta. 26-6-1964 670 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU CHUÁNG TÚÃM ÀÏËN TÊÅN CUÂNG RUÖÅT NOÁ “Töi vöën biïët roä caãnh ngheâo khöí: böå mùåt xanh xao thiïëu maáu vaâ trú xûúng cuãa noá vúái töi àaä quen thuöåc... Nhûng caãnh ngheâo khöí cuãa Ixt Xai-àú(1) laåi khuãng khiïëp vûúåt xa têët caã nhûäng caãnh töi àaä tröng thêëy”. “Thaânh phöë àöng nghõt nhûäng treã em... Tûâng àaân, chuáng phuã kñn mùåt àûúâng... Cho àïën möåt giúâ, hai giúâ saáng vaâ khuya hún nûäa, chuáng vêîn búái tòm trong àöëng raác nhû nhûäng vi truâng khöën khöí cuãa bïånh ngheâo àoái... Vaâ dûúâng nhû ngûúâi laâ nhûäng con doâi... ”. - Nhûäng cêu vùn cuãa Maxim Goocki, nhû nhûäng êën tûúång, nhûäng aám aãnh khiïën töi phaãi thuöåc. Trûúác kia, cuâng trong möåt thûá xaä höåi phong kiïën vúái nhau, Nguyïîn Du tûâ Viïåt Nam sang Trung Quöëc àaä noái: “Cûá tûúãng àêët Trung Nguyïn moåi ngûúâi àïìu no êëm - Ngúâ àêu Trung Nguyïn cuäng coá nhûäng ngûúâi khöí thïë naây”. Maxim Goocki tûâ thuúã nhoã àaä thêëy, nïëm, súâ coân thiïëu caái gò laâ caãnh khöí dûúái xaä höåi Nga hoaâng, thïë maâ Goocki sang Myä sau nùm 1905, àïën thaânh Nûäu Ûúác, Núi vaâng uöëng maáu, thaânh con quyã, (1) East Side: Khu phöë miïìn Àöng, khu dên ngheâo cuãa Nûäu-ûúác. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 671 Goocki àaä phaãi chõu thua! Nhûäng ngheâo khöí maâ Maxim Goocki chûáng kiïën vaâ mö taã úã khu thúå thuyïìn taåi àêy, vaâo khoaãng sau nùm 1905, àaä thaânh möåt bûác khù’c nöíi, chaåm chòm, chaåm khù’c caái phêìn lõch sûã àau thûúng, tuãi nhuåc cuãa nhên loaåi! - Nhûäng em beá Myä nhùåt lêëy nhûäng laá rau àaä thöëi möåt nûãa, ngöën ngêëu ngay taåi chöî; hïî chuáng vúá àûúåc möåt cuâi baánh myâ àaä möëc, laâ chuáng nhaãy xöí vaâo nhau... Caái xaä höåi tû baãn chuã nghôa úã Myä àaä coá nhûäng caãnh àiïín hònh nhû thïë àêëy, maâ Goocki àaä hoáa thaânh Àùngtú(1) thûá hai, veä caãnh àõa nguåc trêìn gian! Nùm 1955, vûâa vïì tiïëp quaãn thuã àö Haâ Nöåi, chuáng ta àaä kyã niïåm 100 nùm ngaây têåp thú “Ngoån coã” cuãa nhaâ thú tiïën böå Myä Walt Whitman ra àúâi. Möåt têåp thú maâ möåt thïë kyã sau caã thïë giúái töí chûác cuöåc kyã niïåm, têët laâ ûu tuá biïët bao! ÊËy thïë maâ nùm 1855, caái xaä höåi àö-la Myä àaä tiïëp àoán thú Whitman nhû thïë naâo? Têåp thú in ra 800 quyïín, nhaâ thú phaãi tûå xuêët baãn lêëy, àem gûãi baán úã mêëy hiïåu saách, nhûng veãn veån chó baán àûúåc coá möåt quyïín. Caác haâng saách yïu cêìu taác giaã ruát vïì cho khoãi bêån cûãa haâng. - Khi Whitman sûác àaä yïëu, öng àaä phaãi ài laâm úã böå Nöåi vuå. Tïn böå trûúãng Nöåi vuå, möåt höm hay tin rùçng trong böå cuãa y coá möåt thi sô “nguy hiïím”. Möåt buöíi töëi, y toâ moâ luåc soaát caác baân giêëy, thêëy möåt têåp “Ngoån coã” úã baân cuãa Whitman, beân àem vïì àoåc. Höm sau lêåp tûác thaãi höìi Whitman! Baån hûäu öng tòm chöî laâm khaác cho öng úã böå Taâi chñnh, böå trûúãng Taâi chñnh cuäng cho laâ “thi sô nguy hiïím”, khöng nhêån! - Caác Maác trûúác àêy àaä tûâng noái: xaä höåi tû baãn chuã nghôa khinh miïåt vùn nghïå, vaâ (1) Dante (thïë kyã 14) nhaâ thi sô löîi laåc ngûúâi YÁ úã thïë kyã 14, viïët baãn thú kiïåt taác Bi kõch thêìn thaánh coá taã nhûäng caãnh àõa nguåc. 672 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àùåc biïåt khù’c nghiïåt vúái möåt söë ngaânh nghïå thuêåt, vñ duå nhû thú. - Nhûäng nhaâ thú chuáng töi, ngoaâi caái thuâ gheát chung cuãa nhên dên ta àöëi vúái àïë quöëc Myä, coân riïng cùm giêån caái xaä höåi tû baãn chuã nghôa Myä, tûâ trong baãn chêët thi sô cuãa chuáng töi! Töi viïët laåi nhûäng sûå viïåc tûâ nùm 1855, àïí thêëy caái xêëu xa cuãa xaä höåi tû baãn Myä nhû möåt caái töåi töí töng, Chuáng túãm àïën têån cuâng ruöåt noá Àï nhuåc laâm thaânh bûäa chuáng xúi(1) . àïë quöëc Myä àaä biïën thaânh phaát xñt, hiïån nay can phaåm nhûäng àï heân, nhûäng töåi aác laâm ö danh con ngûúâi! Kennúài töíng thöëng hiïån nay, thñch nhaãy ngöìi lïn trïn mùåt baân, ngöí ngaáo nhû möåt gùng-tú, àang cêìm àêìu möåt luä gian aác vaâo bêåc nhêët, hoâng àêíy thïë giúái àïën meáp vûåc chiïën tranh. Àïë quöëc Myä cöng khai xêm lûúåc miïìn Nam nûúác ta, múã möåt cuöåc “chiïën tranh khöng tuyïn chiïën” taân saát àöìng baâo ta úã trong Nam; nù’m gaáy buâ nhòn Ngö Àònh Diïåm laâm lïn Khuyïín Ûng àù’c lûåc nhêët, àïë quöëc Myä khöng tûâ möåt töåi aác naâo maâ khöng phaåm. Àïë quöëc Myä coi möåt trùm têën bom döåi xuöëng tónh Quaãng Ngaäi nhû möåt viïåc nheå nhaâng, búãi chuáng thûã bom nguyïn tûã úã Thaái bònh dûúng, coân giïët haåi nhûäng ba triïåu treã em múái àeã vaâ trong thai trïn Traái àêët kia maâ! Khöng ùn àûúåc thò àaåp àöí, chuáng hoâng thûã bom haåt nhên trïn cao, hoâng àêìu àöåc khoaãng khöng vuä truå maâ chuáng súå Liïn Xö chinh phuåc àûúåc. Chïët tûâ trong baãn chêët, bõ keåp giûäa goång kòm cuãa lõch sûã: nhêët àõnh chuã nghôa xaä höåi thay thïë chuã nghôa tû baãn trïn toaân thïë giúái, àïë quöëc Myä (1) Thú Petöphi. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 673 khoaái chaá gieo caái chïët, thúã ra caái chïët. Chuáng lêëy àêët miïìn Nam nûúác ta laâm chöî duång voä, cöë vaá vñu sûå raách naát cuãa chuáng, lûãa caâng taân, caâng phöìng möìm trúån mù’t thöíi lïn cho chaáy! Boån Myä - Diïåm taái diïîn nhûäng caãnh maâ Nguyïîn Traäi àaä töë caáo trong baâi Àaåi caáo bònh Ngö: Dêîu loaâi rêu boå coã cêy khön bïì raãnh söëng, Àïën keã goáa buåa cuâng khöí khoá nöîi yïn thên... Vù’t lêëy maáu muã sinh linh, laâm beáo möìm quên kiïåt hiïåt, Baây àuã cöng trònh thöí möåc, àïí xêy phuã àïå cöng tû... ... Muác caån nûúác Àöng haãi, khöng àuã rûãa tanh nhú, Àùén hïët truác Nam sún, chùèng dïî cheáp töåi aác... Gêìn àêy nhêët, ngaây 19 thaáng saáu 1962, Myä àaä chúã lêìn àêìu tiïn vaâ àaä laái loaåi xe boåc sù’t löåi nûúác kiïíu múái, chuáng chó huy boån Diïåm thñ nghiïåm hoãa lûåc cuãa xe vaâ vuä khñ trïn xûúng thõt àöìng baâo ta vaâ trïn àêët nûúác laáng giïìng Cùm-pu-chia; Àaâi Saâi Goân khoe àaä giïët àûúåc hún möåt trùm “Viïåt cöång; maá Nguyïîn Thõ Hoâa noái: ”Chñnh quyïìn gò maâ cûá nheâ dên laânh maâ cheám maâ giïët! Ngûúâi lûúng thiïån roä raâng maâ àem möí buång röìi lêëy gan nhù’m rûúåu!..." Chuáng ta nay, àûáng trûúác cún löìng löån hùng maáu cuöëi cuâng cuãa àïë quöëc Myä vaâ boån Diïåm, tiïëp nhêån truyïìn thöëng cùm thuâ yïu nûúác tûâ thúâi Nguyïîn Traäi vaâ trûúác, vaâ sau, chuáng ta coân coá caái khñ thïë huâng cûúâng cuãa thúâi àaåi àaâo möì chön luä àïë quöëc. Nhûäng chiïën sô, liïåt sô cöång saãn trûúác Caách maång Thaáng Taám àaä tûâng cûúâi ngang nhiïn trûúác gûúm suáng cuãa àõch; nhûng caái nuå cûúâi coá 674 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thïí höìn nhiïn nhû hoa tûúi cuãa Lï Quang Võnh vaâ “tiïíu àöåi anh huâng” (theo lúâi thú cuãa Töë Hûäu) trûúác aán tûã hònh cuãa Myä - Diïåm, laâ saãn phêím cuãa möåt phong traâo, möåt khñ thïë nhû vuä nhû baäo hiïån nay. Úà miïìn Bù’c nûúác ta àang coá phong traâo “nhûäng ngaây àêëu tranh thöëng nhêët”. Bù’t àêìu tûâ Nhaâ maáy xe lûãa Gia Lêm (Haâ Nöåi), vúái Ngaây thûá saáu àêëu tranh thöëng nhêët, nay àaä coá Ngaây thûá baãy àêëu tranh thöëng nhêët úã Àoaån àêìu maáy Haâ Nöåi, vaâ úã caác cöng trûúâng thuöåc Cöng ty Kiïën truác khu nam (Haâ Nöåi); Nhaâ maáy Cao su Haâ Nöåi àaä coá Ngaây thûá ba, caác xñ nghiïåp cöng tû húåp doanh sûãa chûäa ö tö Haãi Phoâng àaä coá Ngaây thûá tû, Nhaâ maáy cú khñ Höìng Gai àaä coá Ngaây thûá nùm, cuäng àïìu laâ àêëu tranh thöëng nhêët. Trûúác àêy, trong lõch sûã àaä tûâng coá möåt tïn hoaâng àïë La Maä àiïn loaån, baão nêëu vaâng chaãy ra nûúác vaâ àöí vaâo cöí hoång noá. Boån àêìu soã boác löåt thöëng trõ xûa nay àïìu laâ boån khaát vaâng, boån uöëng maáu cuãa ngûúâi lao àöång. Boån Myä - Diïåm coân uöëng maáu ùn gan ngûúâi. Chuáng ta cheån cöí chuáng noá. Cuöåc voä trang tûå vïå thiïng liïng cuãa àöìng baâo ta úã miïìn Nam nhêët àõnh seä thaânh cöng. 27-6-1972 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 675 CHUÁNG TÖI ÀAÄ ÀE LÏN THAÁC DÛÄ(1). Nhûäng ngaây àêìu thaáng 12 nùm 1965, töi àaä vïì tónh Hûng Yïn, vaâ trong ba ngaây ba àïm úã àoá, töi àaä noái chuyïån vïì thi haâo dên töåc Nguyïîn Du úã nùm huyïån, xaä vaâ trûúâng hoåc khaác nhau; àïm thûá nhêët do Ty Vùn hoáa tónh töí chûác trong möåt àònh laâng, höm êëy àaä bù’t àêìu möåt àúåt gioá muâa àöng bù’c, mûa xuöëng lêìy löåi caác àûúâng cuãa thön quï, reát cùm cùm, trúâi töëi, laåi phaãi qua möåt chuyïën àoâ ngang múái túái àõa àiïím noái chuyïån; ban töí chûác vaâ diïîn giaã caãm thêëy vui mûâng nïëu àûúåc möåt trùm ngûúâi àïën dûå buöíi kyã niïåm Nguyïîn Du naây. Hai ngoån àeân mùng söng thù’p treo lïn, lû trêìm àûúåc àöët lïn nghi nguát, vaâ thûåc tïë àaä coá ba trùm ngûúâi àïën dûå, tûâ möåt voâng tûâ mûúâi lùm àïën hai mûúi kilömeát, vai coân rúát nûúác mûa, hai öëng quêìn coân xù’n lïn, chên dñnh buân! Vaâ khù’p núi trïn nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa àang khaáng chiïën chöëng Myä, nhûäng buöíi bònh thú Nguyïîn Du àûúåc töí chûác: úã Haâ Tônh, quï hûúng cuãa nhaâ thú, àang bõ nhûäng trêån oanh taåc gù’t gao cuãa maáy bay Myä; úã Nhaâ Haát lúán thuã àö Haâ Nöåi; úã trong Vùn miïëu coá hai nghòn (1) Baâi viïët cho möåt haäng Thöng têën nûúác anh em. 676 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nùm trùm ngûúâi dûå; úã trong rûâng caác sinh viïn àaåi hoåc Baách khoa sú taán vïì xêy dûång trûúâng súã, ngöìi nghe thú Nguyïîn Du saát caánh vúái àöìng baâo miïìn nuái, chung quanh möåt ngoån lûãa traåi bêåp buâng... Sûác maånh cuãa chuáng töi úã àoá, úã loâng yïu Töí quöëc, yïu chñnh nghôa, úã sûå duäng caãm bêët khuêët; thûåc chêët cuãa sûác maånh chuáng töi úã tûâ àaáy thùèm têm höìn chuáng töi àûa lïn; yïu thú, yïu caái àeåp möåt caách thiïët tha, vaâ bù’n ruång maáy bay Myä möåt caách kiïn cûúâng, vúái chuáng töi laâ möåt. Möåt nùm qua, kïí tûâ ngaây 7 thaáng hai nùm 1965, àïë quöëc Myä neám bom Vônh Linh vaâ sau àoá “leo thang” úã miïìn Bù’c, cuâng vúái tùng cûúâng quên àöåi aâo aåt úã miïìn Nam; ai cuäng thêëy cuöåc chiïën tranh naây laâ chiïën tranh cuãa Myä. Möåt nùm àêìy sûå kiïån quyïët liïåt, tiïëng bom àaån Myä nöí, tiïëng maáy bay Myä gêìm rñt trïn àêët nûúác chuáng töi, nhûng cuäng laâ möåt nùm chuáng töi vûúåt àûúåc nhûäng thûã thaách lúán, chuáng töi àaä àeâ lïn àûúåc ngoån thaác dûä. Nhûäng thù’ng lúåi úã caã hai miïìn Nam, Bù’c àaä laâm cho Myä khaá luáng tuáng, bõ àöång. Vaâ trong nhûäng ngaây cuöëi nùm 1965, dûúâng nhû trong àêët nûúác cuãa chuáng töi àaä tñch luäy àûúåc möåt nùng lûúång múái, lúán, khaác hún moåi nùm trûúác, coá thïí laâm bêåt ra möåt muâa xuên 1966 àêìy nhûåa maånh mêìm tûúi. Úà miïìn Nam Viïåt Nam, àïë quöëc Myä nghô rùçng, vúái sûå tùng söë quên xêm lûúåc lïn 18 vaån, chuáng coá thïí taåo thaânh caái tuyïën ven biïín röìi chiïëm dêìn lïn Vuâng giaãi phoáng. Chuáng “rïu rao” vïì sûå thêët baåi cuãa “Viïåt cöång” trong muâa nûúác vaâ khaã nùng àaánh maånh cuãa chuáng trong muâa khö. Myä àûa thïm quên vaâo thò Viïåt cöång phaãi luâi laåi àaánh du kñch nhoã, àaánh röìi chaåy. Nhûng sûå MAÂI SÙÆT NÏN KIM 677 thêåt ngûúåc laåi hùèn, quên Giaãi phoáng miïìn Nam àaä tiïu diïåt hún 40 tiïíu àoaân quên Myä. Sûå àoaân böå binh söë 1 cuãa Myä bõ àaåi baåi úã Dêìu Tiïëng; sû àoaân khöng vêån söë 1 cuãa Myä àaåi baåi úã Pleimer; lñnh thuãy àaánh böå Myä bõ thiïåt haåi úã Nam Trung böå; ngay úã giûäa Saâi Goân, bom nöí phaá toâa nhaâ khaách saån Meátropole 7 têìng, laâm chïët vaâ bõ thûúng 200 phi cöng laái maáy bay phaãn lûåc Myä; vaâ àêy laâ nhûäng chiïën cöng cuãa nhûäng thanh niïn, cöng nhên, lao àöång vaâ hoåc sinh Saâi Goân. Àïë quöëc Myä thua àau úã miïìn Nam vò toaân dên miïìn Nam àaánh laåi chuáng. Ngûúâi ta àaä thêëy caái caãnh caã möåt chi àöåi xe boåc theáp M.113 cuãa Myä múái nghe suáng trûúâng cuãa quên du kñch àaä vöåi vaâng quay ngay 180 àöå ruá ga cuát chaåy, coá chiïëc löån nhaâo xuöëng ruöång, chöíng xñch lïn trúâi. Úà tónh Bònh Àõnh, coá nhûäng nguyå binh ngöìi trïn chiïëc xe M.113, vûâa ài vûâa lêëy tay laâm loa, goåi: “Xin thûa caác anh Giaãi phoáng, chuáng töi chó ài tiïëp tïë thöi, chuáng töi khöng daám laâm gò caác anh àêu, caác anh àûâng bù’n chuáng töi!”... - Khi àaä khöng coân chñnh nghôa, thò nhûäng àöåi quên àêìy àuã vuä khñ nhêët cuäng laâm möìi cho caái súå! Ngûúåc laåi, úã trïn möåt maãnh àêët àang chiïën àêëu cho tûå do, cöng lyá, thò àïën loaâi vêåt cuäng hoáa hiïn ngang. Caác haäng thöng têën nhiïìu lêìn àûa tin nhûäng tïn lñnh Myä bõ trêu huác cho loâi ruöåt. Möåt lñnh Myä úã möåt àaåi àöåi thuöåc tiïíu àoaân I, Trung àoaân böå binh söë 16, noái: “Töi biïët laâ chuáng caãm thêëy töi súå chuáng. Möîi khi gùåp chuáng ài qua àûúâng, töi thêëy mù’t chuáng cûá trûâng trûâng nhòn töi”. Khöng nhûäng laâ trêu, àaá cuäng nhòn chuáng bay vúái nhûäng con mù’t im lùång vaâ àaáng ghï súå. - Trïn miïìn Bù’c Viïåt Nam, töi àaä ài hai thaáng úã khu Böën, núi tuyïën lûãa bõ àïë quöëc Myä oanh taåc nhiïìu nhêët cuäng laâ núi coá thïí 678 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU noái laâ chûa bao giúâ phong traâo caách maång, thaânh tûåu caách maång cao nhû höm nay, khöng nhûäng haå àûúåc nhiïìu maáy bay àõch nhêët, àêåp tan àûúåc chiïën tranh phaá hoaåi cuãa àõch, maâ trong saãn xuêët, trong àúâi söëng, sûå lúán lïn cuãa con ngûúâi thêåt laâ nhanh choáng trûúác àêy chûa ngúâ túái. Nùm nay, Vônh Linh àûúåc 18 taå rûúäi luáa baát möåt heác-ta, trûúác àêy àêët naây chó àûúåc baãy, taám taå. Trong 18 taå rûúäi luáa baát êëy, coá rêët nhiïìu möì höi vaâ cuäng khöng phaãi laâ khöng coá maáu. Huyïån Hûúng Khï tónh Haâ Tônh àûúåc muâa trong khoái lûãa. Huyïån Nghi Löåc tónh Nghïå An coá nhûäng laâng göìm toaân àêët cöìn cao caát baåc; húåp taác xaä söë 6 úã xaä Nghi Trung àaä lêëy buân tröån vúái caát, tûâng àoaân xe cuát kñt ài xa 8 ki-lö-meát chúã buân tûâ söng Cêëm vïì, têëp nêåp tûâ luác gaâ múái gaáy àïën luác trùng àaä lïn cao; hoå àaä laâm cho möîi mêîu ruöång àêët caát daây àûúåc 8 cen-ti-meát buân, vaâ nùm nay hoå lêëy àûúåc tûâ möåt heác-ta 21 taå thoác! Úà caác tónh khaác cuãa Bù’c böå, thò tónh Vônh Phuác àûúåc liïìn nùm vuå muâa tûâ 1960 àïën 1965; huyïån ÛÁng Hoâa tónh Haâ Têy àûúåc muâa nhúâ tñch cûåc trõ bïånh luáa vaâng luåi; nhûäng huyïån àaåt 5 têën thoác möåt heác-ta trïn miïìn Bù’c rêët nhiïìu. “Thúâi gian uãng höå chuáng ta”; nûúác, phên, cêìn, giöëng uãng höå chuáng töi “ùn no àaánh thù’ng”! Àêìu thaáng 1-1965, ài thùm Liïn Xö vïì, töi ngöìi trïn maáy bay nhòn xuöëng caánh àöìng Bù’c böå coã cêy xanh töët, luáa chñn vaâng rûåc, vaâ nhûäng kïnh, nhûäng mûúng thuãy lúåi lúán vaâ thuãy lúåi nhoã tia ài khù’p núi; möåt lûúái nûúác baåc phöëi húåp vúái nhûäng búâ vuâng búâ thûãa múái àù’p ên aái buãa öm lêëy àêët ngaân àúâi cuãa chuáng töi , laâm cho àêët treã laåi vaâ nhuyå nhaâng nhû möåt thiïëu phuå sùén saâng sinh söi naãy núã! Vûâa thên yïu thûúng mïën àêët meå cuãa töi maâ töi rêët nhúá nhung tuy chó múái caách xa coá möåt thaáng rûúäi, trïn MAÂI SÙÆT NÏN KIM 679 maáy bay töi thoaåt ön laåi trong têm trñ nhûäng hònh aãnh tròu mïën cuãa Töí quöëc cuãa Lï-nin maâ töi vûâa múái thùm. Maátxcúva, Lïningrat, Öàessa, Irkoust, Brask, Kichinev, nöng trûúâng Ki-röëp (Moldavie)... töi thêëy mònh maånh thïm búãi nhûäng thaânh tûåu kinh tïë, búãi sûå thù’ng lúåi cuãa kïë hoaåch 7 nùm xö-viïët hoaân thaânh; töi thêëy sûå nöëi liïìn kyâ diïåu giûäa muäi tïn tre vúái quaã tïn lûãa! Caã möåt lõch sûã tiïën böå cuãa loaâi ngûúâi àang toám tù’t laåi cuâng möåt luác trïn Töí quöëc töi; úã àêy, tïn lûãa vaâ tïn tre phöëi húåp hay coá thïí noái laâ tûåa vaâo nhau cuâng àaánh keã thuâ chung cuãa chuã nghôa xaä höåi, cuãa vùn minh loaâi ngûúâi: àïë quöëc Myä. Sù’p haå caánh xuöëng sên bay Gia Lêm, àiïìu kyâ laå laâ töi nhúá àêët nûúác xö-viïët hún bao giúâ hïët: “Trùm ên, nghòn nghôa, vaån tònh”, nhû lúâi Höì Chuã tõch noái, gù’n boá hai dên töåc Viïåt Nam Liïn Xö; sûå giuáp àúä haâo hiïåp cuãa Liïn Xö àöëi vúái nûúác Viïåt Nam laâ möåt cuöåc sang maáu cho nhau, doâng maáu thù’m cuãa Caách maång thaáng Mûúâi. Mùåc dêìu àang khaáng chiïën chöëng Myä, nhûäng ngaây cuöëi nùm nay vêîn coá caái raåo rûåc ngaân àúâi cuãa sûå chuêín bõ cho muâa xuên; raåo rûåc êëy trûúác tiïn tûâ úã trong thiïn nhiïn, muâi cuãa laá cêy, hûúng cuãa hoa, maâu sù’c cuãa àêët nûúác, truyïìn sang cho con ngûúâi; nhûäng caánh tay laâm viïåc kñch thñch hún, vaâ chuáng töi vêîn nghô àïën caái Tïët dên töåc ngaây 21-1-1966 seä àïën vúái chuáng töi. Duâ khöng àûúåc àêìy àuã baánh keåo, thõt vaâ baánh chûng chùng nûäa, têm höìn chuáng töi vêîn cûá vui nhû Tïët! Hún 820 chiïëc maáy bay Myä haå trïn miïìn Bù’c, nhûäng chiïën thù’ng vang döåi úã miïìn Nam, caái thïë chiïën thù’ng cuãa chuáng töi cho chuáng töi niïìm vui baát têån êëy. - Böën triïåu thanh niïn xung phong chöëng Myä àûúåc töí chûác àem maáu treã cuãa hoå àïën khù’p núi trïn nhûäng tuyïën àêìu; caác Anh huâng chiïën 680 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU sô miïìn Nam ra thùm miïìn Bù’c; moã than Haâ Lêìm khai thaác hêìm loâ than dûúái àêët, tùng nùng suêët lao àöång trong bêët cûá tònh huöëng naâo; Haãi Phoâng trang bõ cú khñ nhoã vaâ àûa àiïån vïì phuåc vuå saãn xuêët úã nöng thön; phuå nûä úã Ninh Bònh laâm rêët nhiïìu nhaâ tù’m riïng cho phuå nûä, àïí thïm sûác khoãe maâ nhêån “ba àaãm àang”; hai vúå chöìng treã úã Thanh Hoáa tranh nhau duâng khêíu suáng trûúâng bù’n maáy bay Myä; hai böë con Quaãng Bònh tranh nhau ài tiïëp tïë cho àaão Cöìn Coã; chuáng töi tranh nhau phêìn hy sinh, phêìn cöë gù’ng, chuáng töi tranh nhau ai úã sêu nhêët trong loâng cuãa Töí quöëc Viïåt Nam. Haâ Nöåi 22-12-1965 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 681 MÖÅT NØM SAU(1) Chuáng töi laåi chaâo mûâng möåt nùm múái nûäa àïën vúái nûúác Viïåt Nam àang chiïën àêëu chöëng Myä: chaâo Thúâi gian, keã àûáng vïì phña chuáng töi! Thaáng 12 nùm 1966 àaä àaánh dêëu bùçng nhûäng cuöåc maáy bay àïë quöëc Myä neám bom vaâ bù’n phaá thuã àö Haâ Nöåi - böën lêìn, tûâ 2 àïën 14 -12-1966. Haâng trùm dên thûúâng àaä chïët vaâ bõ thûúng; ba trùm gian nhaâ göî úã phöë Phuác Tên àaä chaáy; nhiïìu nhaâ cûãa, trûúâng hoåc, chuâa chiïìn trong thaânh phöë àaä suåp àöí, hû haåi. Àïë quöëc Myä khöng tòm ra àûúåc löëi thoaát naâo múái, àaä haát laåi àiïåp khuác cuãa caái chïët. Trïn àêët nûúác Viïåt Nam tûúi àeåp cuãa chuáng töi, chuáng noá àaä àöët laåi nhûäng maãnh àêët bõ àöët, chuáng àaä giïët laåi nhûäng ngûúâi bõ giïët: úã traåi phong Quyânh Lêåp (tónh Nghïå An), nùm 1965, Myä àaä neám bom tung möå nhûäng bïånh nhên höm trûúác àaä chïët vò bom cuãa chuáng! Vaâ bêy giúâ chuáng àaä chaåm àïën traái tim cuãa àêët nûúác chuáng töi. Mûúâi ba maáy bay giùåc Myä àaä rúi dûúái trúâi Haâ Nöåi, trong àoá coá chiïëc maáy bay thûá 1600 bõ bù’n rúi trïn miïìn Bù’c. Nhûng cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt giûäa caái söëng vaâ caái chïët khöng phaãi chó coá thïë! (1) Baâi viïët cho möåt haäng thöng têën nûúác anh em. 682 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àïën cuöëi nùm 1966, trïn àêët miïìn Nam, Myä àaä àem vaâo möåt àaåo quên xêm lûúåc 47 vaån tïn, cöång thïm 5 vaån quên chû hêìu; cöång vúái 60 vaån nguyå quên, thïë laâ 14 triïåu nhên dên miïìn Nam phaãi àûúng àêìu vúái möåt àaåo quên nhaâ nghïì hún möåt triïåu! Myä àöí vaâo Viïåt Nam möåt nûãa toaân böå ngên saách quöëc phoâng cuãa Myä. Nhûäng con söë êëy tûå noá noái caái aác liïåt chûa tûâng coá cuãa sûå xêm lûúåc Viïåt Nam. Nhên dên Viïåt Nam tûå mònh phaãi gaánh caái phêìn lúán cuãa sûác nùång àïë quöëc Myä àeâ lïn thïë giúái. - Cuäng nùm 1966, söë maáy bay Myä úã miïìn Nam lïn túái hún 3.000 chiïëc, xe boåc theáp tùng gêëp ba lêìn, söë àaåi baác tùng gêëp ba lêìn, söë bom àaån tùng ba lêìn nùm 1965; coá nhûäng vuâng, tñnh caã ngûúâi giaâ vaâ treã con múái àeã, bònh quên trong nùm 1966, möîi àêìu ngûúâi phaãi chõu haâng chuåc traái bom vaâ haâng trùm phaát àaåi baác cuãa àïë quöëc Myä. Lûãa cuãa chuáng àöët truåi nhûäng xoám laâng, maáy bay cuãa chuáng keáo daâi nhûäng caái àuöi chêët àöåc raãi xuöëng àöìng ruöång xanh tûúi miïìn Nam. Nhûng caái chñnh laâ úã àêy: nùm 1966, söë quên Myä bõ diïåt nhiïìu gêëp nùm lêìn nùm 1965. Caái nùm maâ dên töåc Viïåt Nam chõu tai hoåa xêm lûúåc lúán nhêët laåi cuäng laâ möåt nùm vô àaåi nhêët: chùèng nhûäng chuáng töi khöng bõ Myä àeâ beåp, maâ coân chuã àöång tiïën cöng quên Myä. Vaâ bêy giúâ keã kïu ca thêët baåi laâ Myä chûá khöng phaãi nhên dên Viïåt Nam; caác baáo Myä noái: vêën àïì cuãa Myä hiïån nay khöng phaãi laâ thù’ng trêån, maâ laâ tñnh caách àïí chõu thua nhiïìu hay thua ñt! Qua thûåc tiïîn, nhên dên miïìn Nam àaä ruát ra àûúåc kïët luêån vö cuâng quan troång, laâ mònh chù’c chù’n coá thïí àaánh thù’ng quên viïîn chinh Myä vaâ boån tay sai cuãa chuáng. Trong vuâng giaãi phoáng àûúåc tiïëp tuåc múã röång ra, nhaâ trûúâng, bïånh xaá, cêu laåc böå moåc lïn, tiïëng nhaåc, tiïëng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 683 haát röån raâng thön xoám. Trûúâng höåi hoåa giaãi phoáng miïìn Nam àaä gûãi ra nhûäng kyá hoåa, bûác tranh trûng baây úã Haâ Nöåi, vaâ àûúåc caác hoåa sô nöíi tiïëng caã nûúác khen neát veä tinh tïë, sinh àöång, àêìy tinh thêìn cuãa ngûúâi chiïën thù’ng. Miïìn Nam àaä hûáa: - “Giùåc Myä àöång àïën miïìn Bù’c möåt, thò quên dên miïìn Nam seä àaánh traã laåi Myä gêëp mûúâi!”. Trûâng phaåt giùåc Myä neám bom vuâng àöng dên phña Nam Haâ Nöåi ngaây 2-12-1966, raång ngaây 4-12 quên giaãi phoáng Saâi Goân àaä àaánh phaá dûä döåi vaâo sên bay Tên Sún Nhêët, vaâ vaâi giúâ sau khi maáy bay Myä neám bom vuâng àöng dên phña Bù’c Haâ Nöåi chiïìu 4-12-1966, thò suöët àïm êëy cho àïën raång saáng 5-12, quên giaãi phoáng Saâi Goân laåi àaánh sên bay Tên Sún Nhêët lêìn thûá hai, phaá huãy nhiïìu maáy bay, kho bom àaån, giïët nhiïìu Myä. Vaâ chiïìu höm 14-12-1966, giùåc Myä laåi neám bom Haâ Nöåi, laâ nguyïn nhên cuãa biïín lûãa úã miïìn Nam hún möåt triïåu lñt eát xùng cuãa Myä bõ àöët chaáy taåi thõ xaä Tam Kyâ. Úà miïìn Bù’c, tñnh àïën ngaây 26-12-1966, 1615 maáy bay Myä àaä bõ bù’n rúi. Viïåc àùåt Phaái àoaân thûúâng trûåc cuãa Mùåt trêån dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam múái àêy úã Haâ Nöåi laâ cuå thïí hoáa möëi tònh Bù’c Nam liïìn nhû khuác ruöåt. Laâ hêåu phûúng lúán cho caã nûúác Viïåt Nam àang chiïën àêëu, miïìn Bù’c nhòn chung àaä àûúåc vuå muâa 1966. Töi àaä vïì thùm tónh Thaái Bònh khi luáa xanh haäy coân con gaái, vaâ thùm tónh Hûng Yïn khi luáa chñn vaâng àaä gùåt úã ngoaâi àöìng vïì. Thaái Bònh laâ möåt tónh úã ven biïín, nhûäng ngûúâi dên úã gêìn meáp soáng luön luön thêëy maáy bay Myä tûâ ngoaâi biïín bay vaâo àêët liïìn; chuáng neám bom xuöëng nhiïìu núi trong tónh vaâ àaä phaá vúä caã möåt khuác àï ngùn nûúác mùån. Nhûng nhûäng ngûúâi àaä biïët sêu sù’c hún úã àêu hïët caái àoái dûúái chïë àöå cuä laâ nhûäng ngûúâi coá yá chñ gang theáp; hoå 684 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àaä nhanh choáng haân laåi àï vúä, vaâ hêìu nhû toaân tónh àaä àaåt àûúåc nùng suêët 5 têën möåt heác-ta; húåp taác xaä Tên Hûng Hoâa úã àêy àaä giúä hïët nhûäng àêët baåc maâu trïn mùåt haâng trùm mêîu ruöång, àem vuâi noá xuöëng têìng sêu, vaâ lêëy àêët coân töët úã dûúái sêu àûa lïn mùåt ruöång àïí caây cêëy. Tónh Hûng Yïn ngaây xûa 18 nùm liïìn àï vúä; caã huyïån Khoaái Chêu phaãi ài ùn xin khù’p núi; àïën khi haån thò beâo chïët khö úã dûúái àaáy ao, vaâ con àóa àang búi cuäng nùçm vù’t ngang qua mö àêët, chïët! Hûng Yïn êëy bêy giúâ nhúâ thuãy lúåi àang mún múãn àöíi thõt thay da; úã xaä Nguyïîn Quöëc Trõ maâ töi vïì thùm, ngûúâi ta àang gùåt röå luáa muâa, thoác theo kïnh ung dung vïì trïn thuyïìn, maáy tuöët luáa chaåy raâo raâo, vaâ trong phoâng hoåp cuãa xaä, aánh àiïån múái vïì soi saáng nhûäng cúâ danh dûå treo trïn tûúâng, chûä thïu vaâng trïn nïìn xa-tanh àoã. Cuäng nhû úã caác xaä khaác, caác cuöåc hoåp úã àêy thêëy phêìn àöng laâ phuå nûä, hoå “ba àaãm àang” àùång cho chöìng, cho con ài ra tiïìn tuyïën. Töi ra caánh àöìng thùm chiïëc cêìu xi-mùng múái qua söng maáng cuâng vúái chõ Tyå, ngûúâi con gaái 22 tuöíi, quï úã àêy, möåt chiïën sô xuêët sù’c àaä lao àöång trïn 40 cöng trûúâng thuãy lúåi cuãa Hûng Yïn; chõ gaánh nöíi 70 kilö, nhûng ngûúâi rêët xinh, ài thoùn thoù’t, hai bñm toác nhû mun àaánh úã trûúác ngûåc vaâ sau lûng; ngûúâi ta nhòn chõ, thêëy tûúng lai cuãa àêët nûúác naây. Chiïìu höm àoá, mêëy em hoåc sinh söëng soát sau khi giùåc Myä neám bom trûúâng cêëp hai Thuyå Dên (Thaái Bònh) àûúåc chûäa khoãi caác vïët thûúng, caác em àûúåc lïn thùm thuã àö Haâ Nöåi; öng böå trûúãng Böå Àaåi hoåc Taå Quang Bûãu àûa caác em ài thùm trûúâng Àaåi hoåc Baách khoa maâ öng baão laâ “ngöi trûúâng cuãa caác em”. Trûúâng naây do Liïn Xö xêy dûång tùång caác sinh viïn Viïåt Nam, àûáng soi gûúng rêët MAÂI SÙÆT NÏN KIM 685 àeåp xuöëng mùåt höì cuãa Vûúân hoa Thöëng nhêët; caác em lïn têån sên thûúång nhòn xuöëng toaân caãnh “lêu àaâi cuãa caác em”, böîng nhiïn trïn trúâi rêìm rêìm bay qua nhûäng chiïëc maáy bay MIC-17 do phi cöng Viïåt Nam laái; trïn mùåt coân xanh cuãa caác em, maáu böîng lïn höìng; caác em quïn têët caã àïí say mï nhòn theo nhûäng “maáy bay cuãa ta”; chñ caác em laâ úã trïn trúâi, úã nhûäng caánh cuãa phi cöng Viïåt Nam kia, caác em thñch nhêët laâ choáng lúán àeo àûúåc suáng ài àaánh quên xêm lûúåc Myä! Chñnh úã caác em àûúåc lêëy laåi tûâ dûúái àêët vuâi êëy, sûå söëng àaä thù’ng caái chïët! Khù’p núi trïn àêët Viïåt Nam, sûå söëng àang chiïën àêëu quyïët liïåt vúái caái chïët, àang thù’ng caái chïët. Nùm múái baáo hiïåu sûå thù’ng lúåi cuãa muâa xuên, cuãa nhûäng chöìi non tûâ trong thên cêy, kiïn nhêîn, cûúng quyïët nhû möåt moã chim goä vaâo voã cûáng giaâ, àïí bêåt ra trûúác khñ trúâi vaâ aánh saáng, laâm lêëy muâa xuên! “Khoa hoåc maâ khöng coá lûúng têm thò chó laâ sûå suåp àöí cuãa têm höìn”, àïë quöëc Myä khöng coá saáng taåo gò múái hún laâ caái chïët; chïët choác àöëi vúái chuáng laâ thûá rûúåu àöåc maånh àem àïën möåt sûå kñch thñch giaã taåo trong caác maåch maáu giaâ nua. Coân chuáng töi, chuáng töi phaãi nhòn nhiïìu , quaá nhiïìu sûå tang toác, sûå àöí naát giùåc Myä gêy ra, gieo rù’c trïn àêët nûúác chuáng töi, nhûng traái tim chuáng töi khöng hïì chaán naãn khi nhòn nhûäng ngûúâi chïët, nhûäng nhaâ sêåp êëy. Chuáng töi nhòn têët caã nhûäng taân phaá bùçng mù’t cuãa möåt baâ meå, búãi nhûäng taân phaá àoá giùåc Myä gêy ra trïn àêët nûúác chuáng töi. Trong chuáng töi gù’n liïìn baâ meå cùm húân vaâ ngûúâi lñnh chiïën àêëu. Chõ Nguyïîn Thõ Maãi, cöng nhên, laâ tûå vïå cuãa möåt khu phöë Haâ Nöåi. Trong trêån bom Myä chiïìu ngaây 2 thaáng chaåp (1966), chöìng chõ laâ thúå úã xñ nghiïåp sûãa chûäa ö-tö 686 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU taåi Vùn Àiïín àaä hy sinh trong luác cûáu nhûäng àïì aán thiïët kïë kyä thuêåt cuãa nhaâ maáy. Úà caách nhau 20 kilömeát, chõ chûa biïët tin. Nhûng sù’p töëi vêîn chûa thêëy chöìng vïì nhaâ, loâng chõ nhû lûãa àöët. Khi lêëy gaåo àïí nêëu bûäa töëi, tay chõ böîng nhiïn run, nhûng röìi chõ laåi vuåc maånh chiïëc bú lêëy àuã söë gaåo nhû moåi bûäa thûúâng ngaây. Töëi höm àoá, bûäa cúm gia àònh thiïëu chöìng chõ. Suöët àïm, chõ khöng nguã, lù’ng chúâ nghe tiïëng quen thuöåc cuãa caái xe àaåp chöìng chõ dù’t vïì, öí lñp thûúâng chaåm vaâo xñch kïu tanh taách. Nhûng chöìng chõ seä khöng bao giúâ vïì nûäa. Chõ ài thùm möå chöìng úã nghôa trang Vùn Àiïín. Thïë vêîn chûa àuã àöëi vúái àïë quöëc Myä! Trong trêån bom ngaây 14 thaáng chaåp, nhaâ cuãa chõ àaä thaânh tro. Hai con nhoã cuãa chõ àaä bõ chaáy boãng, chõ cuäng ngêët ài. Àûáng trûúác caác nhaâ baáo ngoaâi nûúác vaâ trong nûúác, chõ troã vaâo hai chaáu nhoã quêën bùng phuã kñn caã ngûúâi, vaâ noái: “Töi seä laâm viïåc, phuång dûúäng meå chöìng töi, nuöi daåy hai con töi. Nhêët àõnh caác con töi seä thaânh ngûúâi!”. Nhêët àõnh nhên dên Viïåt Nam seä chiïën thù’ng giùåc Myä. Chuáng töi coá àuã sûác maånh àïí àöëi phoá, khöng chuát dao àöång trûúác moåi êm mûu àõch. Nùm 1967 nhêët àõnh seä khöng töët laânh gò cho giùåc Myä hún nùm 1966. Maáu chuáng töi rúi khöng nhûäng cho Töí quöëc Viïåt Nam, maâ cho caã loaâi ngûúâi. Chuáng töi laâ nhûäng con eán baáo tin xuên cho têët caã caác dên töåc bõ aáp bûác trïn thïë giúái. Chuáng töi lêëy sûác maånh vaâ chiïën thù’ng êëy úã àêu ra? Úà chuã nghôa Maác - Lïnin àaä cho chuáng töi nhûäng tû tûúãng àuáng: àûúâng löëi chñnh trõ, quên sûå cuãa chiïën tranh nhên dên kyâ diïåu. Úà loâng tin tûúãng chù’c nhû nuái vaâo Àaãng maác-xñt vaâ Chuã tõch Höì Chñ Minh kñnh yïu cuãa MAÂI SÙÆT NÏN KIM 687 chuáng töi. Úà truyïìn thöëng chöëng ngoaåi xêm lêu àúâi cuãa dên töåc chuáng töi, úã sûå gù’n chùåt yïu nûúác vaâ cùm thuâ. Vaâ úã sûå uãng höå quöëc tïë: chuáng töi caãm ún Liïn Xö, Trung Quöëc, caác nûúác xaä höåi chuã nghôa vaâ nhên loaåi tiïën böå àaä giuáp àúä to lúán cho chuáng töi. Nùm 1967 chuáng töi seä kyã niïåm troång thïí vúái têët caã têm höìn mònh 50 nùm Caách maång thaáng Mûúâi Nga vô àaåi; caã thïë giúái àoán mûâng ngaây höåi lúán êëy àaä múã kyã nguyïn múái cho lõch sûã loaâi ngûúâi; nhûäng chiïën cöng múái vang döåi cuãa Viïåt Nam thù’ng àïë quöëc Myä xêm lûúåc seä laâ caách cuãa chuáng töi biïët ún töët nhêët àöëi vúái Caách maång thaáng Mûúâi vaâ ngûúâi àaä laänh àaåo cuöåc caách maång veã vang àoá, Lïnin vô àaåi. Haâ Nöåi 26-12-1966 688 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU CAÁCH MAÅNG THAÁNG MÛÚÂI MÚà ÀÛÚÂNG LÚÁN CHO NHÊN LOAÅI Kyã niïåm 40 nùm Caách maång thaáng Mûúâi Nhûäng ngûúâi vùn nghïå Viïåt Nam, nùm nay, chaâo mûâng Caách maång thaáng Mûúâi Nga vô àaåi thaânh cöng àaä böën mûúi nùm. Coá leä möîi ngûúâi chuáng ta cuäng nhêím tñnh nhû Töë Hûäu: “Liïn Xö núã trûúác àúâi töi ba tuöíi”, vaâ möîi ngûúâi nhòn võ trñ cuãa cuöåc àúâi mònh so vúái ngaây 25 thaáng 10-1957, ngêîm xem Caách maång thaáng Mûúâi - vaâ àïën sau laâ Caách maång thaáng Taám - àaä taái taåo àúâi mònh nhû thïë naâo. Vaâ möîi chuáng ta coân nhòn to röång hún. Muöën coá möåt loâng yïu Liïn Xö, yïu chuã nghôa xaä höåi vûäng nhû nuái, rù’n nhû theáp, maâ khöng möåt lúâi gieâm pha, vu khöëng naâo cuãa boån àïë quöëc vaâ boån phaãn àöång coá thïí lay chuyïín, maâ khöng möåt bûúác khoá khùn nguy hiïím naâo, khöng möåt vêëp vaáp sai lêìm naâo cuãa baãn thên ta coá thïí laâm cho múâ nhaåt, hoang mang, thò möîi chuáng ta cêìn lêëy con mù’t cuãa lõch sûã maâ nhòn Caách maång thaáng Mûúâi vaâ sûå thaânh lêåp Liïn bang Xö viïët. Caâng laâ ngûúâi vùn nghïå, trong möîi chuáng ta caâng mang caái têm höìn cao caã cuãa Nguyïîn Du àau xoát cho nhûäng khöí cûåc cuãa kiïëp ngûúâi “Daäi dêìu trong mêëy muön nùm”, chuáng ta caâng phaãi caãm nhêån sêu sù’c rùçng Caách MAÂI SÙÆT NÏN KIM 689 maång thaáng Mûúâi laâ kïët tinh cuãa caã lõch sûã tiïën hoáa nhên loaåi; loaâi ngûúâi àaä phaãi ùn àaây úã àoåa trong nhiïìu chïë àöå ngûúâi boác löåt, aáp bûác ngûúâi röìi, múái tòm ra vaâ vûún àïën caái chïë àöå cuöëi cuâng naây. Phaãi, chuã nghôa xaä höåi laâ caái kïët quaã têët yïëu cuãa lõch sûã loaâi ngûúâi. Caách maång xaä höåi chuã nghôa laâ möåt bûúác nhaãy voåt vïì chêët lûúång chûa hïì coá trong lõch sûã, thay chïë àöå tûå do tû hûäu caác cöng cuå saãn xuêët àïí tûå do boác löåt ngûúâi, bùçng chïë àöå toaân xaä höåi súã hûäu caác cöng cuå saãn xuêët, vaâ ngûúâi khöng thïí boác löåt ngûúâi àûúåc nûäa. Viïåc àoá, nhûäng ngûúâi vùn nghïå muöën lù’m. Vò hoå khöng coá caái gò àïí mêët, ngoaâi nhûäng xiïìng xñch maâ phong kiïën vaâ àïë quöëc khoaác lïn trñ tuïå vaâ taâi nùng hoå, hay nhûäng têåt xêëu maâ chuã nghôa caá nhên tû saãn laâm hoå nhiïîm phaãi. Maâ hoå àûúåc, thò cuâng vúái cöng nöng, hoå coá caã dên töåc, thïë giúái, vaâ têm höìn. * * * Ngay nhûäng ngaây àêìu Caách maång thaáng Mûúâi, caác baáo tû saãn àaä àùng nhûäng “tñt” to: “Caách maång Nga sù’p suåp àöí!”, “Xö viïët phaá saãn!”, “Lïnin sûãa soaån chaåy tröën”, “Sûå daä man cuãa bön-sú-vñch laâm cùm phêîn caãâ thïë giúái”; àïën bêy giúâ boån chuáng cuäng vêîn luön luön “hiïån àaåi hoáa” nhûäng lúâi cuä rñch kia. Nhûng böën mûúâi nùm àaä qua vaâ àaä “uãng höå chuáng ta” nhiïìu lù’m. Choá cûá suãa vaâ choá cù’n nûäa, nhûng àoaân ngûúâi xaä höåi chuã nghôa cûá ài vaâ cûá àïën. Tûâ chöî khöng coá möåt “têëc àêët àïí cù’m duâi”, giai cêëp vö saãn vaâ nhên dên lao àöång trïn thïë giúái, qua böën mûúâi nùm nay àaä coá möåt phe xaä höåi chuã nghôa huâng maånh, liïìn 690 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nguyïn möåt khöëi trïn traái àêët, tûâ Haâ Nöåi àïën Baá Linh, bao göìm gêìn 1.000 triïåu ngûúâi. Ngay khi möåt mònh Liïn Xö múái ra àúâi, àang coân trûáng nûúác, maâ liïn quên 16 nûúác àïë quöëc vaâ tû baãn keáo àïën àaánh cuäng khöng àaánh nöíi, phaãi cuáp àuöi ruát lui, huöëng chi bêy giúâ, chuáng noá àûâng coá mong nhöí nöíi bûác trûúâng thaânh cuãa caã möåt phe xaä höåi chuã nghôa göìm 13 nûúác. Caái gûúng nhaän tiïìn cuãa nûúác baån Cöång hoâa Nhên dên Trung Hoa múái ra àúâi tûâ thaáng 10 nùm 1949 àêy thöi, maâ möîi nùm, möîi ngaây, lúán lao maånh meä voân voåt; caái gûúng nhaän tiïìn cuãa nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa chuáng ta ra àúâi chó coá gêåy têìm vöng, laâ laâm nïn Àiïån Biïn Phuã, àaä chûáng minh rùçng haâng trùm triïåu quêìn chuáng nhên dên àaä thûác dêåy tûå cêìm lêëy vêån maång mònh, vaâ nhûäng thûá “cûúâng quöëc”, “liïåt cûúâng” àïë quöëc naâo cuäng khöng coá thïí ngùn chùån nöíi! Böën mûúâi nùm, coá thïí chó laâ möåt chöëc laát trong lõch sûã daâi dùåc cuãa loaâi ngûúâi. Múái ngaây naâo têët caã caác nûúác thuöåc àõa vaâ nûãa thuöåc àõa coân phaãi taãi möåt doâng vaâng baåc vaâ maáu huyïët bêët têån vïì nuöi caác “mêîu quöëc” beáo troân; àïë quöëc Anh coân trù’ng trúån khoe rùçng cûá trong nùm àöìng baãng maâ nûúác Anh tiïu, thò coá möåt àöìng ruát cuãa ÊËn Àöå!... Nhúâ Caách maång thaáng Mûúâi vaâ aãnh hûúãng cuãa Caách maång àoá, maâ hïå thöëng cuãa àïë quöëc vaâ thuöåc àõa àang töíng tan raä; chó múái trong khoaãng tûâ 1945 àïën 1956, maâ gêìn 1.300 triïåu ngûúâi, nghôa laâ gêìn möåt phêìn nûãa nhên söë thïë giúái, àaä giaânh àûúåc àöåc lêåp dên töåc! Nhûäng ngûúâi lao àöång trïn thïë giúái caâng ngaây caâng giaác ngöå röång vaâ sêu; möîi möåt ngaây, nhûäng àiïìu maâ trûúác kia hoå coân thêëy lêîn löån muâ múâ caâng saáng roä phên biïåt trûúác mù’t hoå. Àoá laâ àiïìu maâ têët caã boån aáp bûác vaâ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 691 boác löåt trïn thïë giúái lo súå nhêët; nhûng aánh saáng cuãa sûå hiïíu biïët vêîn cûá khuïëch trûúng! Vaâ möîi ngaây, úã nhûäng nûúác maâ nhên dên chûa nù’m àûúåc chñnh quyïìn, duâ phaãi chõu nhûäng hy sinh vaâ àau àúán vö ngêìn, laåi coá nhiïìu àöåi chiïën sô múái àûúåc àaâo taåo vaâ trûúãng thaânh trong àêëu tranh àïën nhêåp vaâo àoaân quên chiïën àêëu cho àöåc lêåp, tûå do, hoâa bònh vaâ chuã nghôa xaä höåi. * * * Chuã nghôa Maác - Lïnin vaâ Caách maång thaáng Mûúâi múã àûúâng lúán cho trñ tuïå con ngûúâi. Caách maång thaáng Mûúâi thaânh cöng, Liïn Xö xêy dûång chuã nghôa xaä höåi thaânh cöng, chuã nghôa xaä höåi àaä thaânh möåt hïå thöëng thïë giúái, nhûäng sûå kiïån àoá chûáng minh cho trñ tuïå nhêån thêëy chuã nghôa Maác - Lïnin laâ chên lyá khöng chöëi caäi àûúåc; noá àaä caãi taåo àûúåc thïë giúái, xaä höåi. Noá laâ möåt khoa hoåc kïët tinh cuãa caác thûá khoa hoåc. Noá giaãi phoáng trñ tuïå khoãi phûúng phaáp tû tûúãng chuã quan duy têm, khoãi caái bi quan cho rùçng baãn chêët khöng thïí biïët àûúåc, khoãi sûå cuåt àûúâng vaâ àêìu haâng cuãa trñ tuïå. Vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt ài theo con àûúâng Caách maång thaáng Mûúâi àaä múã ra, múái nhêët mònh àûúåc khoãi caái vuäng lêìy cuãa xaä höåi vaâ tû tûúãng tû saãn. Vùn nghïå tòm nguöìn saáng taåo trong quêìn chuáng nhên dên laâ ngûúâi laâm ra moåi giaá trõ vêåt chêët vaâ tinh thêìn cuãa thïë gian naây; vùn nghïå söëng vaâ lúán maånh vò liïn hïå chùåt cheä vúái àúâi söëng thûåc tïë vaâ quêìn chuáng nhên dên. Vùn nghïå khöng 692 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûäng ngù’m nghña, ngêm ngúåi, tòm hiïíu cuöåc söëng, maâ coân laâ möåt vuä khñ tñch cûåc caãi taåo cuöåc söëng theo hûúáng xaä höåi chuã nghôa; ài vúái quêìn chuáng nhên dên, nhûäng ngûúâi vùn nghïå goáp sûác saáng taåo ra lõch sûã bùçng taâi nùng cuãa mònh. Hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa, tûúác boã hïët nhûäng caái maáy moác giaáo àiïìu, vûát caái “xaä höåi hoåc” têìm thûúâng vaâ cêån thõ, nhûäng caái êëy laâm vûúáng sûå nêíy núã töët tûúi cuãa vùn nghïå, - hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa laâ möåt phûúng phaáp saáng taåo phong phuá vaâ tiïën chuyïín luön luön nhû thûåc taåi caách maång vaâ quêìn chuáng caách maång. * * * Nùm nay, chuáng ta kyã niïåm 40 nùm Caách maång thaáng Mûúâi, trong khi miïìn Bù’c àang thûåc hiïån quyá cuöëi cuâng cuãa Kïë hoaåch Nhaâ nûúác 1957, chuêín bõ cho möåt kïë hoaåch daâi haån nhûäng nùm sau, tûâng bûúác tiïën dêìn lïn chuã nghôa xaä höåi; trong khi toaân dên ta úã Nam vaâ úã Bù’c àang àêëu tranh liïn tuåc àïí thöëng nhêët nûúác nhaâ, chó möåt viïåc nhû miïìn Bù’c xoáa àûúåc naån giaáp haåt haâng ngaân nùm vaâ laåi xuêët caãng àûúåc thoác gaåo, cuäng chûáng minh tñnh chêët caãi taåo thiïn nhiïn vaâ xaä höåi cuãa chñnh quyïìn dên chuã nhên dên coá Àaãng laänh àaåo vaâ chuã nghôa Maác - Lïnin soi àûúâng. Trong vùn nghïå, cuöëc àêëu tranh tû tûúãng trïn hai mùåt: chöëng chuã nghôa giaáo àiïìu “taã” khuynh, chöëng chuã nghôa xeát laåi “hûäu” khuynh, laâ möåt nhiïåm vuå lêu daâi, maâ chuáng ta cöë gù’ng laâm cho töët. Chuáng ta nù’m vûäng chên lyá, xuêët phaát tûâ yá muöën àoaân kïët thêåt sûå, maâ tiïën haânh MAÂI SÙÆT NÏN KIM 693 cuöåc àêëu tranh thùèng thù’n, beâ baån vaâ triïåt àïí, vaâ àêëu tranh àùång àaåt túái möåt sûå àoaân kïët vûäng chù’c hún. Nhûäng cuöåc thaão luêån, tranh luêån cuãa ta trong vùn nghïå laâ laâm saáng roä àûúâng löëi vùn nghïå theo chuã nghôa Maác Lïnin cuãa Àaãng. Cuäng nhû thi haâo Phaáp Ïlua (Paul EÁluard) àaä noái: “Liïn Xö, lúâi hûáa heån duy nhêët”, nhûäng ngûúâi vùn nghïå Viïåt Nam àûúâng hoaâng, vui sûúáng toã loâng ngûúäng möå vaâ yïu mïën Liïn Xö, Töí quöëc cuãa Caách maång thaáng Mûúâi. Lúâi hûáa heån duy nhêët vúái loaâi ngûúâi laâ Liïn Xö, laâ chuã nghôa xaä höåi, laâ chuã nghôa cöång saãn. Nhûäng lúâi hûáa heån naâo khaác laâ lúâi àûúâng mêåt, lúâi giaã döëi, hay lúâi aác àöåc. Loâng tin tûúãng cuãa ta trûúác tiïn laâ möåt sûå nhêån àõnh khoa hoåc, àöìng thúâi, laâ möåt tònh caãm chên thaânh. Trûúác kia khi giai cêëp tû saãn múái lúán lïn, noá àaä nù’m àûúåc sûác húi nûúác vaâ sûác àiïån, vaâ noá duâng àïí àêíy cuöåc tiïën böå. Bêy giúâ boån tû baãn àöåc quyïìn àaä thaânh keã thuâ cuãa tiïën böå, cuãa loaâi ngûúâi; giai cêëp vö saãn giûúng cao laá cúâ àöåc lêåp cho caác dên töåc, hoâa bònh cho loaâi ngûúâi vaâ xaä höåi chuã nghôa; cuäng laâ luác sûác maånh cuãa tinh lûåc nguyïn tûã múái bù’t àêìu àûúåc àem duâng; khi maâ nùng lûúång nguyïn tûã àoá hoaân toaân úã trong tay sûã duång cuãa giai cêëp vö saãn vaâ quêìn chuáng nhên dên, thò cuöåc àúâi seä múã mang, tûúi àeåp khöng biïët àêu laâ búâ bïën! * * * Giúâ naây, mùåt trùng nhên taåo àêìu tiïn cuãa nhên loaåi àaä do Liïn Xö cho bay voâng quanh Traái àêët. Kyã nguyïn 694 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ài trong vuä truå àaä do Liïn Xö múã àêìu. Möåt túâ baáo Myä viïët: “Trong möåt ngaây gêìn àêy, sao höm vaâ sao mai maâ ngûúâi ta nhòn thêëy trïn bêìu trúâi nûúác Myä seä laâ möåt ngöi sao àoã laâm taåi Maátscúva”. Àaáp laåi cêu noái àay nghiïën, hùçn hoåc nhûng thûåc chêët laâ àêìy lo súå naây, chuáng ta baão: - Ngöi sao àoã bù’t àêìu moåc ngaây 25 thaáng Mûúâi 1917, bêëy lêu vêîn tung caánh ài khù’p thïë gian, bêy giúâ àêy laåi chuyïín mònh thûåc sûå bay quanh traái àêët vaâ bay trong vuä truå. Caác ngûúi khöng cêìn phaãi tiïn tri, tiïn àoaán. Lõch sûã khöng àûáng möåt chöî, coân daânh cho caác ngûúi lù’m caái bêët ngúâ!". 15-10-1957 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 695 SÛÅ PHAÁT SINH CUÃA CAÁI MÚÁI TRONG VØN HOÅC(1) Töi laâ möåt thi sô úã nûúác Viïåt Nam, thú töi bù’t àêìu àûúåc in tûâ nùm 1935. Trong mûúâi nùm trûúác Caách maång thaáng Taám 1945, thú töi chuã yïëu noái nöîi àau khöí cuãa möåt con ngûúâi khao khaát möåt cuöåc söëng töët àeåp, khao khaát tòm chên lyá, caãm thêëy rêët buöìn trong möåt xaä höåi coá caái muâi möëc meo cuãa sûå taân taå. Thúâi àoá, thú töi àaä tòm àûúåc nhiïìu àöåc giaã àöìng tònh vaâ mï àù’m. Nhûng thú töi thúâi àoá laâ tiïëp tuåc caái truyïìn thöëng cuãa nïìn vùn hoåc noái nöîi àau khöí cuãa con ngûúâi tûâ haâng nghòn nùm vïì trûúác, úã Trung Quöëc (maâ tûâ nhoã töi àaä àoåc qua caác baãn dõch), úã nûúác Viïåt Nam cuãa töi maâ “tiïëng kïu àûát ruöåt” vô àaåi nhêët úã trong thú laâ truyïån Kiïìu cuãa nhaâ thú dên töåc Nguyïîn Du. Vaâ thúâi àoá, úã nûúác Viïåt Nam nûãa phong kiïën àaä bõ chiïëm laâm thuöåc àõa cuãa àïë quöëc Phaáp, thú töi laåi nhuöåm thïm möåt caách sêu xa caái maâu sù’c u buöìn “hiïån àaåi ” (morderne), caái nhúá nhung, caái àau xoát cuãa caá nhên con ngûúâi (l’individu) maâ töi àaä tòm thêëy trong möåt böå (1) Traã lúâi cêu hoãi cuãa Taåp chñ Xö viïët “Nhûäng vêën àïì lyá luêån vùn hoåc”. 696 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phêån rêët quan troång cuãa vùn hoåc Phaáp thïë kyã 19 vaâ 20. Thú töi vaâ têm höìn töi àaä ài vaâo möåt coân àûúâng trön öëc khöng coá löëi ra. Cuöåc Caách maång thaáng Taám 1945, cuöåc Caách maång maâ nhaâ thú Töë Hûäu àaä goåi rêët àuáng laâ: Àêy Viïåt Nam thaáng Taám Em Liïn Xö thaáng Mûúâi. cuöåc caách maång giaãi phoáng dên töåc dûúái aánh saáng cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin àaä beã xiïìng nöå lïå trïn cöí, dûúái chên töi, àöìng thúâi àaä giaãi thoaát tû tûúãng cuãa töi khoãi caái voâng luêín quêín cuãa sûå cö àöåc. Töi muöën noái: àöëi vúái töi, caái múái trong vùn hoåc àaä naãy sinh. Vaâ tûâ thaáng Taám 1945 trúã ài, töi àaä àûúåc nhêån laâm taâi saãn cuãa töi nïìn vùn hoåc Xö viïët, coá tû tûúãng àuáng àù’n nhêët, coá chuã nghôa nhên àaåo hoaân bõ nhêët cuãa nhên loaåi, nïìn vùn hoåc Xö viïët àaä àûa cho trñ tuïå con ngûúâi möåt vuä khñ kyâ diïåu àïí caãi taåo thïë giúái vaâ xêy dûång haånh phuác. Mûúâi saáu nùm àaä qua tûâ thaáng Taám lõch sûã cuãa chuáng töi. Chñnh töi cuäng àaä àûúåc bù’t tay goáp sûác vaâo viïåc xêy dûång möåt nïìn vùn hoåc múái Viïåt Nam, theo hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa. Coá leä àêy laâ theo kinh nghiïåm cuãa baãn thên töi - àöëi vúái möåt nhaâ vùn, nhaâ thú àaä coá möåt caái taâi nùng nhêët àõnh naâo röìi, thò sûå àöíi thay vïì chêët lûúång, sûå taái taåo nhû àûúåc àeã ra möåt lêìn thûá hai, laâ tû tûúãng cuãa mònh àûúåc chuyïín sang nhûäng võ trñ cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin, taác phêím cuãa mònh àûúåc cêëu taåo theo hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa. Nhûäng cuöåc baân caäi nhau vïì hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa rêët laâ lyá thuá vaâ cuäng laâ ñch lúåi; tuy nhiïn, theo yá töi, nhûäng nhaâ vùn theo chuã nghôa xaä höåi, phaãi chùng têët caã àïìu coá möåt traái tim àoã thù’m, trong àoá möåt doâng maáu àoã yïu àúâi, yïu nhên dên, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 697 yïu nhên loaåi chaãy hûâng hûåc, chûá khöng phaãi möåt thûá nûúác naâo àoá nhúâ nhúâ laånh leäo, taái xanh! Möåt mùåt khaác, noái àïën hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa trong thú, cuå thïí laâ trong thú trûä tònh, chùèng phaãi laâ möåt àiïìu rêët tinh tïë? Chùèng phaãi laâ khöng thïí san bùçng àûúåc nhûäng àùåc tñnh cuãa thú vúái vùn xuöi? Búãi vêåy cho nïn, töi nghô rùçng: cuöåc àöíi thay cùn baãn nhêët cuãa möåt nhaâ thú laâ úã àaåi baãn doanh cuãa mònh: úã traái tim gêìn guäi vúái haâng triïåu ngûúâi, úã trñ oác muöën caãi taåo thïë giúái, laâm cho loaâi ngûúâi sung sûúáng. Khi àaä coá möåt traái tim, möåt àêìu oác nhû thïë, thò sûác noáng, sûác maånh cuãa chuáng seä toãa vaâo trong nhûäng baâi thú viïët ra; töi rêët röång raäi vïì nhûäng hònh thûác thïí hiïån; nhûng töi yïu cêìu nhaâ thú phaãi coá tû tûúãng cao: tû tûúãng cöång saãn. Möåt vêën àïì trung têm cuãa hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa, theo yá töi, laâ phêën àêëu cho sûå naãy sinh cuãa caái Múái. Caái Múái trûúác tiïn laâ caái Múái trong àúâi söëng, trong hiïån thûåc cuãa xaä höåi. Phaãi lêëy caái Múái êëy laâm tiïu chuêín chñnh, nïëu khöng, thò rêët dïî lêîn löån. Töi noái àiïìu naây, do kinh nghiïåm cuãa nhûäng tòm toâi, nhûäng vêåt vaä, nhûäng àau khöí baãn thên, trong suöët caã thúâi tuöíi treã cuãa töi. Trong nhûäng nùm 1930-1945, nhûäng baâi thú cuãa töi ra àúâi àaä àûúåc ngûúâi àûúng thúâi khen laâ “múái”. Coá leä do vò töi àaä laâm thú maâ khöng nghô àïën “vùn chûúng”, àïën vùn hoa, töi àaä viïët nhûäng baâi thú nhû nhûäng tiïëng voåt ra tûâ chöî sêu sù’c nhêët cuãa têm höìn mònh. Töi àaä coá möåt söë hònh tûúång múái, phaát huy nhûäng caách noái múái naâo àoá, vaâ nhêët laâ nhûäng mú möång, khaát khao àau khöí cuãa töi laâ nhuöåm maâu sù’c “hiïån àaåi” khöng giöëng vúái maâu sù’c cöí truyïìn cuãa nhûäng vêën àïì àoá. Nhûng thûåc chêët, laâ thú 698 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU töi cuãa thúâi kyâ àoá noái caái cuä cuãa möåt xaä höåi boáp ngheåt con ngûúâi, möåt xaä höåi aáp bûác vaâ boác löåt cuä rñch, mïåt moãi. Thú töi coá nhûäng caách noái múái àïí noái caái cuä noá ùn vaâo xûúng tuãy cuãa chuáng töi, àïën nöîi möåt thanh niïn mûúâi taám tuöíi nhû töi thúâi êëy àaä thêëy àúâi chó laâ ài túái möåt sûå tan taânh, rúi ruång. Hoa núã àïí maâ taân Trùng troân àïí maâ khuyïët Beâo húåp àïí chia tan Ngûúâi gêìn àïí ly biïåt. Khi hai mûúi tuöíi, töi noái sûå hoang mang cuãa mònh úã trong möåt xaä höåi maâ töi khöng thïí hiïíu àûúåc. Töi laâ con nai bõ chiïìu àaánh lûúái Khöng biïët ài àêu, àûáng sêìu boáng töëi. Hùm hai tuöíi, töi laâm lúâi cuãa möåt kyä nûä nhòn möåt àïm saáng trùng: Em súå lù’m. Giaá bùng traân moåi neão, Trúâi àêìy trùng laånh leäo suöët xûúng da. Nöîi “súå” kia, nöîi run rêíy kia, chùèng phaãi laâ kïët quaã cuãa sûå khöng hiïíu nhûäng quy luêåt cuãa vuä truå, cuãa xaä höåi, cuãa têm höìn ngûúâi? Cho nïn khi tuöíi treã cuãa töi nhû mùåt túâi múái moåc, laåi cuäng laâ trïn bêìu trúâi cuãa têm höìn töi, coá nhiïìu mêy àen nhêët! Búãi vêåy cho nïn, khi Caách maång thaáng Taám cuãa Viïåt Nam laâm cho töi hiïíu Caách maång thaáng Mûúâi vô àaåi, vaâ doåi vaâo trñ tuïå töi nhûäng aánh saáng cuãa chuã nghôa Maác Lïnin, khi töi àaä àûúåc laâm quen vúái hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa trong vùn hoåc, thò caái múái chên chñnh, caái thêåt laâ Múái bêëy giúâ múái naãy sinh trong têm trñ töi, trong thú töi. Coá thïí noái àöi mù’t töi àaä àûúåc qua möåt cuöåc giaãi phêîu MAÂI SÙÆT NÏN KIM 699 àïí nhêån àûúåc caái aánh saáng choái loâa, noá laâm cho töi thêëy nhûäng caái múái úã trong àúâi; caái àúâi cuä rñch, trûúác àêy, do töi biïët nhòn, nhòn tûâ quêìn chuáng maâ lïn, nhòn nhûäng lûåc lûúång giai cêëp xaä höåi treã nhû möåt bònh minh, nhòn caái tinh thêìn têåp thïí múái, nhòn caái tinh thêìn laâm chuã múái cuãa nhên dên: do biïët nhòn, maâ töi àaä tûâ Thïë giúái cuä bûúác sang Thïë giúái múái. Do sûå giaác ngöå baãn thên naây, töi thêëy rùçng möåt vêën àïì trung têm cuãa vùn hoåc hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa laâ biïíu hiïån caái múái trong àúâi söëng. Caái múái àoá, mùåc dêìu nûãa nûúác cuãa töi haäy coân phaãi úã trong boáng hù’c aám cuãa chïë àöå Myä - Diïåm, trong nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa cuå thïí cuãa töi, caái múái àoá naãy núã nhû mùng moåc luáa muâa xuên. Nhaâ thú theo chuã nghôa cöång saãn rùçng: têm höìn mònh phaãi chûáa àêìy caái múái cuãa hiïån thûåc àoá, phaãi phêëp phúái nhû nhûäng caánh chim khúãi àêìu vöî bay vaâo trúâi xanh löìng löång; möåt sûác múái cuãa cöng nhên, nöng dên, nhûäng ngûúâi bêy giúâ múái thêåt sûå lïn vuä àaâi cuãa lõch sûã, thêåt sûå laâ nhûäng ngûúâi chuã múái cuãa àêët nûúác, nhûäng anh huâng múái cuãa chuã nghôa têåp thïí, möåt caái khoãe maånh cuãa nhûäng giai cêëp treã trûúác tiïn phaãi chûáa àêìy trong loâng ngûúâi thi sô; àoá laâ caái vöën cùn baãn cuãa anh. Cöë nhiïn, cuâng vúái caái múái vïì tû tûúãng, vïì chêët söëng àoá, nhaâ thú phaãi coá caái luön luön treã cuãa giaác quan, cuãa tònh caãm; nhaâ thú phaãi luön luön tòm toâi, saáng taåo, phaát huy nhûäng caách noái múái àïí noái caái múái trong thûåc taåi vaâ trong têm höìn, möîi baâi thú phaãi àem àïën möåt caái gò múái úã trong thú. Khi nù’m àûúåc caái Múái àoá röìi, thò ngûúâi thi sô coá thïí cho pheáp mònh tha höì taáo baåo. Nhaâ thú seä àûa chuã nghôa laäng maån caách maång vaâo trong thú mònh, coá thïí duâng 700 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûäng biïíu tûúång (symbole), coá thïí noái àïën caái cuä àïí biïíu dûúng caái múái, coá thïí phuåc höìi trúã laåi nhûäng àiïåu thú cuä, caã löëi haânh vùn cöí... têët caã nhûäng caái êëy seä thaânh nhûäng cöng cuå phong phuá vö haån àïí ài túái muåc àñch cuöëi cuâng cuãa nhaâ thú: noái caái múái. Töi caãm ún vö haån nïìn vùn hoåc xö viïët àaä cho töi nhûäng con ngûúâi múái: nhûäng Pavel Korchaguine, nhûäng Davidov, nhûäng “Àöåi cêån vïå thanh niïn”; ... àaä cho töi möåt thïë giúái tû tûúãng, tònh caãm múái, àaä cho töi lûãa, vaâ chù’p caánh cho töi. Bùçng nhûäng sûå böìi dûúäng nhiïìu khi rêët tinh tïë, kñn àaáo, chñnh chuã nghôa hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa trong vùn hoåc Xö viïët àaä viïån trúå cho töi trong viïåc saáng taåo möåt chêët thú múái, cuãa thúâi àaåi múái chuáng ta, vaâ ngûúâi thanh niïn trûúác àêy 15 nùm thò thûúâng buöìn, bêy giúâ coá thïí ca ngúåi tïn lûãa Liïn Xö, àaä àùåt quöëc huy buáa liïìm lïn mùåt trùng: Ta nhòn trùng nhû möåt quaã dûa trúâi Ta àaä bêëm dêëu moáng tay lïn àoá... coá thïí ca ngúåi cöng cuöåc xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa tûúång trûng trong nhûäng maái nhaâ maáy, trûúâng hoåc, nhaâ úã... ngoái múái àoã tûúi: Töi ài trïn àêët nûúác thên yïu, Khöng biïët bao nhiïu, chó biïët nhiïìu Ngoái múái. Muön truâm haånh phuác dûúái trúâi xanh, Coá leä loâng töi cuäng hoáa thaânh Ngoái múái. Thaáng 7-1961 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 701 SÖËNG, HOÅC TÊÅP VA LAO ÀÖÅNG SAÁNG TAÅO... Baâi noái chuyïån cuãa àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng vúái vùn nghïå sô, ngaây 6 thaáng 2 nùm 1973, höm nay töi àoåc laåi baãn lûúåc ghi, nhûng thêåt ra tûâ mêëy thaáng nay àaä laâ haåt quyá, haåt söëng gieo trong sêu sù’c cuãa têm trñ mònh, ngay tûâ luác àûúåc nghe Thuã tûúáng noái. Nhûäng haåt àuáng, haåt töët, haåt àeåp möîi ngûúâi àïìu nhêån lêëy têët caã trïn àêët chúâ àúåi cuãa têm höìn mònh; vaâ möîi ngûúâi cuäng tuây luác, tuây trûúâng húåp, chuá yá nhiïìu àïën haåt naây hoùåc haåt kia. Vùn nghïå ta cêìn coá nhûäng taác phêím lúán. Chuã nghôa xaä höåi laâ phaãi xêy dûång têët caã tûâ àêìu chñ cuöëi; nhaâ vùn phaãi laâ kyä sû têm höìn cuãa nhûäng con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa maâ ta phaãi xêy dûång. Baác Höì coá noái: “Muöën coá chuã nghôa xaä höåi, phaãi coá con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa”. Vùn hoåc nghïå thuêåt cuãa chuáng ta laâ àïí xêy dûång con ngûúâi xaä höåi chuã nghôa êëy, noá phaãi xêy dûång chuã nghôa xaä höåi àïën thaânh cöng. Vinh quang vaâ khoá khùn cuäng úã àoá. Khöng phaãi nhû chuã nghôa tû baãn cûá tûå phaát theo quy luêåt tûå nhiïn, tûác laâ quy luêåt rûâng vaâ thuá rûâng àaâo thaãi caånh tranh, maånh ùn thõt yïëu; caái aác êëy, caái traái êëy laåi laâ rêët “xuöi”, cûá thïë tûå 702 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phaát; coân chuã nghôa xaä höåi khoa hoåc thuêån theo chiïìu phaát triïín cuãa lõch sûã, thò laåi “ngûúåc” vúái sûå tûå phaát möåt caách muâ quaáng thiïn nhiïn, maâ xuêët xûá tûâ trñ tuïå hoâa àöëi chuã àöång cuãa con ngûúâi, tûâ àaåo àûác yïu thûúng trên troång con ngûúâi. Àiïím naây, noái ra röìi, thò thêëy àún giaãn, nhûng chñnh laâ chöî lù’t leáo maâ ngûúâi vùn nghïå sô phaãi nhêån thûác roä. Vaâ phaãi noái thïm: xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã möåt nûúác khöng coá nhûäng tiïìn àïì do chuã nghôa tû baãn taåo ra cho chuã nghôa xaä höåi. Vò vêåy maâ thïm möåt söë mêu thuêîn nûäa cöång thïm vaâo caái söë mêu thuêîn thûúâng lïå giûäa chuã nghôa xaä höåi vaâ chuã nghôa tû baãn. Khöng coá tû tûúãng àuáng àù’n, saáng suöët, khoa hoåc, thò khöng phaãi laâ möåt vùn nghïå sô xaä höåi chuã nghôa; mùåt khaác khöng xuác caãm cao àöå, thò cuäng chûa phaãi laâ möåt nghïå sô. Maâ xuác caãm cao àöå thò dïî trúã thaânh möåt nöîi khöí àau. Trong caái xaä höåi múái, caái rúát laåi cuãa xaä höåi tû saãn laâ khaã öë lù’m röìi; caái rúát laåi cuãa xaä höåi phong kiïën laåi laâ möåt thûá tiïìn kiïëp thêm cùn cöë àïë coá mêëy nghòn nùm cho nïn hêìu nhû thaânh “tûå nhiïn”, caái rúát naây laâ möåt sûå àau àúán dai dùèng. Trong cöng cuöåc xêy dûång chuã nghôa xaä höåi, laâ cöng cuöåc giaãi phoáng con ngûúâi triïåt àïí nhêët, cuöåc àêëu tranh xaä höåi phaãn aánh vaâo têm trñ nhaâ vùn; khöng thïí baâng quan vúái nhûäng caái rúát tû saãn, khöng thïí hûäng húâ vúái nhûäng caái àuöi phong kiïën. Phêìn naâo àaä giaãi phoáng, phêìn naâo chûa giaãi phoáng, àoá laâ viïåc luön luön àêåp vaâo têm trñ nhaâ vùn, àoá laâ vêën àïì cuãa vùn hoåc. Mêu thuêîn giûäa nguyïån voång vaâ thûåc taåi, cûå ly giûäa lyá tûúãng vaâ thûåc tïë trúã thaânh sûå xuác caãm cuãa traái tim nghïå sô. Têm höìn nghïå sô phaãi laâm ngûúâi chuã trong vêën àïì naây. Ngûúâi chuã, cho nïn phaãi phuå traách, phaãi thêëy mònh coá traách nhiïåm gò trong àoá. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái: “Caái MAÂI SÙÆT NÏN KIM 703 khöng hay coá khöng ñt, coân caái hay thò coá rêët nhiïìu. Nhûng phaãi noái cho truáng, nïëu khöng thò dïî sinh chuyïån”... “Raáo riïët nïu nöíi bêåt caái hay, caái tñch cûåc, àöìng thúâi cuäng raáo riïët àaã kñch caái hû hoãng àïí tûâ àoá maâ giaáo duåc chung, àoá laâ àiïìu àaáng laâm”. Töi coá noái àïën tñnh caãm xuác cuãa möåt nghïå sô; khöng xuác caãm cao àöå thò laâm sao taác phêím coá têm huyïët àûúåc. Mùåt khaác, tñnh dïî xuác caãm cuäng laâ möåt caái dao hai lûúäi, phaãi àïì phoâng. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng nhù’c nhúã chuáng ta: “Giúái vùn hoåc nghïå thuêåt laâ giúái rêët nhaåy. Trong hoaân caãnh khaác ài cuãa àúâi söëng vêåt chêët, àúâi söëng vùn hoáa, àúâi söëng trong nûúác liïn hïå vúái nûúác ngoaâi... rêët dïî coá caái biïën chêët... Úà nûúác ngoaâi cuäng vêåy thöi, caái hû hoãng thêm nhêåp trûúác tiïn vaâo chöî naâo nhaåy nhêët...” * * * “Nhûäng taác phêím vùn hoåc hay seä söëng maäi maäi”; nhûäng thi sô xûa nay phoáng têm höìn mònh vaâo àïën vö têån, vö têån cuãa quêìn chuáng, vö têån cuãa thaáng nùm... Khöng phaãi chó laâ möåt caái nghïì àïí sinh söëng; laâ möåt nhiïåm vuå cuãa xaä höåi, maâ cuäng laâ möåt hoaâi baäo say mï cuãa riïng mònh. ÊËm sao haåt ngoåc Lam Àiïìn múái àöng, chêu laâ do trong loâng cuãa con trai dûúái biïín tuå sinh ra, coân ngoåc laâ loaâi khoaáng, chûá ngoåc coá àöng laåi thïë naâo àûúåc; cêu thú cuãa Nguyïîn Du noái thïë múái hay(1), maâ laåi ngoåc vûâa múái àöng, vûâa têìm, àang àöå, êëm sao! Thûá ngoåc àöng êëy chó coá (1) Nguyïn cêu thú chûä Haán “Lam Àiïìn nhêåt noaän ngoåc sinh yïn”: nuái Lam Àiïìn boáng nù’ng êëm, nhûäng hoân ngoåc lïn khoái; cêu saáng taåo laåi cuãa Nguyïîn Du hay hún. 704 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU trong têm höìn ngûúâi. Möåt cêu thú hay sinh söëng maäi maäi. Chñnh caái niïìm say mï taåo ra caái “söëng maäi maäi” àoá, laâm cho thi sô àeo àùèng duâi maâi. Möåt nhaâ thú Xö viïët noái: “Chuáng töi àaä boã nhûäng nùm thaáng àeåp nhêët cuãa àúâi chuáng töi vaâo viïåc laâm taác phêím”. Saáng taác taác phêím vùn hoåc, biïët bao laâ khoá khùn! Khoá khùn cuãa baãn thên chiïëc thuyïìn, àoáng noá thïë naâo àêy? laåi khoá khùn cuãa viïåc laái con thuyïìn, thïë naâo cho túái bïën. Nïëu trûúác mùåt khöng coá caái sûå dûá ghï gúám: “Taác phêím vùn hoåc hay seä söëng maäi maäi”, thò lêëy sûác thu huát naâo àïí giuáp phêën àêëu trûúâng kyâ? Tiïìn nhuêån buát chùng? Àõa võ xaä höåi chùng? Nhûäng ham muöën êëy cuäng chó laâ “thûúâng thûúâng bêåc trung”, thûúâng tònh vêåy vêåy thöi. Khi ngûúâi tñn àöì trong tön giaáo caåo àêìu quy y, hoå voång túái Niïët Baân; khi ngûúâi chiïën sô caách maång dêën vaâo hoaåt àöång bñ mêåt, hoå voång túái caách maång thaânh cöng vaâ haånh phuác cuãa nhên dên; khi ngûúâi thi sô xöng vaâo con àûúâng thùm thùèm cuãa thú, hoå mú ûúác nhûäng haåt ngoåc Lam Àiïìn múái àöng vaâ saáng maäi maäi. Maâ nhû vêåy khöng phaãi laâ tûå phuå, maâ laâ tûå àùåt cho mònh möåt nhiïåm vuå cao, cao nhêët. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái: “Búãi vò khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt thò khöng thïí laâ taác phêím nghïå thuêåt àûúåc. Noá laâ con söë khöng...”; “Búãi vò möåt taác phêím khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt laâ khöng coá nghôa gò hïët”. Àaåt àûúåc túái àêu, àoá laâ do thûåc chêët cuãa taác phêím mònh vaâ do xaä höåi àaánh giaá, nhûng nïëu khöng aám aãnh búãi “Nhûäng taác phêím hay seä söëng maäi maäi”, thò àaä laâ cuåt caánh ngay tûâ àêìu. * * * MAÂI SÙÆT NÏN KIM 705 Noái vïì viïåc xêy dûång con ngûúâi, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng phaát biïíu: “Têët nhiïn laâ ai nêëy àïìu coá traách nhiïåm àoáng goáp vaâo viïåc naây. Nhûng úã àêy, àöëi vúái caác àöìng chñ, àoá laâ cöng viïåc duy nhêët”. Xêy dûång con ngûúâi laâ cöng viïåc duy nhêët cuãa caác nhaâ vùn, búãi hoå laâ nhûäng kyä sû têm höìn. Àoá laâ cöng viïåc duy nhêët cuãa vùn hoåc. Gooácki noái: “Vùn hoåc laâ nhên hoåc”. Muöën laâm àûúåc kyä sû têm höìn, thò phaãi ài sêu vaâo nöåi têm cuãa nhûäng con ngûúâi. Chuáng ta khaác vúái caái vùn thú tiïíu tû saãn laâ noá ài vaâo nhûäng nöåi têm tuãn muãn beá nhoã cuãa nhûäng ngûúâi “chên khöng àïën àêët, cêåt khöng àïën trúâi”; chûá chuáng ta vêîn thêëy nöåi têm laâ quy luêåt cuãa vùn hoåc, nhêët laâ cuãa thú. Ngûúâi àoåc cuãa ta muöën vùn hoåc soi saáng, giuáp àúä hoå hiïíu biïët vïì nöåi têm cuãa nhûäng con ngûúâi haânh àöång vaâ caãi taåo thïë giúái theo chuã nghôa xaä höåi. Nhûng viïët vïì cuöåc àêëu tranh bïn trong têm trñ, viïët vïì sûå saáng taåo bïn trong cuãa nhûäng con ngûúâi chiïën àêëu long trúâi lúã àêët, viïët vïì sûå xung àöåt giûäa caác nhên vêåt múái, cuä, viïët vïì caác mêu thuêîn àang roä rïåt hay ngêëm ngêìm, thò khoá hún, laâm vùn hoåc thò khoá hún, nïn chuáng ta nhên caái àoâi hoãi “phaãi gù’n mònh vúái thúâi sûå”, chuáng ta dïî chuöìi theo khuynh hûúáng tên vùn, khuynh hûúáng thöng tin. Khai thaác nhûäng sûå kiïån, nhaâ vùn, nhaâ thú laåi khai thaác theo khña tên vùn, phaãn aánh; viïåc naây cêìn thêëy, nhûng baáo chñ phaãi laâm. Möåt nhaâ thú lúán àaä noái: khöng coá vùn hoåc naâo maâ khöng phaãi do caác hoaân caãnh, sûå kiïån gúåi ra. Sûå kiïån ngaây êëy thaáng êëy, trïn maãnh àêët cuå thïí êëy gúåi ra, cung cêëp taâi liïåu, chêët liïåu cho mònh, nhûng vùn viïët ra khöng phaãi laâ vùn thúâi sûå, tên vùn, chó möåt thaáng sau laâ “bao nhiïu lûúång thöng tin” trong àoá, ngûúâi àoåc àaä lêëy 706 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ra hïët, chùèng coân gò àïí maâ àoåc laåi nûäa, ngêîm nghô nûäa. Nhaâ vùn ta hiïån giúâ, trong thúâi kyâ múái phaãi doäng daåc nhêån mònh laâ kyä sû têm höìn, tûác laâ àêët hoaåt àöång cuãa mònh laâ têm höìn con ngûúâi, nghiïn cûáu noá, vaâ taác àöång vaâo noá, vúái möåt trònh àöå kyä sû, chûá khöng phaãi laâ thúå thuã cöng. Tûác laâ vùn hoåc phaãi laâm nhiïåm vuå cuãa vùn hoåc; vay mûúån úã baáo chñ, lêëy taâi liïåu úã baáo chñ, chûá khöng phaãi tûå mònh sa lêìy thaânh baáo chñ. ÖÌ! böën chûä kyä sû têm höìn goån gheä àún giaãn, chuáng ta nghe àaä nhiïìu röìi, ta haäy trúã vïì vúái noá àïí maâ laâm nhiïåm vuå mònh, nhiïåm vuå maâ quêìn chuáng nhên dên àoâi hoãi úã vùn hoåc. 13-8-1973 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 707 MÖÅT NHA THÚ CÖÅNG SAÃN CHILÏ MÖÅT TÊÅP THÚ CHIÏËN ÀÊËU CAÁCH MAÅNG Thaáng 2-1973, àaä ra àúâi úã Chilï möåt têåp thú mang möåt caái tïn daâi: Lúâi thuác giuåc tiïu diïåt Nichxún vaâ khuác haát ngúåi ca Caách maång Chilï. Têåp thú in 6 vaån quyïín. Taác giaã: Pablö Nïruàa. Chuáng ta quen biïët nhaâ thú lúán trïn thïë giúái Pablö Nïruàa, möåt ngûúâi cöång saãn Chilï, àaä tûâng bõ chñnh quyïìn phaãn àöång Chilï truy luâng búãi chöëng laåi chuáng noá; Nïruàa àaä tröën êín giûäa thúå thuyïìn Chilï; àaä viïët baâi thú: Àêët tïn goåi laâ Jùng; Jùng laâ tïn nhûäng ngûúâi bònh dên Chilï laâm ra àêët nûúác. Baâi thú daâi Ngûúâi thúå rûâng haäy tónh dêåy ài cuãa Nïruàa rêët nöíi tiïëng. Thú Nïruàa àûúåc dõch úã nhiïìu nûúác. Khi chñnh quyïìn caách maång thù’ng lúåi úã Chilï vúái Töíng thöëng Adenàï àûáng àêìu, Pablö Nïruàa àaä nhêån laâm Àaåi sûá Chilï úã nûúác Phaáp; sau möåt thúâi gian, nhaâ thú laåi vïì trong nûúác àïí cuâng chen vai àêëu cêåt vúái nhên dên mònh. Têåp thú múái nhêët cuãa Nïruàa, vúái lúâi tûåa viïët thaáng Giïng 1973, mang hai chuã àïì roä raâng: àaã kñch Nichxún 708 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU tïn diïåt chuãng, vaâ ca ngúåi caách maång Chilï; caái tïn daâi choaán caã möåt nûãa bòa saách laâ thaái àöå chiïën àêëu caách maång cuãa möåt nhaâ thú trûä tònh lúán, thûúâng xen gioång anh huâng ca trong taác phêím mònh. Chuáng ta rêët caãm àöång thêëy chûáng minh möåt lêìn nûäa caái chên lyá naây: möåt nhaâ thú xûáng àaáng vúái tïn êëy, xûáng àaáng vúái caái taâi cuãa mònh, thò lùn xaã vaâo giûäa trêån quyïët liïåt baão vïå Caách maång vaâ Töí quöëc, nhû Petöfi cuãa Hunggari, Böteáp cuãa Bungari, Maiaköëpxki cuãa Liïn Xö... Nhûäng thi sô Viïåt Nam ta nhúá laåi nhûäng ngaây Caách maång thaáng Taám 1945 cuãa mònh, luác chuáng ta vûâa múái lêåp chñnh quyïìn nhên dên; Pablö Nïruàa hiïån àang söëng vaâ àang laâm úã Chilï nhûäng ngaây vaâ nhûäng viïåc ta àaä söëng, àaä laâm trong caái thuúã ban àêìu êëy. Trong lúâi tûåa, Nïruàa cuäng quan niïåm nhû Maiaköpxki vïì vai troâ àoáng goáp quan troång cuãa thú, trong viïåc tiïu diïåt keã thuâ, àöìng thúâi thêëy nhaâ thú laâ cuäng nhû bêët cûá ngûúâi cöng dên coá ñch naâo trong xaä höåi. Chuáng ta caãm thêëy vui vui, tûâ ngaân vaån dùåm xa úã àêy, maâ nhû laâ àoåc àûúåc têm tònh cuãa nhaâ thú chñ tònh bïn Chilï êëy; khi maâ anh àaä coá chñnh quyïìn cuãa mònh, thò anh cuäng lo baão vïå chi chuát, nhû cha öng ta ngaây xûa noái: yïu nhên dên nhû öm àûáa con coân àoã hoãn cuãa mònh. Sau dùm chuåc nùm, Nïruàa cuäng laåi noái nhû höìi sau Caách maång thaáng Mûúâi, Maiaköpxki àaä noái: ... “Chuã nghôa tû baãn” tûâ êëy chùèng xinh, “Con chim hoåa mi” chûä êëy múái tònh, Nhûng töi cûá laâm thú vúái tûâ löåc cöåc, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 709 Cûá vung doâng thú tuyïn truyïìn khêíu hiïåu; Töi coá thïí viïët vïì àïì taâi naây noå Nhûng hiïån nay àêu phaãi luác taán tònh yïu! Pablö Nïruàa, vöën laâ nhaâ kyä thuêåt àaåi taâi vïì ngön ngûä, nhûng “töi cuäng phaãi giaãi thñch rùçng trong chuâm thú naây... khöng coá sûå lo êu hay laâ sûå tham voång vïì möåt sûå diïîn àaåt tinh tïë, cuäng khöng coá caái àiïåu bñ êín tên hön cuãa vaâi ba têåp thú siïu hònh cuãa töi”; Nïruàa khöng cêìn phaãi quan têm àïën möåt söë “Nhûäng keã duy myä”: “Nhûäng thûác ùn naây laâ chêët nöí vaâ laâ dêëm chua cho sûå tiïu thuå cuãa dùm ba ngûúâi trong boån hoå”. LÚÂI GIAÃI THÑCH CÊÌN THIÏËT Àêy laâ möåt lúâi thuác giuåc cho möåt haânh àöång chûa tûâng thêëy: möåt quyïín saách àùång cho caác nhaâ thú cöí vaâ kim, àaä mêët hay àang söëng, chuáng ta àûa ra trûúác phaáp trûúâng cuãa lõch sûã möåt tïn diïåt chuãng laånh luâng vaâ àiïn cuöìng. Lêìn lûúåt trong quyïín saách laâ: sûå goåi hù’n ra, sûå xeát xûã hù’n, vaâ sûå cuöëi cuâng hù’n coá thïí bõ thuã tiïu, gêy nïn búãi daân àaåi baác thú lêìn àêìu tiïn àûúåc huy àöång úã àêy. Lõch sûã àaä chûáng minh caái sûác giêåt àöí cuãa thú, vaâ töi tûå àoán cho mònh caái nùng lûåc êëy möåt caách khöng ngêìn ngaåi. 710 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nichxún döìn tñch nhûäng töåi löîi cuãa nhiïìu keã àaä ài trûúác hù’n trong viïåc phaãn böåi. Vaâ hù’n àaä àïën töåt àónh cuãa phaãn böåi, sau khi maâ nhûäng thoaã thuêån vïì ngûâng bù’n àaä àûúåc quyïët àõnh, hù’n laåi ra lïånh cho nhûäng cuöåc neám bom taân aác nhêët, phaá hoaåi nhêët, vaâ àï tiïån nhêët trong lõch sûã thïë giúái. Chó nhûäng nhaâ thú laâ coá thïí döìn hù’n vaâo tûúâng vaâ xuyïn suöët hù’n bùçng nhûäng khöí thú haânh haå. Nhiïåm vuå cuãa thú laâ, vúái nhûäng traâng bù’n bùçng nhõp àiïåu vaâ vêìn thú, biïën hù’n thaânh möåt àöì boã ài. Hù’n cuäng àaä tham gia vaâo möåt voâng vêy kinh tïë hoâng cö lêåp vaâ thuã tiïu Caách maång Chilï. Trong hoaåt àöång naây, hù’n duâng nhûäng keã thûâa haânh khaác nhau, maâ möåt söë àaä bõ löåt mùåt naå, nhû maång lûúái giaán àiïåp àöåc àõa cuãa Cöng ty àiïån thoaåi àiïån tñn quöëc tïë (I.T.T.), vaâ möåt söë khaác thò leán luát vaâ toaã nhaánh trong boån phaát xñt cuãa phe àöëi lêåp úã Chilï chöëng laåi Chilï. Nhû vêåy, caái tïn daâi cuãa quyïín saách naây tûúng ûáng vúái tònh hònh hiïån nay cuãa thïë giúái, vúái caái quaá khûá múái àêy, vaâ vúái caái àiïìu maâ Chuáa muöën rùçng chuáng ta àïí laåi phña sau mònh möåt caái caãnh àe doåa vaâ àau àúán. Töi laâ keã dûát khoaát chöëng sûå khuãng böë. Khöng chó búãi vò hêìu nhû thûúâng xuyïn noá àûúåc tiïën haânh vúái sûå heân nhaát vö traách nhiïåm vaâ sûå àöåc aác vö danh, maâ coân búãi vò nhûäng hêåu quaã cuãa noá, nhû möåt con dao bay, laåi quay trúã laåi laâm haåi cho nhên dên, trong khi àoá nhên dên chùèng hay biïët gò vïì viïåc àoá caã. Thïë maâ, trong hoaân caãnh cuãa nûúác töi, nhûäng haânh vi khuãng böë àaä gêy tang toác nhiïìu lêìn cho nïìn hoâa bònh chñnh trõ cuãa chuáng töi, taác àöång vaâo têån têm höìn töi. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 711 Nhûäng keã àaä giïët tûúáng Schneider(1) vêîn coân söëng nguyïn veån trong nhûäng phoâng giam àuã tiïån nghi hoùåc trong nhûäng khaách saån traáng lïå úã nûúác ngoaâi. Möåt söë quan chûác, laâm sai nhiïåm vuå mònh, àaä giaãm aán cho boån saát nhên êëy àïën möåt mûác nheå hún aán xûã möåt keã ùn tröåm gaâ úã nûúác töi. “Vaâi ba ngûúâi tûå goåi laâ quan toâa maâ vö só àïën thïë”, cêu naây cuäng seä laâ lyá do àïí laâm cho ngûúâi ta kïu la: ngûúâi ta seä noái laâ töi maåt saát ngaânh tû phaáp. Khöng, thûa ngaâi! têët caã caác ngaânh cuãa hoaåt àöång con ngûúâi, trong àoá coá caái ngaânh tïë nhõ xûã aán, àïìu gêy cho töi möåt niïìm kñnh troång bñ êín. Nhûng, àöëi vúái töi, sûå bêët cöng àïën tûâ caác toâa aán (àaáng leä caác toâa naây phaãi göìm bùçng nhûäng võ cöng minh), laâ sûå xiïu veåo vö kïí cuãa leä phaãi. Coá nhûäng töí chûác khaác vaâ nhûäng ngûúâi khaác àûúåc àûa ra úã àêy trûúác khñ trúâi vaâ trïn giêëy mûåc. Àöëi vúái vaâi ba ngûúâi trong boån hoå, töi coá nhûäng giêy quen biïët vaâ kñnh troång. Nhûng, khi trúã vïì Chilï, töi nhêån thêëy rùçng hoå àaä vûúåt quaá lïå luêåt cuãa cuöåc chúi. Loâng tham lam laånh luâng cuãa hoå àaä àêíy hoå ài vúái boån phong kiïën vaâ vúái nhûäng keã thuâ hau haáu cuãa nhên dên. Tûâ àêy trúã ài, sûå quen biïët cuãa töi àöëi vúái hoå àaä cù’t àûát. Nïëu hoå laâm nhûäng viïåc haåi àïën nhên caách hoå, nïëu hoå khöng chõu àöët ài nhûäng tû tûúãng cuãa hoå, maâ hoå tö veä laâ dên chuã vaâ suâng àaåo gia tö, thò töi chùèng thêëy sûå cêìn thiïët cho möåt thi sô phaãi khöi phuåc nhên caách cho hoå. Töi cuäng phaãi giaãi thñch rùçng trong chuâm thú naây, cuäng nhû trong “Baâi ca khúãi nghôa” noá laâ saách thú àêìu tiïn bùçng tiïëng Têy Ban Nha tùång cho Caách maång Cuba, (1) Möåt nhaâ caách maång Chilï. 712 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU khöng coá sûå lo êu hay laâ sûå tham voång vïì möåt sûå diïîn àaåt tinh tïë, cuäng khöng coá caái àiïåu bñ hiïím tên hön cuãa vaâi ba têåp thú siïu hònh cuãa töi. Töi giûä, nhû möåt thúå cú khñ coá kinh nghiïåm, caái nghïì thñ nghiïåm cuãa mònh: àöi luác töi phaãi laâ möåt nhaâ thú cöng cöång, nghôa laâ vai troâ cuãa möåt ngûúâi àûáng beã ghi xe lûãa, cuãa möåt ngûúâi chùn gia suác, cuãa möåt kiïën truác sû, cuãa möåt nöng dên, cuãa möåt ngûúâi bù’t vaâo viïåc gò cuäng àûúåc, hoùåc cuãa möåt ngûúâi lao cöng laâm nhûäng viïåc àún giaãn nhêët vaâ têìm thûúâng nhêët, coá khaã nùng vung nhûäng nù’m àêëm thêåt lûåc hoùåc laâm cho àöëi phûúng àom àoám naãy ra tûâ löî tai. Vaâ trong caái thúâi naây, nhûäng keã duy myä hiïån haäy àang söëng mù’c phaãi möåt cún khoá tiïu: nhûäng thûác ùn naây laâ chêët nöí vaâ laâ dêëm chua cho sûå tiïu thuå cuãa dùm ba ngûúâi trong boån hoå, vaâ nhû thïë laåi laâ rêët töët cho sûác khoeã cuãa nhên dên. Töi khöng coá möåt phûúng thuöëc naâo khaác: àöëi vúái nhûäng keã thuâ cuãa dên töåc töi, baâi ca cuãa töi laâ tiïën cöng vaâ cuäng nhû àaá “aröcana”(1) vêåy. Àêy coá thïí chó coá möåt chûác nùng nhêët thúâi. Nhûng töi laâm troân chûác nùng êëy. Vaâ töi vêån duång àïën nhûäng vuä khñ lêu àúâi nhêët cuãa thú, àïën nhûäng khuác haát vaâ nhûäng thïí thú àaã kñch maâ caác nhaâ cöí àiïín vaâ laäng maån àaä duâng àïí tiïu diïåt keã thuâ. Naâo, haäy àûáng vûäng, töi bù’t àêìu nöí suáng! NÏRUÀA Àaão Àen, thaáng Giïng 1973 (1) Araucana: àaá rêët cûáng úã miïìn Nam Chilï. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 713 Chuáng ta caâng vui khi thêëy nhûäng baâi thú chiïën àêëu goåi nhau qua caác nûúác. Enviö Römïrö (Elvio Romero) nhaâ thú Paraguay, àaä tùång quên giaãi phoáng Nam Viïåt Nam baâi Ca khuác àêìy tònh caãm vaâ nghïå thuêåt: Laâ tre - hún caã cêy tre Hún laâ luáa ruöång xanh che caánh àöìng Chñnh laâ caåm bêîy, hêìm chöng Thuâ kia bù’t traã giûäa vuâng xanh tre... Nhaâ thú Römïrö, tûâ Buenosaireâs, thuã àö nûúác Achentina, àaä viïët baâi thú hûúãng ûáng vaâ khen ngúåi têåp thú chiïën àêëu cuãa Nïruàa àaã kñch Nichxún: ... Àoá laâ böín phêån cuãa tiïëng ca naâo muöën laâ lûúng thiïån Thò phaãi töë caáo gù’t gao con choá rûâng êëy töëi àen Hù’n àaä biïën àöìng tiïìn thaânh luêåt maáu àaão àiïn... Nhaâ thú Paraguay töë caáo cuäng àïë quöëc Hoa Kyâ êëy, cuäng Nichxún êëy àaä laâm khöí nhuåc nûúác mònh, phong caãnh Paraguay cuäng bõ chuáng böi cho bêín nhúáp, tûúâng nhaâ nguåc vêy caác chiïën sô mûúâi lùm nùm àau àúán cuãa nhên dên, tuy vêåy àêët nûúác cuãa Römïrö vêîn hûúáng vïì aánh saáng ngaây mai, vaâ vui mûâng cho trïn nûúác anh em, Caách maång àaä thù’ng lúåi: ... Àùçng kia, traái laåi, trïn töí quöëc cuãa anh thò laá cúâ cuãa Mùåt trêån nhên dên vaâ cuãa duäng caãm Àaä àûa laåi muâa xuên khöng thïí hoaän... 714 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ... Thò ra nhûäng ngaây naây, cuäng coá möåt ngûúâi àûáng lïn chöëng laåi Caái cuöåc têën cöng cuãa Hoa Kyâ taân haåi Noá chûa hïì tûâ boã tham voång lêën thïm. Khöng, khöng, sûå vêåt àaä àöíi thay röìi, Göëc rïî chñn muâi àûa hoa núã trïn caânh tûúi tù’n Dûúái möåt noác chuöng àang lanh laãnh tiïëng ngên trong saáng. Caãm ún vïì tiïëng noái cö àuác goån gaâng Göm aánh saáng traã thuâ vaâ aánh bònh minh choái loåi Àang àöët quên thuâ tûâng möìi lûãa sù’t àanh! Caãm ún baân tay bêìu baån àaä giú àoán trïn àûúâng, Caãm ún phaát suáng bù’n rêët tin vaâ rêët laâ cêìn thiïët Àöìng chñ úi, caãm ún baâi hoåc cuãa ngoån lûãa buâng! Chuáng ta cuäng vö haån caãm ún nhaâ thú Chilï anh em àaä vò tònh caãm gù’n boá vúái Viïåt Nam, nhù’c laåi möåt sûå kyâ laå xaãy ra úã trong rûâng Viïåt Nam tûâ nùm 1928: Khi Nïruàa 20 tuöíi, ài trong xe ötö buyát qua rûâng Têy nguyïn àêu àoá, àang àïm, cûá tûúãng mònh chïët àïën núi búãi nhûäng ngûúâi trong rûâng sêu ra giïët mònh, thò hoå laåi àaánh tröëng, thù’p àuöëc, muáa mua vui cho ngûúâi khaách laå! Tûâ höm êëy, 40 nùm trûúác, Nïruàa àaä ruát ra möåt baâi hoåc quyá vïì nhên phêím, vaâ nhûäng ngûúâi êëy, nùm 1967, 68 àang baão vïå àêët nûúác mònh. Chuáng ta caãm ún nhaâ thú Chilï anh em àaä “giú cao loå mûåc lïn”, nhûäng baâi thú khi MAÂI SÙÆT NÏN KIM 715 thuác giuåc tiïu diïåt Nichxún, àöìng thúâi laâ nhûäng baâi thú ca ngúåi Viïåt Nam tuyïåt vúâi anh duäng: Àêy laâ hoâa bònh cuãa möåt àêët àai chaãy maáu Àaä cho thïë giúái àûúåc phuã àêìy caânh nguyïåt quïë vinh quang Do maáu àöí taåo nïn! Àêy laâ chiïën thù’ng cuãa Höì Chñ Minh àaä khuêët, Caái chiïën thù’ng àaä bù’t Nichxún tay bï bïët maáu Phaãi kyá nhêån nïìn hoâa bònh cuãa nhûäng ngûúâi quyá giaá êëy tuyïåt vúâi. 13-6-1973 716 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU MÖÅT HAÂNH TINH SÖËNG Möåt nhaâ vùn lúán cuãa chêu Myä àaä goåi Pablö Nïruàa laâ “möåt haânh tinh söëng”, laåi goåi Nïruàa laâ “möåt nhaâ thú luön luön coá ngûúâi úã”. Caái nhaâ coá ngûúâi úã, caái nhaâ luön luön coá húi ngûúâi, tiïëng ngûúâi, caái nhaâ êëy khöng quaånh hiu; thi sô Nïruàa àûúåc vinh quang laâ luön luön coá ngûúâi úã, tûác laâ coá nhûäng tû tûúãng cao àeåp úã, maâ úã dûúái daång maáu lûu thöng, möì höi, nûúác mù’t, nuå cûúâi vaâ haânh àöång. Nhaâ vùn Chilï Gonzalo Rojas, àang cöng taác úã Cuba khi cuöåc àaão chñnh phaát xñt úã Chilï xaãy ra, vaâ sau àoá, khi Nïruàa mêët, àaä nhù’c laåi lúâi cuãa nhaâ thú Garcia Lorca nùm 1934(1) goåi nhûäng quyïín saách cuãa Nïruàa laâ “niïìm vinh dûå cuãa tiïëng Têy Ban Nha”; vaâ Gonzalo Rojas kïí àïën trong caác taác phêím nhiïìu nhû thaác cuöån cuãa Nïruàa coá 5 têåp thú cùn baãn nhêët, àaä thaânh cöí àiïín: Hoaâng hön (1923); Hai mûúi baâi thú tònh vaâ möåt khuác ca tuyïåt voång (1924); Chöën úã trïn Traái àêët (1935), Khuác haát töíng hoâa (1950); vaâ Tuång ca vïì nhûäng nguyïn töë (1954-1960); ngoaâi ra, coân khoaãng 60 quyïín saách khaác nûäa. - Trong caác sûå kiïån phong phuá cuãa cuöåc àúâi Nïruàa, (1) Garcia Lorca bõ phaát xñt Frùngcö xûã bù’n nùm 1936, úã thaânh phöë Grúnaát, Têy Ban Nha. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 717 coá viïåc naây: Nùm 1947, vò öng viïët Bûác thû thên tònh gûãi cho nhûäng triïåu ngûúâi, in úã Caracaát (thuã àö Vïnïduyïla), öng bõ truy töë taåi Chilï. Nùm 1948, nhaâ thú laåi viïët vaâ cho in baâi diïîn vùn gûãi Thûúång viïån, nhan àïì Töi töë caáo; lêìn naây chñnh phuã phaãn àöång Chilï ra lïånh bù’t öng; Nïruàa àaä söëng bñ mêåt trong nûúác mònh, àûúåc nhên dên che chúã, vaâ chñnh luác naây, öng viïët têåp Khuác haát töíng hoâa, trong khi thú öng àûúåc xuêët baãn trïn khù’p thïë giúái. Nùm 1949, Nïruàa vûúåt daäy nuái Øngàú úã phña nam, ra ngoaâi nûúác, vaâ dûå Àaåi höåi nhûäng ngûúâi uãng höå Hoâa bònh toaân thïë giúái; öng àûúåc bêìu vaâo Höåi àöìng Hoâa bònh thïë giúái... - Vaâ sûå kiïån Nïruàa chiïën àêëu trong cuöåc nöåi chiïën Têy Ban Nha (1936) chöëng Frùngcö, ai cuäng biïët; 1937, öng àaä viïët Têy Ban Nha trong traái tim (thú), chñnh Ilya Ïrùngbua àaä dõch ra tiïëng Nga (1939). Vaâ höm nay caác nhaâ thú xö viïët coân nhù’c nhúã viïåc Nïruàa, nùm 1942, àaä saáng taác baâi thú Khuác haát yïu thûúng tùång Stalingrat taåi Mïhicö, in vaâ daán trïn caác bûác tûúâng thuã àö Mïhicö nhû möåt niïìm tin sù’t àaá. Nhaâ thú, nhaâ vùn cöång saãn êëy, trong khi öëm nùång, cho àïën nhûäng ngaây cuöëi cuâng, vêîn tiïëp tuåc viïët. * * * “Àêët nûúác, nhên dên, vaâ thú laâ möåt baãn thïí chung, raâng rõt vúái nhau bùçng nhûäng giao lûu ngêìm huyïìn bñ”, Nïruàa àaä viïët nhû vêåy. Nhaâ thú laåi tûå thuêåt (1954): “Töi àaä laâ möåt ngûúâi sung sûúáng. Àûúåc biïët tònh àöìng baâo cuãa nhûäng ngûúâi anh em chuáng ta, laâ möåt viïåc kyâ diïåu cuãa àúâi 718 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi. Àûúåc biïët tònh yïu thûúng cuãa nhûäng ngûúâi ta yïu mïën, laâ möåt ngoån lûãa noá nuöi sûå söëng. Àûúåc caãm nghe niïìm thên aái cuãa nhûäng ngûúâi ta quen biïët, cuãa nhûäng ngûúâi ta khöng quen biïët maâ hoå canh giûä trïn nhûäng giêëc mú cuãa ta vaâ trïn nöîi cö àöåc cuãa ta, trïn nhûäng nguy nan cuãa ta vaâ nhûäng sai yïëu cuãa ta, laâ möåt caãm giaác coân lúán vaâ àeåp hún nûäa, - búãi caãm giaác naây múã röång con ngûúâi cuãa ta vaâ traân àïën toaân böå nhûäng con ngûúâi”. Nhiïìu baån thú cuãa töi cuäng nhû töi, chó múái laâ bûúác àêìu vaâo ngöi nhaâ thú lúán àeåp cuãa Nïruàa, thò Nïruàa àaä mêët. Nhûäng thú àaä dõch ra tiïëng Phaáp, töi múái àoåc möåt phêìn, tuy àaáng kïí, nhûng àêu phaãi laâ àaä àoåc hïët, huöëng chi nhûäng thú coân úã trong nguyïn vùn tiïëng Têy Ban Nha, thò töi àaä àoåc àûúåc gò àêu! Nhûng caái söë ñt vûâa múái àûúåc dõch tûâ tiïëng Têy Ban Nha cuãa têåp Tuång ca vïì nhûäng nguyïn töë - haäy chó noái möåt têåp êëy - cuäng àïí cho töi möåt êën tûúång sêu sù’c vïì “ngöi haânh tinh söëng”. Àuáng nhû Jean Mercenac àaä viïët trong dõp mûâng Nïruàa 60 tuöíi (1964): “... Búãi vò tiïëng noái cuãa anh röång raäi àïën nöîi têët caã àïìu kïu lïn lúâi caãm ún, caãm ún anh àaä ca haát, àïën nöîi têët caã àïìu nhêån thêëy ra mònh vaâ tûå biïët mònh úã trong thú anh, tûâ hoân àaá àïën ngoån soáng, tûâ caái cêy àïën con bûúám, tûâ ngöi sao àïën ngûúâi bõ aáp bûác. Caác dên töåc, caác ngoån cúâ, caác hoân nuái, caác caãnh hoang taân, caã tûúng lai, caã khöng gian, caã im lùång nûäa, vaâ cho àïën caã niïìm tuyïåt voång: thûã hoãi coá gò maâ anh àaä boã quïn khöng noái ra vaâ khöng minh hoåa lïn?”. ÖÌ! Nhûäng Tuång ca naây, baâi naâo maâ khöng nhuêìn nhuyïîn àïën cao àöå chñnh trõ vaâ xuác caãm, tû tûúãng vaâ hònh tûúång, hiïån thûåc vúái chên trúâi, àêëu tranh vaâ hy MAÂI SÙÆT NÏN KIM 719 voång! - Nhûäng tû tûúãng quen thuöåc cuãa nhûäng ngûúâi cöång saãn trïn Traái àêët naây, Nïruàa àaä noái vúái möåt sûác khù’c chaåm maånh meä laâm cho nöíi bêåt lïn, söëng lïn nhû maáu huyïët, nhû hoa coã, chim muöng, söng nuái... Töi khöng coá thò giúâ Töi coân phaãi lo moåi viïåc, Töi phaãi vïì nhaâ, Àïën truå súã Àaãng cuâng anh em cöng taác... ...Vaâ töi ài, vaâ töi khöng coá Thò giúâ cho moåi cuöåc söëng Töi muöën rùçng Têët caã söëng Trong cuöåc söëng cuãa töi... Cuäng noái nhû chuáng ta rùçng “Thú ài vaâo thûåc tïë, vaâo quêìn chuáng”, Nïruàa noái vúái Naâng Thú cuãa mònh: Anh àaä ài liïìn vúái em àïën nöîi Anh khöng coân nïí em Nhû möåt nûä thêìn söng nûúác aão huyïìn. Anh àaä àïí em laâm ngûúâi thúå giùåt, Àïí em baán baánh mò trong nhûäng hiïåu baánh mò, Àïí em dïåt vaãi cuâng caác cö thúå dïåt bònh dõ, Àïí em goä sù’t trong nhaâ maáy luyïån kim, Vaâ em theo anh Ài khù’p thïë gian, Nhûng em khöng coân laâ bûác tûúång cêìu kyâ Cuãa tuöíi thú anh nûäa... Àoåc nhûäng Tuång ca cuãa Pablö Nïruàa laâ möåt haâo huâng, möåt khoaái chaá cuãa têm trñ. - Vaâ àiïím cao cuãa sûå àêëu tranh chñnh trõ bùçng ngoån buát thú, laâ têåp thú Lúâi thuác giuåc tiïu diïåt Nichxún vaâ Khuác haát ca ngúåi Caách 720 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU maång Chilï; Nïruàa àaä àùåt úã àêìu têåp thú möåt baâi phaát ngön: Lúâi giaãi thñch cêìn thiïët. Húi vùn buát chiïën cuãa nhaâ thú laâm saãng khoaái chuáng ta: “Lêìn lûúåt trong quyïín saách laâ: sûå goåi hù’n (Nichxún) ra, sûå xeát xûã hù’n, vaâ sûå cuöëi cuâng hù’n coá thïí bõ thuã tiïu, gêy nïn búãi daân àaåi baác thú lêìn àêìu tiïn àûúåc huy àöång úã àêy. - Lõch sûã àaä chûáng minh caái sûác giêåt àöí cuãa thú, vaâ töi tûå àoán cho mònh caái nùng lûåc êëy möåt caách khöng ngêìn ngaåi...”. Àêy cuäng laâ yá nghô thûúâng trûåc cuãa nhûäng nhaâ thú Viïåt Nam; thú chuáng ta khöng hïì rúâi caác võ trñ chiïën àêëu. Nhûäng baâi thú hay cuãa Pablö Nïruàa nhiïìu lù’m, rêët nhiïìu, àaä vaâo kho taâng vùn hoåc nhên loaåi röìi. Têm trñ cuãa nhûäng ngûúâi thiïån chñ trïn thïë giúái naây maäi maäi chiïëm lônh “Ngöi haânh tinh söëng” Nïruàa; àêy laâ nhaâ thú luön luön coá ngûúâi úã, maäi maäi coá ngûúâi úã! 12-12-1973 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 721 MÖÅT NHA THÚ CÖÅNG SAÃN THÖÍ NHÔ KY Vônh biïåt Nadim Hitmeát Möåt traái tim lúán lao àaä tûâ giaä cuöåc àúâi. Möåt khöëi oác lúán àaä ngûâng söëng. Tûâ bêy giúâ trúã ài, khöng coân tòm thêëy boáng Nhaâ thú mïën yïu trïn Traái àêët nûäa. Nadim! Nadim! àöi mù’t xanh saáng cuãa anh tan ra boáng töëi àûúåc sao? Tûâ rêët xa xöi nghòn vaån cêy söë, chuáng töi muöën lay caái ngûåc röång cuãa anh, sûå söëng àaä rúâi khoãi anh röìi hay sao? Chuáng töi muöën àêåp cûãa löìng ngûåc cuãa anh, muöën lù’c traái tim cuãa anh nhû möåt quaã chuöng thêìn, noá khöng coân vang àöång nûäa hay sao? Chuöng traái tim cuãa anh àaä tù’t röìi hay sao? Súám quaá, Nadim Hitmeát! Saáu mûúi möët tuöíi, trïn àêët nûúác Liïn Xö àang ài vaâo chuã nghôa cöång saãn, haäy coân laâ tuöíi treã cuãa möåt nhaâ thú. Khi anh coân söëng, töi àaä àûúåc nhòn vaâo àöi mù’t cuãa anh, àöi mù’t àöå lûúång, mïën thûúng vaâ coá caái gò àau àaáu, vúái möåt thoaáng cûúâi giïîu. Khi anh coân söëng, úã Buàapeát thaáng chñn 1955, trong nhûäng caái bù’t tay anh em vaâ àöìng chñ, baân tay anh àaä truâm tay töi. Khi töi trúã vïì Viïåt Nam , anh dùån: - “Anh haäy hön höå töi àêët cuãa Töí quöëc anh”. Töi àaä hön àêët 722 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nûúác töi, maâ nghô àïën anh. Coân anh, anh khöng kõp trúã vïì hön àêët cuãa Töí quöëc Thöí Nhô Kyâ anh nûäa. “Lûu vong, caái nghïì gay lù’m!” àoá laâ tïn möåt têåp thú cuãa anh; anh àaä àûáng bïn naây búâ Hù’c Haãi (Bungari) maâ goåi sang bïn kia búâ Hù’c Haãi Thöí Nhô Kyâ, goåi tïn àûáa con trai maâ höm anh rúâi Töí quöëc ra ài, noá múái àûúåc ba thaáng: Hù’c Haãi tröi qua vaâ chùèng hïì ngûâng Nhúá quï hûúng nhû àiïn daåi, nhúá quï hûúng Con úi, cha goåi con, con coá nghe chùng? Múmeát úi, Múmeát. Töí quöëc vúái nhên dên, anh suöët àúâi phêën àêëu vò hai caái aánh saáng êëy; nhûng anh khöng àem àûúåc traái tim anh vïì gûãi vônh viïîn trong àêët quï hûúng! Möåt nhaâ thú, möåt nhaâ vùn ûu tuá trong möåt nûúác xaä höåi chuã nghôa khi tûâ giaä cuöåc àúâi, àûúåc tûâ giaä nhû àûáa con chïët trong loâng meå, giûäa muön nghòn chùm soác cuãa Àaãng vaâ Chñnh phuã, giûäa vaån triïåu tiïëc thûúng cuãa quêìn chuáng nhên dên; nhên dên Thöí Nhô Kyâ chûa laâm chuã trïn àêët nûúác mònh, cho nïn nhaâ thú cöång saãn Thöí Nhô Kyâ Nadim Hitmeát chïët maâ xa thuã àö Stùngbun mïën yïu, Möåt con dao hai lûúäi cù’m giûäa tim töi Möåt lûúäi laâ con töi vù’ng xa, möåt lûúäi laâ Stùngbun xa vù’ng. Nhûng, Nadim Hitmeát! Anh vêîn thûúâng noái rùçng anh seä khöng chïët trong nöîi ài àaây, khöng chïët úã àêët nûúác ngûúâi, rùçng anh seä chïët “trong xûá anh mú möång, trong thaânh trù’ng cuãa nhûäng ngaây àeåp nhêët cuãa anh”. Xûá êëy, thaânh êëy laâ Liïn Xö, Mascúva, Töí quöëc thûá hai cuãa anh, núi àoá nuöi daåy tuöíi thanh niïn caách maång cuãa anh, núi MAÂI SÙÆT NÏN KIM 723 àoá tiïëp àoán möåt caách ruöåt thõt nhaâ thú àaä nöíi tiïëng trïn thïë giúái. * * * Nhûäng baån àoåc, baån nghe Viïåt Nam chuáng ta nïn ön laåi úã àêy cuöåc àúâi cuãa nhaâ thú cöång saãn lúán êëy. Nadim Hitmeát sinh nùm 1902 úã quï hûúng Thöí Nhô Kyâ, maãnh àêët maâ úã trïn àõa àöì, giöëng nhû caái àêìu cuãa möåt con ngûåa àang chaåy ra biïín. Mûúâi baãy tuöíi, öng tham gia hoaåt àöång caách maång vúái thuãy thuã trïn möåt chiïëc taâu chiïën. Öng vaâo Àaãng cöång saãn tûâ nùm 1923, “àoá laâ tûå haâo duy nhêët cuãa töi”. Öng sang Liïn Xö, hoåc trûúâng Àaåi hoåc Àöng Dûúng úã Mascúva: nùm 1922, öng àaä quen vúái caác nhaâ thú Maiaköëpski, Ïxïnhin. Öng rêët phuåc Maiaköëpski, àïën nöîi tûå xûng mònh laâ “phuytuyarñt” (futurist), theo phaái võ lai chuã nghôa. Nùm 1924, trong Lêu àaâi caác Cöng àoaân, öng àaä àûúåc àûáng gaác danh dûå bïn thi haâi Lïnin. Tûâ nùm 1928 àïën 1938, öng cho xuêët baãn mûúâi têåp thú, ba vúã kõch, nhûäng baâi traâo phuáng, baâi baáo, kiïëm söëng bùçng nhûäng cöng viïåc nhaâ in, àiïån aãnh vaâ baáo chñ. Trûúác nùm 1938, öng àaä bõ àúåt tuâ chñnh trõ àêìu tiïn laâ 4 nùm. Àïën nùm 1938, öng bõ truy töë laâ tuyïn truyïìn cöång saãn trong quên àöåi, vaâ bõ kïët aán 28 nùm tuâ. Nïëu cöång têët caã caác aán tuâ cuãa öng, thò laâ 56 nùm. Tûâ 1938, öng úã àúåt tuâ thûá hai: mûúâi ba nùm. Trong nhaâ tuâ Búruát, öng tiïëp tuåc saáng taác, thú caâng ngaây caâng maånh vaâ cûá tûúi laåi maäi, daânh möåt võ trñ bêåc nhêët trong nïìn thú múái Thöí Nhô Kyâ. Nhûäng taác phêím saáng taåo trong tuâ vûúåt xa 724 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûäng saáng taác vïì trûúác. Nadim Hitmeát laâm viïåc vúái tuâ nhên, daåy cho hoå hoåc, daåy cho hoå suy nghô. Thú öng àûúåc chuyïìn tay àoåc, àûúåc truyïìn khêíu. Thú öng xuöëng àûúâng phöë, ra àûúâng caái. Tûâ nùm 1934, nhaâ thú Aragöng àaä giúái thiïåu lêìn àêìu tiïn thú Hitmeát vúái cöng chuáng Phaáp. Nùm 1948, Aragöng laåi viïët baâi chaâo àoán nhaâ thú Thöí Nhô Kyâ, vaâ àem thú Hitmeát ra bònh trûúác moåi ngûúâi. Nùm 1949, úã Phaáp àaä thaânh lêåp möåt UÃy ban vêån àöång giaãi phoáng Nadim Hitmeát, uãy ban naây giúái thiïåu nhaâ thú, cuöåc àúâi vaâ taác phêím cuãa öng ra thïë giúái; úã nhiïìu nûúác, àaä coá nhûäng cuöåc àêëu tranh àoâi thaã Hitmeát. Ngaây 14 thaáng baãy 1950, dû luêån thïë giúái phöëi húåp vúái haânh àöång cuãa quêìn chuáng úã trong nûúác Thöí Nhô Kyâ àaä laâm bêåt tung cûãa nhaâ tuâ Búruát. Nadim Hitmeát trúã vïì vúái tûå do. - Vaâ öng àaä phaãi bñ mêåt xuêët dûúng; taâi búi cheâo cuãa öng àaä giuáp öng rêët àù’c lûåc: öng möåt mònh àang àïm cheâo möåt chiïëc xuöìng ra khúi, úã àoá möåt chiïëc taâu dên chuã àaä àoán öng. Öng úã taåi Liïn Xö, vaâ ài laåi nhiïìu lêìn trong caác nûúác xaä höåi chuã nghôa. Nadim Hitmeát àaä laâm têët caã haâng nghòn baâi thú; möåt têåp thú cuãa öng àûúåc dõch ra tiïëng Nga cuäng àaä coá 150 baâi; öng àaä viïët têët caã 30 vúã kõch vaâ truyïån phim. Coá vúã kõch cuãa öng àûúåc diïîn àïën ba trùm lêìn úã Tiïåp Khù’c. Öng laâ UÃy viïn Höåi àöìng Hoâa bònh Thïë giúái. Öng àaä àûúåc tùång Giaãi thûúãng Hoâa bònh Lïnin. Thú Nadim Hitmeát àaä àûúåc dõch ra hún saáu mûúi thûá tiïëng cuãa loaâi ngûúâi, trong àoá coá tiïëng Viïåt Nam. * * * MAÂI SÙÆT NÏN KIM 725 Caái bïånh àau tim Nadim Hitmeát mù’c phaãi do àúåt tuâ daâi àùåc mûúâi ba nùm, nhaâ thú àaä phaãi chöëng choåi vúái noá cho àïën hïët àúâi. Àúâi Hitmeát 17 nùm úã tuâ, 13 nùm xa Töí quöëc, möåt nûãa àúâi (30 nùm) laâ tuâ töåi vúái lûu vong, nhûng suöët möåt cuöåc àúâi laâ àêëu tranh, àêëu tranh quyïët liïåt. Thú Hitmeát trûúác 1958 coá möåt sûác treã xöng xaáo, xöng xaáo möåt caách nhoån sù’c vaâ khöng êìm yä. Caách maång chûa thaânh cöng, ngûúâi caách maång ài qua bao gian nan nguy hiïím. Àêy laâ baâi thú: Caái ngûúâi ài túái . Ngûúâi caách maång phaãi cù’n rùng gaåt boã nhûäng lûu luyïën, nhûäng raâng buöåc, nhûäng tònh caãm thaânh nïëp cêìu an, àùång maâ coá thïí tiïën lïn, tiïën lïn vêët vaã, nhûng maâ tiïën. Ngûúâi êëy ài lïn tûâng bûúác möåt Ngûúâi êëy ài lïn möåt caách nùång nïì Ngûúâi êëy ài túái. Con Anh Anh Anh ài àêu, con úi, con ài àêu? haäy quay vïì, húäi ngûúâi yïu dêëu haäy quay vïì, húäi ngûúâi anh caã haäy quay vïì, ngûúâi cuãa cûãa nhaâ Anh haäy quay lui trúã laåi! ... Mù’t löìi ra trong khuön mùåt Nhû àöi lûúäi gûúm tuöët trêìn, Ngûúâi êëy bûúác lïn vïì phña àõch. Ngûúâi êëy ài lïn tûâng bûúác möåt. Ngûúâi êëy ài lïn möåt caách nùång nïì. Ngûúâi êëy ài túái. Muöën noái ngûúâi cöång saãn chiïën àêëu vò quêìn chuáng, maâ trûúác tiïn laâ vò sûå êëm no, vò caái daå daây àoái maäi vaån 726 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nùm cuãa quêìn chuáng, Nadim Hitmeát laâm baâi thú: Caái buång thiïng liïng. Hitmeát goåi quêìn chuáng laâ thú cuãa moåi baâi thú, nhaåc cuãa muön baâi nhaåc, laâ “têët caã caái gò úã àúâi”; Hitmeát nhù’c nhûäng hònh aãnh khöí cûåc cuãa quêìn chuáng trong xaä höåi cuä: “ngûúâi meå mù’t àoã hoe”, nhûäng ngûúâi nùçm dûúái gêìm cêìu saát kïì vúái nûúác, “nhûäng ngûúâi bõ xûã úã phaáp trûúâng”; Hitmeát goåi quêìn chuáng laâ caái àoái, vaâ kïët thuác baâi thú möåt caách saáng taåo: Ta raåp chên xuöëng chên mònh trêìn truåi Thïì vúái mònh rùçng Ta seä àaánh nhau Àùång laâm no caái buång mònh thêìn thaánh, buång cuãa mònh Chûá khöng phaãi buång töi, buång chuáng töi, buång hù’n, buång chuáng noá. Khi caách maång chûa thaânh cöng, bao nhiïu chiïën sô cöång saãn àaä chöëi tûâ caái àúâi “an nhaân vö sûå, söëng lêu giaâu bïìn” vaâ do àoá, baäi boã caã tònh yïu kñch thûúác nhoã heåp. Möåt ngöi nhaâ xinh xù’n, trong vûúân coá daân hoa leo laá ngúâi phaãn aánh mùåt trúâi, àoá chùèng phaãi laâ möåt hònh aãnh hiïìn hêåu, möåt ûúác mú dïî hiïíu cuãa möåt con ngûúâi û? Nhûng khi chñnh quyïìn coân nùçm trong tay boån boác löåt, boån phaãn àöång, thò möåt ngöi nhaâ xinh xinh laåi laâ möåt sûå ru nguã yá chñ àêëu tranh. Trong baâi thú Ngûúâi khöíng löì mù’t xanh, Nadim Hitmeát noái àïën ngûúâi chiïën sô cöång saãn coá tû tûúãng khöíng löì, àaä phaãi buöng tay möåt ngûúâi yïu ûúác mú nhoã heåp, vò luác àoá, caách maång laâ con àûúâng soáng gioá chûá khöng phaãi con àûúâng yïn vui. Cêu thú “Trong vûúân coá hoa leo - laá ngúâi phaãn chiïëu” àûúåc laáy laåi möåt caách àuâa àuâa vaâ àù’ng àoát: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 727 Chaâng laâ möåt khöíng löì mù’t xanh Chaâng yïu möåt ngûúâi àaân baâ nhoã xñu Cö êëy mú nhoã xñu möåt ngöi nhaâ Trong vûúân coá hoa leo Laá ngúâi phaãn chiïëu. Chaâng khöíng löì yïu möåt caách khöíng löì Tay chaâng sinh ra àïí laâm nhûäng viïåc to taát Khöng bao giúâ xêy àûúåc bûác vaách giêåt àûúåc dêy chuöng Cuãa caái ngöi nhaâ Trong vûúân coá hoa leo laá ngúâi phaãn chiïëu. Chaâng laâ möåt ngûúâi khöíng löì mù’t xanh Chaâng yïu möåt ngûúâi àaân baâ nhoã xñu Cö ta chaán rêët nhanh, caái con ngûúâi yïíu àiïåu. Trïn àûúâng to taát cuãa chaâng khöíng löì Cö sinh khaát theâm bònh yïn dïî chõu. Giaä tûâ - cö noái vúái àöi mù’t xanh Vaâ khoaác tay möåt anh luân giaâu coá Cö bûúác vaâo ngöi nhaâ Trong vûúân coá hoa leo laá ngúâi phaãn chiïëu. Chaâng khöíng löì bêy giúâ múái hiïíu Rùçng nhûäng tònh yïu cuãa khöíng löì Cuäng khöng thïí thu mònh chön vö Trong nhaâ coá hoa leo laá ngúâi phaãn chiïëu. Úà trong tuâ àúåt thûá hai, tûâ 1948 àïën 1950, thú Hitmeát röång thïm, sêu thïm, nhuêìn nhõ hún nûäa, mang tònh ngûúâi möåt caách toaân diïån hún nûäa. Vaâ bao giúâ cuäng coá caái àuâa àuâa rêët yá nhõ, gioång àuâa àuâa úã àêy laâ do xuác caãm 728 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cao àöå maâ coá. Sau khi tuyïåt thûåc nùm ngaây úã trong tuâ, nùm 1950, Nadim Hitmeát coân coá àuã sûác àïí laâm thú; nhaâ thú cöång saãn noái àïën caái say do àoái gêy ra, noái àïën mònh tuyïåt thûåc, khöng phaãi laâ leã loi, maâ chñnh laåi nöëi liïìn vúái khù’p núi trïn thïë giúái: Anh em cuãa töi úi, Nïëu töi khöng noái àûúåc cho nïn lúâi Nhûäng àiïìu töi muöën noái, Xin anh em thûá löîi. Töi ngaâ ngaâ, àêìu xoay àaão húi húi Khöng rûúåu àêu Àoái àêëy, möåt chuát xñu thöi. Anh em cuãa töi úi, Anh em chêu Êu, anh em chêu AÁ, anh em chêu Myä, Töi khöng phaãi úã tuâ, cuäng khöng phaãi àang tuyïåt thûåc; Giûäa thaáng nùm àêy, töi nùçm trïn baäi coã, ban àïm Mù’t anh em kïì saát àêìu töi, nhû nhûäng aánh sao xuyïn, Vaâ nhûäng baân tay cuãa anh em thaânh möåt baân tay trong tay töi nù’m Nhû tay cuãa meå töi Nhû tay ngûúâi yïu dêëu Nhû baân tay cuãa cuöåc àúâi... ... Trong caái nhaâ tuâ Búruát, Hitmeát àaä laâm möåt chuâm thû vaâ thú, vûâa thû têm tònh vúái vúå úã nhaâ, vûâa laâ thú noái chuyïån trong tuâ; ngûúâi yïu úã àêy gù’n liïìn vúái lyá tûúãng àêëu tranh; ngûúâi cöång saãn theo doäi qua song sù’t MAÂI SÙÆT NÏN KIM 729 nhûäng cöng viïåc àöìng aáng laâm ùn ngoaâi àöìng nöåi, tham gia vúái nhûäng phong traâo tranh àêëu bïn ngoaâi; chuâm thú naây àûúåc khen laâ nhuêìn nhuyïîn vaâ thêëm thña nhûäng tñnh ngûúâi. Sau àêy laâ möåt àoáa hoa trong chuâm hoa. Nadim Hitmeát nhêån àûúåc nhûäng bûác thû cuãa vúå, thû àêìy yïu thûúng chung thuãy, thû àêìy duäng caãm, laâ nguöìn an uãi àöång viïn cho ngûúâi chiïën sô trong tuâ; thû cuãa vúå göìm bùçng nhûäng lúâi, nhûäng chûä, nhûäng tiïëng, tûå têm höìn ngûúâi yïu àïën sang têm höìn mònh; nhûäng chûä nhûäng tiïëng êëy cuäng phong phuá vaâ cûáng caáp nhû nhûäng con ngûúâi vêåy: Tûâ traái tim em, tûâ àêìu oác em, tûâ maáu thõt em Nhûäng tiïëng cuãa em xuyïn àïën, Nhûäng tiïëng cuãa em chûáa àêìy em yïu mïën Nhûäng tiïëng cuãa em, ngûúâi laâm meå, Nhûäng tiïëng cuãa em, ngûúâi laâm vúå, Nhûäng tiïëng cuãa em, ngûúâi baån chñ tònh. Tiïëng em buöìn baä àù’ng cay Tiïëng em vui veã, chûáa àêìy ûúác ao Tiïëng em huâng duäng tûå haâo Tiïëng em gûãi àïën khaác nao nhûäng ngûúâi! Theo yá töi, àaåi diïån cho thú cuãa 13 nùm tuâ naây, ta coá thïí choån baâi Bïånh àau tim (laâm nùm 1948). Úà tuâ àaä 10 nùm, Nadim Hitmeát mù’c bïånh àau tim chñnh vò àiïìu kiïån phaãn vïå sinh, thiïëu thöën, cay nghiïåt cuãa nhaâ tuâ phaãn àöång. Nhûng Hitmeát laåi mûúån cúá trònh baây nguyïn do bïånh cuãa mònh vúái baác sô, àïí noái nhûäng ûúác mú, nhûäng àau àúán, nhûäng nhúá thûúng cuãa mònh. Ûúác mú theo quên giaãi phoáng Trung Hoa Nam haå, àau àúán theo nhûäng chiïën sô Hy Laåp bõ chñnh quyïìn phaãn àöång Hy 730 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Laåp àem ra bù’n; vaâ nhúá thûúng ài vïì bùçng höìn möång, thùm laåi ngöi nhaâ göî cuä cuãa mònh, cuãa vúå úã Stùngbun; Khi trong bïånh xaá cuãa nhaâ tuâ nguã caã, im lùång caã röìi, luác àoá traái tim nhaâ thú múái raão bûúác... - Thûåc tïë laâ nhûäng bûác tûúâng nhaâ tuâ àeâ lïn ngûåc àau cuãa ngûúâi chiïën sô, nhûng tinh thêìn, tû tûúãng thò: “Úà tuâ, chuyïån coá chi hay? - Vêën àïì laâ chùèng buöng tay chõu haâng!”. BÏÅNH ÀAU TIM Baác sô úi, nïëu tim töi möåt nûãa úã àêy Möåt nûãa khaác coân úã bïn Trung Quöëc Trong àaåo quên àang xuöëng thùèng Hoaâng Haâ. Vúái laåi nhûäng saáng súám, baác sô úi, Súám naâo cuäng vêåy, luác bònh minh, Traái tim töi bõ àem ra bù’n úã Hy Laåp. Vúái laåi, àïm, khi nhûäng tuâ nhên nguã thiïëp, Khi nhûäng tiïëng chên cuöëi cuâng rúâi khoãi nhaâ thûúng, Traái tim töi raão bûúác, baác sô úi, Noá xa dúâi vïì núi möåt nhaâ göî cuä, úã thuã àö nûúác Thöí. Vúái laåi àaä mûúâi nùm röìi àêëy, baác sô úi, Töi trong tay khöng coá gò àïí hiïën dên töåc töi Khöng coá gò ngoaâi ra möåt quaã taáo Möåt quaã taáo àoã, traái tim töi. Vò têët caã nhûäng caái êëy, baác sô úi, Chûá àêu phaãi chûáng xú maåch maáu, vò nicötin, hay taåi nhaâ tuâ Maâ töi mù’c phaãi caái bïånh àau tim! Töi qua song sù’t ngù’m nhòn àïm MAÂI SÙÆT NÏN KIM 731 Vaâ bêët chêëp têët caã nhûäng bûác tûúâng kia noá àeâ lïn ngûåc Traái tim töi àêåp hoâa vúái möåt vò sao xa lù’c. Thúâi kyâ thûá ba cuãa thú Nadim Hitmeát laâ tûâ luác tuâ lêìn thûá hai vaâ phaãi “ài àaây” xa Töí quöëc, tûâ 1950 àïën 1963. Thú Hitmeát vêîn quêåt cho keã thuâ, nhêët laâ àïë quöëc Myä, nhûäng lùçn roi rêët hiïím. Ba baâi thú chöëng bom nguyïn tûã Myä, laâm nùm 1955, laâ ba saáng taác theo yïu cêìu cuãa chñnh trõ rêët thaânh cöng, trong àoá, baâi Ngûúâi àaánh caá Nhêåt Baãn àaä nöíi tiïëng trïn thïë giúái, vaâ baâi Em beá gaái Hirösima laåi caâng àûúåc moåi ngûúâi ûa chuöång. Hitmeát àaä coá möåt saáng taåo rêët sêu sù’c, laâ: trong phong traâo toaân thïë giúái kyá tïn chöëng bom nguyïn tûã Myä, chñnh hûúng höìn möåt em gaái 7 tuöíi chïët úã Hirösima nùm 1945, bêy giúâ ài xin chûä kyá; em àaáng leä nùm 1955 àûúåc 17 tuöíi, nhûng em khöng lúán nûäa, vò em àaä chïët röìi; em chïët möåt caách thaãm thûúng, chaáy ài nhû möåt túâ giêëy; baâi thú baão vïå caái quyïìn ùn keåo cuãa treã con, maâ toaát ra möåt cùm thuâ àõch rêët thêëm thña. Em goä cûãa, em àêy goä cûãa Cûãa moåi nhaâ, goä cûãa moåi nhaâ Khöng thêëy em xin chúá ngaåi maâ! Ai thêëy àûúåc möåt em beá chïët. Mûúâi nùm trûúác, em coân söëng àoá Em chïët höìi Hirösima. Bêy giúâ em vêîn baãy tuöíi thú Nhûäng em chïët khöng coân lúán nûäa. Trûúác hïët toác em beán lûãa Röìi mù’t em, tay nûäa chaáy luön 732 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Vaâ thên em thaânh nù’m tro taân, Vaâ tro than bay theo laân gioá. Em chùèng xin cho em gò caã Em chïët röìi, khöng thïí bïë böìng Treã con nhû giêëy chaáy xong Chùèng bao giúâ coân ùn àûúåc keåo. Em goä cûãa, chñnh em goä cûãa, Xin cho em chûä kyá laâm quaâ Àïí ngûúâi ta khöng giïët treã thú, Àïí con treã àûúåc quyïìn ùn keåo. Bïånh àau tim vaâ nöîi sêìu xûá àaä àûa àïën cho Nadim Hitmeát nhûäng vêìn thú giaãn àún àïën trêìn truåi vaâ nhoái loâng àïën tï taái; nhúá nûúác, nhúá con, “ài àaây laâ möåt caái nghïì gay lù’m!”. Möåt lêìn, àau tim tûúãng chïët, Hitmeát àaä viïët baâi Coá leä laâ bûác thû cuöëi cuâng töi gûãi cho con, trong àoá tònh ngûúâi dên yïu Töí quöëc, ngûúâi chöìng yïu vúå, ngûúâi cha yïu con àïìu àûúåc diïîn àaåt thêåt thêëm thña, vaâ nöíi bêåt nhêët laâ têëm loâng cha. Àêy töi xin giúái thiïåu mêëy àoaån: Möåt phêìn thò boån àao phuã úã giûäa cha con ngùn caách ta nhû laâ bûác vaách Möåt phêìn nûäa traái tim khöën kiïëp noá chúi cha möåt vöë aác thay! Con cuãa cha, Múmeát con úi, söë phêån coá thïí bù’t cha khöng àûúåc nhòn con trúã laåi... MAÂI SÙÆT NÏN KIM 733 ... Con khöng coá cha khoá maâ nuöi daåy Con chúá nïn laâm phiïìn naäo meå con Cha àêy àaä khöng thïí laâm vui cho meå Con phaãi laâm cho meå vui loâng. Con àûâng söëng trïn traái àêët nhû thïí möåt khaách thuï nhaâ Hay söëng nhû möåt khaách chúi qua trong taåo vêåt Con haäy söëng trong àúâi naây Nhû söëng úã trong nhaâ cuãa böë Con haäy tin vaâo haåt, vaâo àêët, vaâo biïín, Nhûng trûúác nhêët haäy tin vaâo ngûúâi. Con haäy yïu àaám mêy, cöî maáy, vaâ quyïín saách Nhûng trûúác nhêët haäy yïu ngûúâi. Con haäy nghe nöîi buöìn cuãa caânh cêy heáo khö cuãa haânh tinh laånh tù’t cuãa chim muöng queâ têåt Nhûng haäy nghe trûúác nhêët nöîi buöìn ngûúâi. Cha mong têët caã cuãa caãi trïn àúâi ban cho con vui sûúáng Cha mong boáng rêm vaâ aánh trúâi ban cho con vui sûúáng Cha mong nùm thaáng böën muâa tûúi ban cho con vui sûúáng Nhûng cha mong trûúác nhêët con ngûúâi ban cho con vui sûúáng. Múmeát con, coá leä cha àêy seä chïët Xa ngön ngûä nûúác nhaâ xa nhûäng khuác ca 734 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Xa muöëi quï hûúng, xa baánh quï nhaâ Nhúá meå con vaâ con, mang loâng sêìu xûá, Nhúá nhên dên ta Nhúá caác àöìng chñ cuãa cha, Nhûng khöng chïët trong nöîi ài àaây khöng chïët úã àêët nûúác ngûúâi Cha seä chïët trong xûá cha mú möång Trong thaânh trù’ng cuãa nhûäng ngaây xinh löìng löång. Múmeát, con úi, cha gûãi con cho Àaãng Cöång saãn Thöí. Cha ài nhûng cha bònh tônh Sûå söëng trong cha bay biïën tan moân Seä tiïëp truyïìn lêu nûäa úã trong con, Trong nhên dên ta, haäy coân vônh viïîn. Caâng söëng nhiïìu, tûâng traãi nhiïìu, thú Hitmeát vïì sau caâng chan chûáa tònh yïu ngûúâi, caâng lïn möåt trònh àöå töíng kïët cao. Vñ nhû trong baâi thú Nhên loaåi lúán, vûâa coá nghôa laâ nhên loaåi vô àaåi, vûâa coá nghôa laâ àaåi àa söë loaâi ngûúâi, Nadim Hitmeát noái àïën tònh traång àoái, reát, thiïëu thöën cuãa phêìn lúán nhên loaåi tûâ xûa àïën nay, maâ cho àïën bêy giúâ vêîn coân keáo daâi trong caác nûúác ngoaâi phe xaä höåi chuã nghôa. Nhên loaåi lúán taám tuöíi àaä ài laâm Hai mûúi tuöíi lêëy chöìng lêëy vúå Vaâ chïët böën mûúi tuöíi - Nhên loaåi lúán cuãa chuáng ta. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 735 Trïn àêët cuãa nhên loaåi lúán, khöng coá boáng cêy, Trong phöë cuãa ngûúâi, khöng coá àeân àûúâng. Trong cûãa söí cuãa ngûúâi, khöng coá kñnh gûúng. Nhûng nhên loaåi lúán cuãa chuáng ta coá möåt hi voång vô àaåi. Ngûúâi ta khöng thïí naâo söëng khöng coá hy voång. Bao giúâ thú Nadim Hitmeát cuäng sêu sù’c, cuäng tûúác boã nhûäng rêu ria, voã boåc rûúâm raâ vö böí, maâ àaåt àïën caái loäi cuãa tònh caãm, cuãa nghô suy. Thú Hitmeát laâ caái thú bïn trong cuãa möîi têm höìn. Trong caác nhaâ thú lúán cöång saãn trïn thïë giúái hiïån nay, Hitmeát coá möåt àiïåu riïng, möåt àiïåu thú maâ àaåi àa söë ngûúâi rêët dïî gêìn guäi. * * * Nadim Hitmeát àaä tûâ giaä cuöåc àúâi, nhûng chïët khöng phaãi laâ haå maân cuãa möåt cuöåc àúâi; chïët laâ bù’t àêìu möåt cuöåc söëng khaác cuãa caác taác phêím möåt nhaâ vùn, nhaâ thú. Taác giaã khöng coá mùåt úã trïn àúâi nûäa, thúâi gian vaâ quêìn chuáng tûúác boã nhûäng phêìn rûúâm raâ, qua thúâi trong taác phêím, maâ loåc lêëy nhûäng gò hay nhêët, chù’c nhêët, khöng pha taåp. Caái phêìn vaâng roâng êëy, caái phêìn kim cûúng êëy cuãa taác phêím, Nadim Hitmeát coá khöng phaãi laâ ñt. Thöi bêy giúâ anh khöng coân àau tim nûäa, Nadim Hitmeát aå. Anh yïn nghó. Ngûúâi yïu thú anh khoác anh. Anh yïn nghó. Àêët cuãa àêët nûúác Xö viïët phuã trïn anh êu yïëm, nheå nhaâng. Anh àaä yïu àêët êëy tûâ khi coân laâ möåt thanh niïn cöång saãn phúi phúái tin yïu. Àêët cuãa Töí quöëc anh, nhûäng 736 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi cöång saãn vaâ nhên dên lao àöång seä lêëy vïì cho anh. Thú cuãa anh chaáy maäi trong àúâi, lûãa cuãa chuáng ta thù’p ngaây caâng chaáy lïn maänh liïåt úã trïn àúâi. Anh yïn nghó(1) . Haâ Nöåi 11-6-1963 (1) Nùm 1965, töi àaä àûúåc thùm möå Nadim Hitmeát trong nghôa trang Növöàiïvitsi, úã Mascúva. Mêëy anh em nhaâ vùn chuáng töi (töi, Nguyïîn Àònh Thi, Nguyïîn Tuên) àaä àùåt hoa trïn möå nhaâ thú; möå àún giaãn chó taåc bùçng cêím thaåch hònh daáng Nadim àang bûúác. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 737 NHÛÄNG KYà NIÏÅM CHUNG QUANH TAÅP CHÑ VØN NGHÏÅ Höm êëy, caách àêy 26 nùm, ngaây 3 thaáng mûúâi 1947, úã huyïån lyå Àaåi Tûâ (Thaái Nguyïn), trong möåt nhaâ tranh, traãi chiïëu ngöìi lïn àêët, möåt söë vùn nghïå sô coá möåt cuöåc hoåp mùåt àêìu tiïn, sau mûúâi thaáng khaáng chiïën chöëng Phaáp. Töi nhúá bïn caånh anh Töë Hûäu, coá anh Trêìn Huy Liïåu, anh Nguyïîn Sún (quên sûå liïn khu Böën). Buöíi saáng êëy àaä sinh ra möåt caái haåt àaáng kïí, àoá laâ viïåc thaânh lêåp Höåi Vùn nghïå Viïåt Nam vúái möåt ban chêëp haânh lêm thúâi. Caái haåt yïu quyá êëy àaä núã thaânh cêy: Àaåi höåi Vùn nghïå (23, 24, 25-7-1948). Taám mûúi baån àaä àïën úã àêy dûúái boáng cêy möåt laâng úã Phuá Thoå. Duâ úã àêu, nghe tiïëng goåi cuãa Àaåi höåi, nhûäng àûáa con cuãa nghïå thuêåt cuäng leo ngaân bùng dùåm àïën têåp húåp... Hoå àïën tûâ khu Böën (coá cuå Voä Liïm Sún), tûâ khu Ba, tûâ khu Möåt (coá baác Ngö Têët Töë), tûâ khu Mûúâi (coá Tö Ngoåc Vên)... Hoå chñnh thûác thaânh lêåp Höåi Vùn nghïå Viïåt Nam, röìi laåi vïì caác àõa phûúng cöng taác, saáng taác. Chñnh trong caái khöng khñ têm tònh khaáng chiïën êëy, maâ Taåp chñ Vùn nghïå ra söë Möåt, thaáng 2 vaâ 3 nùm 1948. Ngûúâi thû kyá toâa soaån àêìu tiïn laâ Töë Hûäu. Luác êëy töi úã 738 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phña Bù’c Giang vúái Huy Cêån (àang laâm úã Böå Kinh tïë) àûúåc söë Vùn nghïå àêìu loâng biïn têåp vaâ in úã vuâng Thanh Cuâ (Phuá Thoå) gûãi sang; Huy Cêån vaâ töi cêìm lêëy, tay run run. Giêëy baãn saãn xuêët úã vuâng Thanh Cuâ, núi coá nhiïìu cêy doá; coá lêìn töi ài qua möåt àöìi doá Phuá Thoå àang núã hoa tñm phúát, thúm ngaâo ngaåt, suöët àúâi khöng quïn). Suöët mêëy chuåc söë Vùn nghïå laâ in bùçng thûá giêëy thuã cöng êëy, àöi luác mù’t vûâa àoåc vùn, tay laåi vûâa têín mêín gúä tûâ trong giêëy ra möåt maãnh cöång rúm nhoã. ÖÌ! caái sûác maånh cuãa nhûäng saãn phêím tinh thêìn! caã caái vuâng giaáp ranh giûäa hai tónh Thaái Nguyïn vaâ Bù’c Giang naây coá con chim tûâ bïn Phuá Thoå, tûâ chöî Töë Hûäu àoáng, bay sang, noá tung àöi caánh 72 trang cuãa noá ra, noá vöî vöî coân nghe tiïëng giêëy reo vúái mûåc nhaâ in: vaâ thïë laâ coá möåt caái gò tinh tuáy nhêët trong têm trñ chuáng töi àûúåc xêu chuöîi laåi thaânh möåt sûác maånh! Àuáng thïë. Nhûäng tònh caãm, têm tû, xuác caãm tñch laåi tûâ trong 14 thaáng khaáng chiïën múã àêìu, bêy giúâ cêët lïn thaânh nghïå thuêåt, àoâi hoãi thaânh ra taác phêím, chûá khöng phaãi dûâng laåi úã mûác àöå tên vùn; beá nhûng maâ beá haåt tiïu, möåt ñt thïë thöi, nhûng sao cêìn thiïët cho têm höìn ngûúâi àïën thïë, trong caái phêìn sêu thùèm nhêët cuãa têm tònh ngûúâi. Töi coân nhúá caái caãm tûúãng àêìu tiïn khi töi àoåc baâi thú Caá nûúác trong söë 1 naây; möåt chêët gò àoá àaä saãn sinh ra, caái chêët àoá chó coá thïí sinh ra àûúåc do têm höìn ngûúâi: Töi úã Vônh Yïn lïn Anh trïn Sún Cöët xuöëng Gùåp nhau lûng àeâo Nheå Boáng tre truâm maát rûúåi àoá laâ chên thaânh, chên thaânh, àoá laâ Töë Hûäu, Töë Hûäu. Chuáng töi, möåt söë thi sô àaä viïët thú tûâ trûúác Caách maång MAÂI SÙÆT NÏN KIM 739 thaáng Taám, khöng phaãi laâ chuáng töi khöng biïët xaâo nêëu cho thúm àiïëc muäi lïn! Nhûng chuáng töi àûáng lùång trûúác caái chêët tònh ngûúâi naây: “Möåt thoaáng lùång nhòn nhau Mù’t àaä tòm hoãi chuyïån - Àöi böå aáo quêìn nêu - Àaä êm thêìm thûúng mïën”, trong tiïëp xuác hùçng ngaây, nhûäng con ngûúâi àaä thêëu àïën cöët loäi cuãa nhau; tònh giai cêëp; tònh khaáng chiïën; hoå cuäng thêëu àïën caái höìn sêu nhêët cuãa caãnh vêåt, àoá laâ quï hûúng, àoá laâ nhên dên! Xa xa àêìu xoám tre xanh Coá baâ ru chaáu nùçm khoanh loâng giaâ; Chaáu úi chaáu lúán vúái baâ Böë maây ài àaánh giùåc xa chûa vïì... Caái nùm 1917-48, chêët thú naây múái meã laå thûúâng! nhûäng thi sô xuêët thên tiïíu tû saãn taái sinh trong caái laânh maånh trong saáng nhuêìn nhõ cuãa quêìn chuáng nhên dên. Bïn baâi thú Caá nûúác, coá buát kyá Nhêån àûúâng cuãa Nguyïîn Àònh Thi. “Vaâi giúâ nûäa, nùm Dên chuã Cöång hoâa thûá tû röìi. Àïm nay yïn tônh. Nhûng ngay bïn kia söng Caái, caác anh böå àöåi mùåt vaâng söët reát àang löåi buân quêìn nhau vúái chuáng noá úã nhûäng núi thùm thùèm tïn laâ Thu Cuác, Nghôa Löå, Khau Co, Àöìn Vaâng, Tuá Lïå. Chung quanh töi: Tam Àaão, Cêy söë Taám, laâng Mêëu, laâng Maå, àöìng Buâa, bïën Then...”. Yïu Töí quöëc, Nguyïîn Àònh Thi duång yá kïí nhûäng àêët nûúác gêìn xa chung quanh núi mònh àang ngöìi viïët, vaâ töi àöìng tònh vúái anh; nhûäng laâng Mêëu, laâng Maå êëy töi cuäng àaä úã qua, vaâ töi khöng quïn bao giúâ! Nhúá caã nhûäng buåi dûáa, cêy traâm cuãa vuâng dûúái chên nuái Tam Àaão êëy. - Söë Möåt coá nhaåc Söng Lö cuãa Vùn Cao, vúái nhiïìu chêët trûä tònh; coá ÊËp Àöìi chaáy, vùn cuãa Nguyïn Höìng, coá Laâng, truyïån cuãa Kim Lên, coá thú Nhúá 740 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU maáu cuãa Trêìn Mai Ninh úã Liïn khu Nùm. Nhûäng muåc “Vùn nghïå Thúâi àaåi, ”Trïn nhûäng neão àûúâng khaáng chiïën" coá baâi cuãa Nguyïîn Huy Tûúãng, Nhû Phong. Vùn hoåc nghïå thuêåt laâ tiïëng goåi àaân, laâ gaâ naây gaáy goåi gaâ khaác gaáy. Caác söë Vùn nghïå tiïëp theo coá baâi Khaáng chiïën vaâ vùn hoáa cuãa Àùång Thai Mai, baâi Chiïu àaäi súã cuãa Nguyïîn Tuên: “Vaâ caái chên trúâi theâm khaát kyâ noå, Nguyïîn thêëy khöng cêìn tòm úã thiïn nhiïn vûúng khuêët nûäa. Chaâng tòm ngay úã trong têm tûúãng mònh. Caái nhaän giúái cuãa tû tûúãng thò khöng coân nuái rûâng cuãa bêët cûá thûúång du naâo bûng bñt nûäa. Trong nhûäng ngaây ài tiïëp, mùåc dêìu vaách àaá chêëm mêy cao ngêët trúâi trûúác têìm mù’t, Nguyïîn vêîn coá möåt chên trúâi riïng trûúác mùåt àïí huát dêîn möîi bûúác mònh...” (Viïåt Bù’c 6-48) Tûâ söë 4 (8-48), thû kyá toâa soaån laâ Nguyïîn Huy Tûúãng. Söë 5 àùng Taâo lûúâng cuãa Tö Hoaâi, Sún Maâi cuãa Tö Ngoåc Vên; baãn thên töi bù’t àêìu viïët muåc Tiïëng thú tûâ kyâ naây. Söë 6 àùng Úà rûâng cuãa Nam Cao kïí laåi nùm 1947, Nam Cao vaâ Tö Hoaâi laâm baáo Cûáu quöëc, àaä dúâi cú quan lïn Maán nhû thïë naâo, luác giùåc Phaáp têën cöng túái gêìn; “Khöng coá àûúâng ài. Caã àïën löëi moân cuäng gêìn nhû khöng coá. Rêët ñt ngûúâi qua laåi àêëy, chuáng töi seä phaãi cöë tòm ra nhûäng vïët trïn laá rúi coã rêåm maâ ài. Khöng coá möåt caái mùåt bùçng con con naâo àïí maâ ngöìi. Chöî naâo cuäng laâ döëc caã. Luön saáu cêy söë, ngûúâi ta ài, àûúâng ài luâ ngay trûúác muäi. Têët caã caái àaáng súå chó thu vaâo coá thïë. Ngûúâi Maán chùèng coá gò àaáng súå...”. Nhêåt kyá cuãa Nam Cao àùng taåp chñ, röìi in thaânh saách, àïën giúâ vêîn giûä tñnh caách vùn hoåc sêu sù’c. * * * MAÂI SÙÆT NÏN KIM 741 Töi coân nhúá nhûäng àõa àiïím maâ Höåi Vùn nghïå, tûác àöìng thúâi laâ Taåp chñ Vùn nghïå àaä úã; Àan Haâ, trïn búâ söng Thao, giaáp giúái tónh Yïn Baái; Laång Sún, cuäng trïn búâ söng Thao, nhûng úã phña dûúái xuöi hún; laá coå Phuá Thoå nhû möåt mùåt tröëng cùng maâ laåi dûång thùèng, mûa taåt nghiïng vaâo laá, àaánh tûâng nöët nhaåc troân trùån du dûúng. Baâi thú Bêìm úi cuãa Töë Hûäu (1947) laâ viïët trong vuâng naây: Mûa phuân ûúát aáo tûá thên, Mûa bao nhiïu haåt thûúng bêìm bêëy nhiïu. Töi tûúãng àïën loâng ûu aái cuãa nhaâ thú, súå baâ bêìm ûúát, anh cêìm caái noán hay chñ ñt möåt taâu laá coå che mûa cho baâ cuå. Baâ buã nùçm öí chuöëi khö Baâ nguã khöng àûúåc, baâ lo búâi búâi. cuäng laâ úã vuâng àêët Phuá Thoå Huâng Vûúng coá nhiïìu tiïëng cöí naây... Röìi cú quan dúâi sang bïn Àaåi Tûâ, àêët Thaái Nguyïn; huyïån Àaåi Tûâ laâ núi maâ trûúác kia, úã Haâ Nöåi, ngûúâi ta quan niïåm: ai maâ àau söët reát nhiïìu, Nhûäng ngûúâi lûã khûã lûâ khûâ Khöng úã Àaåi Tûâ, cuäng úã Voä Nhai. gêìn àêy, töi trúã laåi thùm cùn cûá àõa cuä cuãa Höåi Vùn nghïå, laåi nghe àöìng baâo saáng taåo möåt cêu ca dao múái: Nhûäng ngûúâi àeåp gaái xinh trai Khöng úã Voä Nhai, cuäng úã Àaåi Tûâ. Caái Xoám Choâi nùçm loåt giûäa nhûäng nuái thêëp nhû àöìi, caách huyïån lyå Àaåi Tûâ mûúi lùm kilömeát, núi êëy chuáng töi àaä úã khaáng chiïën cuâng nhau. Trûúâng huêën luyïån Vùn nghïå Nhên dên khoáa I, khoáa phaát àöång, àaä múã úã khoaãng 742 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àêy, vúái ba trùm hoåc viïn, vaâ “Öng àöëc” laâ Nguyïn Höìng, tûâ thaáng 4 àïën thaáng 6 nùm 1950. Coá àöìng chñ Lïö Phighe (Leáo Figueâres) tûâ Phaáp sang thùm, vaâo têån giûäa rûâng Viïåt Bù’c. Hònh aãnh taác giaã Tù’t àeân, Ngö Têët Töë, vêîn haäy coân thêëp thoaáng ài dûúái nhûäng cêy doåc trïn àöìi. - Coá nhûäng àïm chuáng töi nùçm trong rûâng, chuyïån gêîu. Nguyïn Höìng coá caái taâi dûång dêåy nhûäng moán ùn thêåt ngon laânh, anh kïí nhû thïë naâo maâ chuáng töi thêëy nhû mònh àang huáp xuâm xuåp nhûäng baát phúã! Ngûúâi ta coá thïí quïn núi naâo, luác naâo buång beáo ra Vaâ cùçm xïå xuöëng thaânh ba ngêën; Nhûäng àêët nûúác vúái ngûúâi ta lêån àêån Biïët cuâng nhau caái àoái laâ gò; Khöng bao giúâ ngûúâi ta coá thïí quïn ài. Àoá laâ thú Maiaköëpski sau Caách maång thaáng Mûúâi; trïn Taåp chñ Vùn nghïå Khaáng chiïën, baãn thên töi cuäng àaä àùng: Sùén saâng giang tay àoán Viïåt Bù’c laâ àêy, úã àêy. Mûa liïìn mêëy höm trûúác Suöëi chaåy cùng húi nûúác vêîn àêìy. Chõ tiïëp tïë Maãnh vai gêìy Chaåy khöng thaânh bûäa, thuáng khöng, àoân gaánh xoay! Cúm àöån àoã gay Muöëi vûâng trù’ng xoáa. Trong àúâi, töi thûúâng thñch àoáng vai phoá, giuáp àúä cho àöìng chñ giûä traách nhiïåm chñnh. Töi laâm phoá phuå cho MAÂI SÙÆT NÏN KIM 743 anh Nguyïîn Huy Tûúãng, giuáp anh xaâo xaáo baâi vúã. Coá nhûäng khi töi ài nhaâ in. Töi nùçm khïính trïn chiïëc àoâ con, ngûúâi ta cheâo ngûúåc doâng söng Lö, àïën xaä Xuên Vên, núi àoá coá nhaâ in Tiïën böå. Bònh thú khaáng chiïën cho cöng nhên nghe, àïí hoå xïëp chûä nhanh hún, in àeåp hún. Möåt loaåt söë àùåc biïåt àaä ra trong nhûäng nùm 1949, 1950. Söë Muâa xuên 49 àaä àûúåc haâo hûáng laâm ra. Coá Buöíi chúå trung du cuãa Ngö Têët Töë, nhaâ vùn laäo thaânh vùn viïët rêët treã. “... Löìng vuöng, löìng troân, löìng cao, löìng thêëp, löìng traái höìng, löìng traái vaã, löìng quêy vaânh coát, löìng bùçng caái nong. Khu haâng gaâ võt àuã caác kiïíu löìng, nhiïìu thûá trung chêu khöng coá. Chuáng noá kïì lûng nhau, giaáp vaách nhau, göëi lïn nhau, chöìng lïn nhau, sù’p thaânh hai daäy thûúân thûúåt. Vêåy maâ vêîn coân laâ ngù’n. Trûúác kia, vaâo khoaãng thaáng ba, thaáng tû, cuäng úã chöî naây, trïn laâ trúâi, dûúái thò gaâ, võt. Trong àoá, võt chiïëm àïën chñn phêìn mûúâi. Võt boác trûáng, võt thuåc thoác, võt àeã, võt cheáo caánh... Khöng thiïëu möåt haång naâo...”. Sao baác Ngö nhòn kyä vaâ biïët röång thïë! - Truyïån ngù’n Nhûäng ngaây cuöëi nùm cuãa Trêìn Àùng, sêu sù’c vaâ coá duyïn. Thú Viïëng baån cuãa Hoaâng Löåc; nhaâ thú mêët súám coân maäi vúái baâi thú khaáng chiïën naây. - Söë xuên 49, chuáng töi trên troång àïì: “Kñnh dêng Höì Chuã tõch, kñnh tùång Quên àöåi quöëc gia Viïåt Nam”, chûáng toã haâo hûáng biïët chûâng naâo. Söë Vùn nghïå böå àöåi; söë Chiïën dõch Söng Thao; söë Höåi nghõ tranh luêån; söë Vùn nghïå caác nûúác baån, laâm vaâo dõp thaáng hûäu nghõ Viïåt Trung Xö, coá àùng baâi thú “Viïåt Trung Xö, chaâo mûâng” cuãa Chïë Lan Viïn; trong baâi naây, Chïë Lan Viïn àaä múã röång cêu thú, laâm cho noá mïìm maåi, cú àöång hún, chuêín bõ cho cêu thú múã röång vïì sau naây, trong nhûäng nùm gêìn àêy. 744 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Söë Höì Chuã tõch 60 tuöíi mang niïìm yïu thûúng thaânh kñnh cuãa nhûäng vùn nghïå sô khaáng chiïën àöëi vúái Baác Höì. Trong baâi Höì Chuã tõch nhaâ vùn hoáa cuãa nhên dên, anh Nguyïîn Àònh Thi viïët : “Lõch sûã coá nhûäng anh huâng, nhûäng chñnh khaách saáng lêåp ra möåt triïìu vua, möåt giang sún, möåt chñnh thïí; nhûng möîi dên töåc phaãi nhiïìu thïë kyã múái àûúåc möåt ngûúâi khöng nhûäng sûå nghiïåp rûåc rúä, maâ coân taåo ra möåt chïë àöå xaä höåi, möåt tû tûúãng, möåt caách söëng cho thúâi àaåi mònh vaâ aãnh hûúãng vûúåt qua caác biïn giúái, lêu àaâi maäi àïën nhûäng thúâi àaåi vïì sau!”. Nhaâ thú tiïëng Dao Baân Taâi Àoaân viïët möåt caách höìn nhiïn: “YÁ nghôa höm nay hònh nhû laâ: coá möåt cêy àa moåc lïn mùåt àêët Viïåt Nam. Cêy àa êëy moåc lïn àaä traãi qua saáu mûúi nùm trúâi mûa gioá. Coá caânh daâi laá röång che àûúåc dên töåc ta ïm àeåp. Caái boáng cêy àoá rêët maát meã, trúâi nù’ng töi àûúåc che chúã nhû thïë, thò töi tuy rùçng úã trïn nuái nhûng maâ cuäng àûúåc sung sûúáng lù’m röìi...” - Anh Nguyïîn Huy Tûúãng coá taâi viïët buát kyá vaâ ghi cheáp, thuêåt laåi ngaây lïî mûâng thoå Baác úã Phuã Chuã tõch trong rûâng Viïåt Bù’c. Anh àaä kïí laåi: “Buöíi chiïìu, töi àang ùn cúm. Cuå àïën sau lûng, àùåt tay lïn vai, hoãi: chuá ùn àûúåc mêëy baát? Chuáng töi hoãi laåi Cuå. Cuå noái: - Töi ùn àûúåc hai baát. Töi se se trong loâng. Cuå cûúâi vaâ tiïëp: - Trûúác kia bùçng tuöíi caác chuá, töi ùn àûúåc böën nùm baát, caái thûá baát maâ ta goåi laâ baát ngö êëy". Khi kïët thuác baâi vùn, anh Tûúãng nhù’c laåi caái neát thêåt caãm àöång êëy: “Töi ùn àûúåc hai baát”. Cuå saáu mûúi. Cuå àaä saáu mûúi. Töi ngûâng doâng kyã niïåm laåi àêy. Nhûäng nùm àêìu Caách maång vaâ Khaáng chiïën êëy. Nhûäng nùm àêìu Taåp chñ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 745 Vùn nghïå êëy. Vaâ toâa soaån laâ úã trong Khaáng chiïën, cho nïn úã giûäa thiïn nhiïn, boáng cêy truâm maát rûúåi trïn nhûäng trang baâi. Tiïëng ve nuái kïu to laå kyâ úã dûúái trúâi nù’ng. Tiïëng suöëi trong nhû tiïëng haát xa. Con suöëi phaát nguyïn àaä chaãy thaânh söng, àaä röång thaânh söng Caái, ài ra biïín. Töi xin chuác baáo Vùn nghïå thên yïu bêy giúâ trùm nghòn thù’ng lúåi, thaânh cöng! 22-3-1973 746 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU NIÏÌM VUI LÚÁN CUÃA TUÖÍI TREà Caác baån thanh niïn yïu quyá cuãa thúâi àaåi chuáng ta! Höm nay töi rêët nhúá yïu caác baån, caác baån àang “ba sùén saâng” úã khù’p caác miïìn, caác núi cuãa Töí quöëc ta àang chöëng Myä, cûáu nûúác. Thûúâng ngaây töi vêîn yïu nhúá, höm nay trong khöng khñ xuên vïì, trïn àaâ chiïën thù’ng, töi àang yïu nhúá caái tuöíi treã anh huâng cuãa Nûúác ta hiïån nay. Nhûäng mùåt trai caâng ngaây caâng rûåc rúä, Löng maây rêåm hún, vêìng traán cao hún; Nhûäng naâng em caâng biïëc nûúác xanh non... Thanh niïn ta nay thïí chêët rêët àeåp, têm höìn rêët àeåp; vúái Chïë àöå ta, nhûäng lûáa thanh niïn caâng vïì sau caâng àeåp. Àêët trúâi xûa, hoå laåi thêëy tinh sûúng; Qua nhûäng traái tim, àúâi vêîn lïn àûúâng! Khöng nhûäng “àúâi vêîn lïn àûúâng”, maâ úã thúâi àaåi chuáng ta, vúái Töí quöëc Viïåt Nam ta àang àaánh giùåc Myä theo thú Baác Höì kïu goåi: Tiïën lïn, toaân thù’ng ù’t vïì ta, thò cuöåc söëng laåi lïn àûúâng vúái möåt gia töëc, vúái möåt caái thïë “thûâa thù’ng xöng lïn”! Nhaâ vùn treã Anh Àûác úã miïìn Nam MAÂI SÙÆT NÏN KIM 747 viïët chuyïån möåt ngûúâi cuâng quï, ghi laåi chiïën cöng möåt baån treã àaä cuâng möåt nûä àöìng àöåi chöëng traã nöíi hún hai trùm tïn giùåc vúái baãy xe M.113, àaä àïí cho nhên vêåt anh huâng cuãa mònh noái: “Töi bõ nhiïìu vïët thûúng khaá nùång, úã traán, úã lûng, úã sûúân... Nhûng töi àang úã giûäa tuöíi hai mûúi, töi coá sûác chõu àûång. Höìi nhoã, töi vöën laâ möåt àûáa beá nöng dên khoãe maånh. Töi tïn thiïåt laâ Saáu, nhûng caã nhaâ vaâ löëi xoám thêëy töi laâm viïåc gò cuäng nöíi, múái àùåt tïn töi laâ Nöíi...”. Kñnh chaâo haâng triïåu, haâng triïåu àöìng chñ Nöíi úã trïn àúâi naây! Tuöíi hai mûúi laâm viïåc gò cuäng nöíi, vaâo böå àöåi vaâ thanh niïn xung phong diïåt nöíi giùåc Myä, xêy dûång nöíi “caánh àöìng 5 têën thù’ng Myä”, quaãn lyá nöíi “caác cöng trònh thanh niïn”, “cöî maáy thanh niïn”, daânh nöíi danh hiïåu “Duäng sô giao thöng vêån taãi”, kñch lïn nöíi phong traâo xêy dûång nïëp söëng thúâi chiïën... Töi vinh dûå chuyïån troâ vúái caác àöìng chñ Nöíi êëy, hoå seä cho töi mûúån caánh cuãa tuöíi treã àïí têm höìn töi bay böíng nöíi lïn! Töi muöën nhù’c laåi vúái caác baån thanh niïn àang chiïën àêëu úã muön núi möåt baâi thú cuãa möåt baån thiïëu niïn àaä laâm trong cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác. Trong phong traâo vùn nghïå nhên dên rêìm röå khi àoá, coá biïët bao baâi ca dao, thú do quêìn chuáng saáng taác, nhûng töi vêîn coân thuöåc baâi thú naây, vò noá chûáa àùåc biïåt möåt niïìm vui. Taác giaã baâi thú êëy bêy giúâ chù’c laâ möåt cöët caán, möåt caán böå khung cho cuöåc chiïën àêëu hiïån nay, khoaãng 35, 36 tuöíi. Vaâo nùm 1950, anh coân laâ möåt thiïëu niïn hoåc úã Trûúâng Thiïëu sinh quên cuãa Böå Quöëc phoâng - Töíng Tû lïånh. Trûúâng Thiïëu sinh quên luác êëy àoáng úã Thanh Hoáa, sau dúâi vaâo Nghïå An; Möång Chûä - tïn cuãa ngûúâi thiïëu niïn êëy - nhúá baâ meå nuöi úã Thanh, àaä tûâng chùm nom àuâm boåc mònh, laâm baâi thú gûãi vïì thùm meå; baâi thú vûúåt qua Khe nûúác 748 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laånh, àûúâng giaáp giúái giûäa hai tónh Thanh - Nghïå, vïì tòm baâ meå úã nhûäng thön xoám Thanh Hoáa xinh xinh, hoãi thùm sûác khoãe. Töi kïí laåi vúái caác àöìng chñ Nöíi hiïån nay baâi thú tuöíi treã caách àêy gêìn hai chuåc nùm, àïí noái caái liïn tuåc cuãa caác thïë hïå; trong caái treã cuãa caác baån hiïån nay, sao laåi khöng coá caái niïìm nui cuãa caác baån lûáa treã trûúác àêy? Cuöåc chaåy àuöëc tiïëp sûác do thanh niïn caác thïë hïå chuyïìn maäi cho nhau, nïn cuöåc àúâi múái luön luön rûåc saáng. Ai ài vïì Thanh Núi àöìng luáa xanh xanh, Núi nuái lïn biïng biïëc, Núi thön xoám xinh xinh.. Ai ài vïì Thanh, Xin gûãi lúâi: - “Àoaân lñnh thiïëu sinh Vaâo àêy vêîn maånh”. Ai vïì bïn kia Khe nûúác laånh, Ai qua Nöng Cöëng, ai túái Chúå Àaâ, Ai vïì Àöng Thoå, ai gheá Ninh Hoâa, Niïìm vui em gûãi laâm quaâ meå em... Baâi thú Ai ài vïì Thanh naây, töi àaä yïu noá vò noá rêët treã; bêy giúâ töi vêîn yïu noá, vò noá gúåi laåi caái treã trûúác àêy, nghôa laâ caái treã tiïëp tuåc àïën bêy giúâ, caái treã muön àúâi. Vûâa múái caách àêy mêëy höm, baáo Nhên dên àùng möåt baâi buát kyá: Trêån àõa cûãa biïín noái vïì caãng Haãi Phoâng; noái vïì möåt anh Thao trong böå àöåi cao xaå úã möåt trêån àõa quan troång cuãa Caãng, möåt anh Thao hay laâ möåt anh Möång Chûä àaä treã trúã laåi thaânh anh Thao; anh Thao cuãa chuáng ta àuáng laâ àaä nhòn vúái àöi mù’t maâ anh Möång Chûä àaä MAÂI SÙÆT NÏN KIM 749 coá: “Trêån àaánh àïm kïët thuác luác 8 giúâ töëi; Thao böîng thêëy trûúác mùåt mònh voâm trúâi cao xanh hún, thùm thùèm, baát ngaát; nhûäng vò sao nhû nghòn con mù’t nhêëp nhaáy. Àûáng trïn thaânh cöng sûå löång gioá biïín, Thao àûa mù’t nhòn toaân böå thaânh phöë möåt lûúåt. Thao àïí têìm mù’t dûâng laåi úã Caãng. Nhûäng chuöîi àeân àiïån daây chi chñt, long lanh nhû haåt cûúâm lung linh nhaãy muáa...”. Noái thêåt ra, do àiïìu kiïån phoâng khöng hiïån giúâ, àeân cuãa Haãi Phoâng hay cuãa Haâ Nöåi, taåm thúâi, chûa thêåt laâ saáng; nhûng caái saáng kyâ diïåu laâ trûúác nhêët úã têm höìn nhûäng ngûúâi múái vaâo àúâi; hoå thêëy maâu sù’c lung linh, nhûäng àeân àiïån naây laâ cuãa àúâi hoå, thù’p saáng cho àúâi múái meã cuãa hoå... Möång Chûä, lêìn Khaáng chiïën trûúác, nhúá àïën Thanh Hoáa, laâ thêëy “àöìng luáa xanh xanh - nuái leân biïng biïëc - thön xoám xinh xinh”. Nhûäng êm thanh tïn laâng xoám, thõ trêën, tïn chúå buáa reo ca thaánh thoát lïn trong têm höìn ngûúâi treã: Ai qua Nöng Cöëng, ai túái Chúå Àaâ, Ai vïì Àöng Thoå, ai gheá Ninh Hoâa, Niïìm vui em gûãi laâm quaâ meå em. Ngûúâi treã tuöíi trûúác àêy noái “niïìm vui”. Hai tiïëng thiïng liïng naây laâ tinh hoa cuãa cuöåc söëng. Mêët noá, nûúác Myä tû baãn vaâ àïë quöëc súâ soaång nhû möåt con dúi, muön triïåu aánh àiïån vaâ nïöng cuãa Nûäu Ûúác hoùåc Sicagö chó laâ cho con dúi Myä caâng muâ hún nûäa! Mêët noá, boån lñnh Myä úã miïìn Nam. ... àöët giïët xong röìi, ngöìi vuåc mùåt àaánh baâi, uöëng rûúåu, Chñnh laåi laâ möåt luä àaä chïët trong höìn, haäy coân cöë quêåy. 750 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Anh giaãi phoáng quên voác nhoã àaåp trïn xe boåc sù’t cûúâi tûúi; Thaânh caãng Haãi Phoâng, tiïëng coâi taâu ruác vêîn daâi húi! Nhên dên Viïåt Nam chuáng ta àang àaánh Myä, cûáu nûúác, mang túái cao àöå caái niïìm vui, vaâ thanh niïn mang caái niïìm vui cao àöå êëy têåp trung lïn túái töåt àöå! Traái tim chuáng ta àêåp cho baãn thên mònh, vaâ àêåp cho caã thïë gian. “Viïåt Nam laâ lûúng têm cuãa loaâi ngûúâi”, baån beâ chuáng ta trïn quöëc tïë noái nhû vêåy. Niïìm vui laâ bñ quyïët cuãa chuáng ta, laâ sûác maånh, laâ muâa xuên cuãa chuáng ta. Baâi thú treã trûúác àêy tiïëp theo nhù’c túái tònh meå con, “meå laâ meå caã, con laâ con chung”, caái tònh meå con “con ài möîi bûúác gian lao - xa Bêìm nhûng laåi coá bao nhiïu Bêìm”, meå nuöi thûúng böå àöåi vaâ caán böå nhû con àeã. Trûúâng Thiïëu sinh quên ra ài vaâo Nghïå An phaãi giûä bñ mêåt quên sûå, nhûng baâ meå nuöi cuãa em Thiïëu sinh quên cuöëi cuâng vêîn biïët: Höm ài lùång leä Nûãa àïm lïn àûúâng, Àuâm cúm nïëp bïn höng meå chaåy theo húát haãi: - “Bao giúâ con trúã laåi? Chuã nhêåt sau naâo thêëy con sang! Àïën ngaây àöåc lêåp vinh quang Caác con khön lúán, meå caâng mûâng tröng...” Ra ài thûúng em Höìng Neát non daåi viïët xiïn haâng trïn cuöën söí; Tay àen nho nhoã Cêìm buát lêìn àêìu; Nhúá buöíi anh àau, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 751 Em kiïëm nhaânh ngaãi cûáu, Bònh dên hoåc vuå Buát sûâng trêu em súám anh chiïìu... Nhúá thêåt nhiïìu Nhúá lúâi em dùån: “Àaánh giêëy vïì khöng thò em giêån. ”Cheáp cho em baâi haát thiïëu sinh!" Meå ngöìi meå noái möåt mònh: “Àïí röìi phaãi kiïëm cho anh möåt ngûúâi...”. Meå nuöi cuãa mònh, vaâ àûáa em nuöi cuãa mònh, chñnh meå vaâ em êëy àaä nuöi mònh. Baâi thú nhû dûång laåi caã caái khöng khñ têm tònh nhûäng ngûúâi àaä laâm cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác cho túái chiïën thù’ng Àiïån Biïn Phuã. Luác àoá àang coân bònh dên hoåc vuå, luác àoá öëm coân lêëy laá ngaãi cûáu hú lûãa rõt àêìu, vaâ úã nöng thön coân noái viïët thû laâ “àaánh giêëy vïì”, caác baâ meå thúâi àoá coân quan niïåm thêëy con trai múái lúán lïn laâ àaä nghô chuyïån kiïëm vúå cho hù’n. Nhù’c laåi khöng vui sao àûúåc, nhù’c laåi maâ thêëy möåt caái gò phêëp phúái àêåp àêåp trong loâng nhû möåt naãy núã, nhû àöi caánh chim vöî bay. Chñnh töi muöën mûúån thú trûúác àïí noái vúái caác baån treã anh huâng cuãa chuáng ta höm nay caái niïìm vui lúán lao cuãa tuöíi treã. Dûúâng nhû suöët cuöåc àúâi riïng cuãa töi, luön luön töi hoåc têåp caái niïìm vui treã àoá, cûá dùm nùm möåt, töi laåi phêën àêëu àöíi múái têm höìn mònh lïn möåt bêåc, cho kõp vúái tuöíi thanh xuên lûáa noå nöëi bûúác lûáa kia. Vaâ lûáa nhûäng anh Thao, lûáa nhûäng anh Nöíi, bêy giúâ laâ lûáa àang àûáng giûäa trung têm cuãa niïìm vui thúâi àaåi, laâ caái nhên cuãa thúâi àaåi! Caác baån treã töi muön vaân yïu quyá vaâ kñnh troång nûäa, töi nhúá àïën têët caã caác baån nhû nhúá àïën möåt 752 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi em nuöi cuãa töi úã chiïën khu Thûâa Thiïn, em êëy thuöåc kiïíu ngûúâi mùåt trù’ng möi höìng, nhûng hoaân toaân khöng phaãi laâ haång maâ cha öng ta ngaây xûa goåi laâ “baåch diïån thû sinh”, cuäng coá nghôa laâ “troái gaâ khöng chùåt”. Em töi ài chiïën àêëu vaâ thû khoe rùçng em àaä haâng chuåc lêìn tù’m úã doâng söng Böì, tûâ trïn thûúång nguöìn cho àïën àöìng bùçng, con söng chaãy qua quï hûúng cuãa nhaâ thú Töë Hûäu, maâ Töë Hûäu àaä coá nhûäng cêu thú: Cho ta laåi trúã vïì quï cuä Búâ söng Hûúng hay bïën söng Böì Cuâng caác meå, caác o, caác chuá Giaânh laåi tûâng maãnh àêët Thaânh àö. Àoåc thû, töi cûá tûúãng tûúång àöi vai röång ngang cuãa ngûúâi em, úã trêìn, mònh mùåc möåt chiïëc xi lñp, hai chên thon laåi nhû àuöi caá, àïí trêìn, búi löåi vuâng vêîy trïn con söng àaä úã trong vuâng giaãi phoáng Thûâa Thiïn. Töi vö vaân yïu quyá nhûäng ngûåc treã, aáo sú mi tuy moãng, nhûng cuäng daây bùçng möåt caái khiïn bùçng sù’t, búãi boåc bùçng tònh yïu Töí quöëc vaâ loâng duäng caãm khöng búâ, vö vaân yïu quyá nhûäng chên treã, thêëm thoaát höm qua coân mûúâi saáu tuöíi àoá, maâ vûún vai möåt caái, nay chên àaä xoã àöi haâi vaån dùåm, haânh quên vaâ laâm thú rùçng: Àêy Trûúâng Sún böën muâa mêy baåc Dûúái chên ta, nuái, nuái choåc trúâi... ... Ra ài nuái múái nguã say, Trùng leo àónh döëc, rûâng cêy mú maâng. Nghe gaâ gaáy goåi raång àöng, Tiïëng gaâ hay tïëng cuãa loâng ngên vui. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 753 Tuöíi treã àaåp Trûúâng Sún suöët àïm, saáng moåc nghe tiïëng gaâ gaáy, tuöíi treã thêëy àoá laâ tiïëng cuãa loâng mònh. Coân coá gò bònh minh hún thïë, coân coá gò xuên hún thïë nûäa. Tiïëng gaâ gaáy bònh minh úã trong têm höìn caác baån treã àaä thuác hoå nhû möåt chêët men uã, lêåp nïn nhûäng chiïën cöng quên sûå vaâ nhûäng chiïën cöng lao àöång. Dûå möåt cuöåc hoåp baáo caáo thaânh tñch nùm 1967 cuãa binh chuãng Cöng binh, töi nghe vaâ ngù’m nhòn maäi àöìng chñ tiïíu àöåi trûúãng 24 tuöíi, löng maây biïëc xanh, rùng trù’ng saáng, con möåt gia àònh nöng dên úã trong vuâng sau lûng àõch trûúác àêy àaä giuáp cêët giêëu caán böå; àöìng chñ kïí laåi mònh àaä chiïën àêëu trong 34 trêån maáy bay Myä neám bom, bù’n phaá, àaä mûúâi lêìn chui xuöëng 46 huát bom àïí phaá bom nöí chêåm, maâ neát mùåt tûúi saáng, vûäng vaâng. Töi biïët chuyïån anh cöng nhên vêån haânh tröng baãng àiïån úã Nhaâ maáy àiïån Haãi Phoâng, 22 tuöíi, suöët nùm 1967 àaãm baão àiïån lûu thöng thûúâng xuyïn, úã caách xñ nghiïåp baãy kilömeát vêîn àïën àuáng giúâ vaâ khöng boã möåt buöíi hoåc naâo; töi biïët chuyïån ngûúâi con gaái trong Àöåi thanh niïn xung phong chöëng Myä cûáu nûúác söë 49 cuãa Thuã àö Haâ Nöåi, ngaây vaâo àöåi múái 16 tuöíi, qua hai nùm, àaä thaânh thaåo thaáo lù’p vaâ baão vïå cêìu phao, laái ca nö, quaãn lyá bïën phaâ, hai lêìn maáy bay àõch êåp túái bù’n phaá, cö vêîn bònh tônh chó dêîn cho tûâng xe vaâo núi an toaân, àûa ngûúâi qua àûúâng vaâo hêìm truá êín; töi biïët chuyïån anh cöng nhên treã Àoaân àiïìu tra rûâng 302, rêët hiïëu hoåc, duâ luön luön di àöång, vêîn hoåc àûúåc tûâ lúáp 4 lïn lúáp 8, queát laá rûâng àöët lïn maâ hoåc, töëi vïì nguã súám, ba giúâ saáng dêåy hoåc cho minh têm, trûa ài bù’t cua nêëu canh böìi dûúäng cho giaáo viïn daåy mònh hoåc... Nhûäng chuyïån töi biïët àoá khöng bùçng möåt phêìn vaån vaån cuãa thûåc tïë thanh niïn. Caái gò àaä àêíy hoå túái? - 754 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Lyá tûúãng cuãa cuöåc àúâi vaâ sûác söëng cuãa tuöíi treã, töíng húåp thaânh niïìm vui rêët trong, rêët saáng; niïìm vui àoá nhû pheáp nhiïåm mêìu saáng taåo, úã àêu thanh niïn àïën, hoå tûå saáng taåo ra cêu thú, tiïëng haát, lúâi ca. Baâi thú treã trong Khaáng chiïën lêìn trûúác àêy, giaác ngöå cho töi vïì caái niïìm vui bêët têån cuãa tuöíi treã múái maäi muön àúâi. Baâi thú àoá àaä kïët thuác bùçng caách lêëy laåi möåt àoaån àêìu laáy thaânh nhû möåt àiïåp khuác vúái chûä “niïìm vui”: ... Meå ngöìi meå noái möåt mònh: - “Àïí röìi phaãi kiïëm cho anh möåt ngûúâi”. Ai ài vïì Thanh Ai vïì bïn kia Khe nûúác laånh, Ai qua Nöng Cöëng, ai túái Chúå Àaâ, Ai vïì Àöng Thoå, ai gheá Ninh Hoâa, Niïìm vui em gûãi laâm quaâ meå em. 16-1-1968 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 755 VAÂO MÖÅT MUÂA XUÊN Baác Höì àaä àùåt ra möåt cêu ca dao, möåt cêu ca dao seä coân söëng maäi: “Muâa xuên laâ Tïët tröìng cêy - Laâm cho àêët nûúác caâng ngaây caâng xuên”; maäi maäi vïì sau, möîi khi möåt nùm cuä qua, möåt nùm múái àïën, caái röån rõp cuãa muâa xuên múái seä thïí hiïån trûúác nhêët úã caái röån rõp chuêín bõ möåt Tïët tröìng cêy. Nhûäng ngaây cuöëi nùm vûâa qua, reát thêåt àêåm, vaâ caã buöët nûäa; nhûng trong khi chöëng reát, khöng ai than phiïìn trúâi, búãi ai cuäng thêëy laâ caái reát thuêån, cuäng hiïíu rùçng: caái reát dûä naây seä dêîn àïën möåt muâa xuên maånh, sûác bêåt núã cuãa mêìm, chöìi, nuå seä caâng khoãe hún, vaâ do àoá caâng tûúi hún. Thú Töë Hûäu: “Reát nhiïìu nïn êëm nù’ng hanh - Àù’ng cay lù’m, múái ngoåt laânh àoá chùng? ”. Cuå Nguyïîn Du ngaây trûúác cuäng noái caái quy luêåt êëy: “Caâng cay àù’ng, laåi mùån maâ hún xûa”. Nùm 1972 Nhêm Tyá naây, chuáng ta töí chûác “Tïët tröìng cêy àúâi àúâi nhúá ún Baác Höì”. Baác Höì, öng Cuå tröìng cêy söë Möåt, chñnh Baác laâ nguöìn muâa xuên cuãa nûúác ta úã thúâi àaåi naây, vaâ chñnh Baác cuäng dùån doâ hoâ heån “laâm cho àêët nûúác caâng ngaây caâng xuên”. 756 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhûäng thù’ng lúåi döìn daä trong suöët möåt nùm qua àang múã ra trïn khù’p moåi chiïën trûúâng möåt cuåc diïån múái àêìy hûáa heån. Trïn baãn àöì thïë giúái, raång rúä nhûäng chêëm àoã nhûäng gaåch àoã: nhûäng chiïën thù’ng cuãa Viïåt Nam, Àöng Dûúng. Ba doâng thaác caách maång cûá chaãy vaâ tiïëp tuåc chaãy: phong traâo dên töåc àöåc lêåp, phong traâo àêëu tranh cuãa cöng nhên vaâ xu thïë xaä höåi chuã nghôa; Viïåt Nam laâ núi ba doâng thaác kïët húåp nhau, laâ àiïím tuå cuãa ba doâng thaác. Viïåt Nam coá nghôa laâ bêët khuêët, Viïåt Nam coá nghôa laâ àoaân kïët, trïn thïë giúái vêën àïì Viïåt Nam coá sûác têåp húåp àïìu khù’p vaâ lúán lao. Úà àêy diïîn ra cuöåc thûã sûác coá yá nghôa toaân thïë giúái, giûäa tiïën böå vaâ phaãn àöång, vaâ chiïën thù’ng nhêët àõnh vïì phña hoa núã chim kïu, vïì phña tiïën böå. Xuên naây, Tïët naây, cuöåc söëng chñnh trõ cuãa nhên dên ta lïn cao hún bao giúâ hïët; vêën àïì àöåc lêåp tûå do nöíi bêåt lïn trïn têët caã moåi vêën àïì. Dên töåc ta coá truyïìn thöëng Quang Trung ngaây xuên àaánh giùåc; gioá xuên phúi phúái giuåc loâng ta muöën laâm nhûäng viïåc gò töët àeåp nhêët, yïu mïën nhêët, maâ viïåc töët àeåp, mïën yïu cao caã nhêët, laâ hoaân thaânh giaãi phoáng àêët nûúác thiïng liïng cuãa ta. Têm trñ töi àûa töi vïì vúái nhûäng cêu thú Nguyïîn Traäi, ngûúâi anh huâng àaä giuáp vua Lï Lúåi giaãi phoáng dên töåc: Khoá bïìn múái phaãi ngûúâi quên tûã Maånh gù’ng, thò nïn keã trûúång phu. trong caái caách noái cuãa vùn hoåc ngaây xûa, Nguyïîn Traäi àaä àïí möåt nöåi dung luön luön múái: gùåp khoá thò phaãi bïìn bó, coá maånh gù’ng thò múái thaânh cöng. ÛÁc Trai tiïn sinh laåi noái: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 757 Nûúác caâng tuön àïën, bïí caâng caã Àêët möåt truâng thïm, nuái möåt cao. Lûúång chûáa phaãi lúán lao, chñ khñ phaãi vûún maäi; noái möåt caách khaác, “gian nan laâ núå anh huâng phaãi vay”, nhûäng trúã lûåc caâng reân luyïån àïí caâng nêng cao möåt con ngûúâi cuäng nhû möåt dên töåc. Ngûúâi viïët “Bònh Ngö àaåi caáo” coá nhûäng cêu thú haäy coân sang saãng cho àïën bêy giúâ: Trûâ àöåc, trûâ tham, trûâ baåo ngûúåc Coá nhên, coá trñ, coá anh huâng. Öi! dên töåc ta tûâ thïë kyã naây sang thïë kyã khaác àaä truyïìn ài boá àuöëc yïu Töí quöëc, giûä non söng, baão vïå chñnh nghôa: “Chúã bao nhiïu àaåo thuyïìn khöng khùèm Àêm mêëy thùçng gian buát chùèng taâ”, gêìn vúái chuáng ta, nhaâ thú lúán miïìn Nam Nguyïîn Àònh Chiïíu laåi noái caái chñ khñ cuãa Nguyïîn Traäi. Trûúác baân thúâ thúm ngaát khoái hûúng cuãa ngaây Tïët àöët lïn àïí tûúãng kñnh cha öng, chuáng ta khöng chó dûâng laåi úã öng baâ mònh, maâ muöën chiïu niïåm têët caã nhûäng anh huâng, haâo kiïåt, chiïën sô xûa nay àaä têån trung vúái nûúác, chñ hiïëu vúái dên; hñt thúã trêìm nhang, chuáng ta, nhûäng ngûúâi àang àaánh thù’ng giùåc Myä vaâ luä nguyå, chuáng ta vúái niïìm tûå haâo cùng löìng ngûåc, muöën thûa laåi vúái töí tiïn rùçng: ngûúâi Viïåt Nam ta ngaây nay tònh nghôa àêìy àuã, phaãi traái phên minh, lúáp con chaáu ngaây nay laâ lúáp ngûúâi “khöng coá àûúâng thò múã àûúâng ra maâ ài”, xeã doåc Trûúâng Sún ài cûáu nûúác, múã ra con àûúâng Höì Chñ Minh ngúâi saáng àïën tûúng lai. Öi! caái muä tai beâo cuãa anh giaãi phoáng quên, àaä àûúåc nhaâ thú ca ngúåi, muä tai beâo êëy mang yá nghôa nhû möåt tûúång trûng; vaânh muä tai beâo êëy nhû chiïëc laá sen, lûúån möåt neát cong mïìm maåi; khêíu suáng cuãa anh giaãi phoáng 758 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU quên hònh möåt böng hoa chuöëi rûâng thon nhoã; muä êëy, suáng êëy, hiïåu lûåc biïët bao! laâm nïn chiïën cöng lûâng lêîy biïët bao! Àïm giao thûâa naây, trúâi àêët sù’p sûãa baân giao möåt nùm múái nûäa, têm trñ chuáng ta vuåt thùèng àïën miïìn Nam yïu dêëu; töi tûúãng tûúång tûâ àöìng bùçng Thaái Bònh àïën nuái rûâng Têy Bù’c, tûâ thuã àö Haâ Nöåi àïën möîi thõ trêën vaâi trùm noác nhaâ, têët caã moåi loâng ngûúâi úã trïn khù’p miïìn Bù’c àïìu phoáng ài gûãi àïën têån choát muäi Caâ Mau, àêy laâ cuöåc gùåp nhau bùçng têm tûúãng, àöng àaão, thiïng liïng, àêìm êëm vö cuâng. Möîi chaâng trai möåt Lï Maä Lûúng, möîi cö gaái möåt Lï Thõ Höìng Gêëm. Möåt àöìng chñ nhaâ vùn, nhaâ baáo ài cöng taác xa vïì, coá nhù’c àïën lúâi àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng: “Chuáng ta quyïët biïën nhûäng tònh caãm töët àeåp, nhûäng phêím chêët caách maång cao quyá cuãa con ngûúâi Viïåt Nam chöëng Myä, cûáu nûúác thaânh nhûäng àûác tñnh thûúâng xuyïn vaâ vûäng bïìn cuãa dên töåc trong suöët quaá trònh lêu daâi cuãa caách maång”. Úi anh chiïën sô àang gùåp muâa xuên giûäa àûúâng úã trïn Trûúâng Sún! Àaãng kñnh mïën cuãa chuáng ta muöën nhên dên ta khai thaác sûå giaâu coá vïì tinh thêìn cuãa mònh; anh giaãn dõ khiïm töën, nhûng chñnh anh cuâng àöìng àöåi vö söë cuãa mònh, àaä taåo ra möåt hònh tûúång saáng ngúâi cuãa ngûúâi anh huâng thúâi àaåi vúái chiïëc voäng, têëm tùng, cêy gêåy Trûúâng Sún, löëi söëng Trûúâng Sún, tinh thêìn Trûúâng Sún. Hûúáng vïì miïìn Nam, miïìn Bù’c daânh phêìn töët nhêët cho tiïìn tuyïën; noái nhû àöìng baâo Quaãng Bònh, höåt gaåo chia ba chia böën, haåt muöëi cù’n laâm tû... Hêåu phûúng lúán àang àùåt thaânh vêën àïì quan troång bêåc nhêët: laâm thïë naâo sûã duång töët tiïìm lûåc sùén coá trong tay chuáng ta, têån duång nhûäng àiïìu kiïån múái; àùåc biïåt laâ trong khi sûå húåp taác quöëc tïë ngaây caâng múã röång giûäa ta vúái caác nûúác xaä höåi MAÂI SÙÆT NÏN KIM 759 chuã nghôa anh em vaâ caác nûúác khaác. Caái quyá nhêët maâ chuã nghôa xaä höåi mang laåi cho nhên dên lao àöång laâ quyïìn laâm chuã têåp thïí; cêìn phaãi sûã duång töët sûác lao àöång vaâ sûã duång töët thiïët bõ vêåt chêët, caãi tiïën caách quaãn lyá cho tiïën böå hún. Nùng suêët lao àöång laâ àoân bêíy àïí taåo ra moåi sûå giaâu coá: úã àêy chêët lûúång saãn phêím laâ thûúác ào cuå thïí cuãa nhiïåt tònh caách maång vaâ caách thûác laâm ùn. Con àûúâng phêën àêëu laâ tiïën lïn saãn xuêët lúán xaä höåi chuã nghôa. Töi yïu mêëy cêu thú àùng trïn baáo vïì viïn gaåch; gaåch laâ möåt tïë baâo cuãa cöng cuöåc xêy dûång, gaåch phaãi chñn kyä thò nhaâ cûãa múái chù’c vaâ phaãi chuyïín nhanh choáng kõp thúâi àïí khoãi mêët nùng suêët lao àöång: Lûng Lûng Öi cö Gaåch trúâi xanh mêy bay mêy bay trúâi xanh trùm nhaâ àang xêy em gaái chuyïìn tay gioãi coá lïn nhanh - keão hïët naây! Möåt thoaáng rung àöång cuãa gioång noái, tûác laâ cuãa loâng ngûúâi, àûa àïën möåt phêëp phúái tûúi saáng - Gaåch coá lïn nhanh, keão hïët, naây! baáo hiïåu trûúác cho ngûúâi chuyïín gaåch biïët àoá, keão dúã dang töi, keão dúã dang chung, úã giûäa vöi vûäa, gaåch ngoái, úã giûäa vêåt liïåu bïì böån khêín trûúng, con ngûúâi úã núi àêu sù’t theáp laånh luâng nhêët, vêîn coá thïí àùåt traái tim cuãa mònh vaâo, laâm cho sûå vêåt ngûúâi-hoáa, quy tuå chung quanh con ngûúâi, àûa haånh phuác àïën cho con ngûúâi. Maâ àoá phaãi chùng laâ möåt bñ quyïët cuãa ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta, möåt con ngûúâi yïu thûúng nhêët, tròu mïën nhêët; sûå hy sinh cao caã nhêët, sûå anh duäng kiïn cûúâng nhêët chó coá thïí coá àûúåc vúái tònh mïën yïu lúán lao àùçm thù’m nhêët. Trong nhûäng tiïëng noái beâ baån vúái ta úã khù’p nùm chêu, nhaâ vùn Phaáp nöíi tiïëng Vercors àaä phaát biïíu: 760 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU “Vaâ noái theo Montesquieu, chuáng töi luön luön tûå hoãi rùçng: - Taåi sao ngûúâi ta laåi khöng àûúåc laâ ngûúâi Viïåt Nam? Dên töåc Viïåt Nam àang trúã thaânh niïìm vinh dûå cuãa thïë giúái. Möåt àöi khi, trûúác sûå thay àöíi khöng töët cuãa tònh hònh chñnh trõ trïn thïë giúái, khi möåt vaâi biïën cöë bêët ngúâ àaánh vaâo têm can, chuáng töi coá luác caãm thêëy tuyïåt voång. Nhûäng luác àoá chuáng töi laåi tûå haâo vúái mònh: May thay coá nûúác Viïåt Nam! Vaâ lêåp tûác chuáng töi lêëy laåi àûúåc hy voång - niïìm hy voång úã tûúng lai cuãa nhên loaåi. Vò thïë loâng biïët ún cuãa chuáng töi thêåt laâ vö haån!” Möåt ngaây thaáng chaåp êm lõch vûâa röìi, baãn thên töi àaä àûúåc ài chúi xuên trûúác Tïët. Khöng duyïn chûa dïî vaâo tay ai cêìm, may mù’n cho töi àûúåc vïì xaä Hiïåp Lûåc, huyïån Ninh Giang, Haãi Hûng, dûå lïî khaánh thaânh möåt vûúân hoa cuãa xaä. Vûúân hoa àùåc biïåt, trong caái xaä 7 têën thoác mêëy nùm liïìn naây, búãi úã àêy baâ con àaä tûå nguyïån dûång lïn bûác tûúång Baác Höì àêìu tiïn úã nöng thön miïìn Bù’c. Baâ con Hiïåp Lûåc kyã niïåm: Mûúâi nùm vïì trûúác, trong luác toaân xaä chöëng uáng, Baác Höì àaä vïì thùm vaâ chñnh Baác àaä àaåp guöìng nûúác úã giûäa caánh àöìng Mai Xaá; Baác àaä tùång àöìng baâo cêu têåp Kiïìu: “Trùm nùm trong coäi ngûúâi ta, chöëng uáng thù’ng lúåi múái laâ ngûúâi ngoan”. Àûúåc sûå cöí voä cuãa Baác, àöìng baâo Hiïåp Lûåc àaä nghiïng àöìng àöí nûúác ra khúi, àaä xêy dûång ruöång àöìng tûúái tiïu, ao chuöm thuêìn thuåc, àaä tûâ àoái thiïëu trúã nïn no thûâa; àöìng baâo noái vúái nhau: “Chuáng ta àoán Baác lêìn thûá hai sau mûúâi nùm, vaâ Baác úã laåi vúái chuáng ta maäi maäi”. Bûác tûúång toaân thên bùçng xi mùng cöët sù’t, phuã möåt maâu àöìng, Baác Höì trong böå quêìn aáo baâ ba giaãn dõ, möåt tay cêìm muä laá, möåt tay giú lïn chó phña trûúác xa xa; xung quanh tûúång, tröìng coã hoa; trûúác mùåt Baác laâ hai cêy cam hoa àang mûng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 761 trù’ng; xung quanh hoa coã, laâ höì nûúác bao boåc; phña sau seä thaã sen, phña trûúác àïí nguyïn nûúác, àùång hònh aãnh Baác in xuöëng nûúác höì trong nhûäng ngaây raång, trong nhûäng àïm trùng thanh... Hai bïn bûác tûúâng, hai cöåt thu löi, àöìng thúâi laâ nhûäng cöåt àeân, möåt cöåt böën àeân àiïån núã ban ngaây nhû taám àoáa hoa cuãa àiïån vïì xaä. Àöìng baâo àûáng quanh trïn búâ höì nhoã vuöng vûác, quêìn aáo múái xuáng xñnh söåt soaåt, bùng cúâ àoã thù’m, khoái phaáo àöët khai maåc laâm thaânh möåt aáng sûúng xanh bay qua trûúác mùåt töi thúm phûác; trong khoái phaáo, töi thêëy cêy cam tröí hoa... Möåt caãnh úã möåt xaä, maâ nhû àaåi diïån cho muâa xuên àêët nûúác! Àoá laâ ngaây xuên àaä àïën súám cho haâng ngaân ngûúâi chuáng töi höm êëy quêy quêìn xung quanh àaâi tûúång Baác Höì... 9-2-1972 762 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ÀÖÅI “CÊY BOÁNG MAÁT” HA NÖÅI Haâ Nöåi àeåp úã höì; Haâ Nöåi àeåp úã cêy. Cöng ty Cöng viïn Haâ Nöåi quaãn lyá toaân böå cêy boáng maát trong thuã àö, göìm cêy àûúâng phöë vaâ cêy trong caác vûúân cuãa caác cú quan: àoá laâ hïå thöëng cêy cöëi Haâ Nöåi, niïìm tûå haâo cuãa ngûúâi dên thuã àö vïì möåt veã àeåp àùåc biïåt cuãa thaânh phöë mònh. Ai cuäng biïët rùçng taác duång cuãa cêy xanh rêët lúán, àoá laâ nhûäng laá phöíi cuãa thaânh thõ, laâm cho khöng khñ trúã laåi trong laânh, giûä gòn sûác khoãe cuãa nhên dên. Khaách nûúác ngoaâi àïën thuã àö ta, tròu mïën nhûäng haâng cêy ruã maát xuöëng nhûäng loâng àûúâng, nhûäng cêy coá trùm hònh nghòn daáng. Thaáng tû 1972, chõ nûä thi sô Bungari Blaga Àimitúröva àaä xuöëng thùm thaânh phöë Haãi Phoâng bõ giùåc Myä neám bom; trûúác khi vïì nûúác, chõ viïët baâi thú Tûâ biïåt Haâ Nöåi: Öi thaânh phöë kiïn trinh cuâng böín phêån, xin tha thûá cho töi phaãi bûúác xa Anh. Xin tha thûá cho töi, húäi nhûäng cêy khöng chõu khom mònh! Caác chõ sùén saâng coá thïí biïën ra thaânh khoái, Nhûng khoái böëc cuäng thùèng lïn xöng túái. Töi xin cuái gêåp mònh trûúác nhûäng cêy Haâ Nöåi. Haâ Nöåi 28-4-1972 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 763 Mïën phuåc cêy Haâ Nöåi àûáng thùèng hiïn ngang, nhaâ thú nûúác baån xin khom mònh kñnh chaâo cêy Haâ Nöåi. Nhûng khoái böëc cuäng thùèng lïn xöng túái; cêy coá chaáy thaânh khoái, thò khoái cuäng chùèng khom mònh; cuäng nhû thú cuãa öng cha ta noái: Truác àêìu chaáy, tiïët ngay vêîn àïí! Höm nay, töi muöën noái vïì cêy Haâ Nöåi trong mûúâi hai ngaây àaä rung chuyïín thïë gian tûâ 18 àïën 29-12-1972), töi muöën noái àïën nhûäng ngûúâi nhêån böín phêån chùm coi cho cêy Haâ Nöåi trong nhûäng ngaây giùåc Myä àiïn cuöìng daä man aâo aâo neám bom Haâ Nöåi vûâa röìi. Hoå thûúâng àûúåc goåi laâ nhûäng àöåi “cêy boáng maát”; nùm naâo, àïën vuå coá mûa xuên, hoå cuäng ba thaáng ài tröìng cêy, röìi sau àoá chñn thaáng cù’t xeán chùm soác cêy; nïëu cêy gùåp nhûäng sûå biïën cöë, hoå giaãi toãa cêy. Caã nùm söëng trïn cêy. Thêëy cêy àöí, hoå xoát xa àau àúán. Cêy Haâ Nöåi àaä bõ mûa bom baäo àaån cuãa giùåc Myä, nhûäng àöåi “cêy boáng maát” àaä thaânh nhûäng àöåi xung kñch khù’c phuåc hêåu quaã, giaãi phoáng giao thöng. Töi vûâa múái àûúåc biïët àiïìu naây: Möåt trêån bom giùåc Myä xaãy ra, thò nhûäng ngûúâi chaåy àïën trûúác nhêët, súám hún caã xe chûäa chaáy vaâ xe chûä thêåp àoã, laâ xe cuãa nhûäng “àöåi cêy boáng maát”, vò trûúác tiïn hoå phaãi doån deåp lêëy àûúâng vaâo cho xe cûáu ngûúâi vaâ xe chûäa chaáy; cöng binh doâ mòn chûa túái, hoå àaä túái; hoå quïn caã nöîi súå bom nöí chêåm. Myä neám bom, cêy àöí ngöín ngang, cêy lúán àöí xuöëng àûúâng, àöí xuöëng nhaâ, àûát dêy àiïån, bêåt cöëng raänh. Coá khi àang coân baáo àöång àaä phaãi laâm ngay. Phaãi treâo lïn cêy, cù’t tûâng caânh, cûa tûâng nhûäng khuác trïn trûúác, doâng dêy thaã xuöëng, laåi cûa tûâng khuác tiïëp theo; treâo cheo leo, yïëu tim khöng treâo àûúåc. Coá nhûäng trûúâng húåp 764 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àang treâo cao trïn cêy thò baáo àöång; xuöëng phaãi tûâ tûâ, xuöëng àïën núi thò àöìng baâo àaä nêëp àêìy caác hêìm, anh em àöåi muä sù’t, thïë thöi; nhûng khöng dao àöång. Àûúâng Ngö Thúâi Nhiïåm, maáy bay àõch qua röìi, hoå vêîn coân úã trïn cêy, àûúâng Trûúng Àõnh, maáy bay giùåc rúi xuöëng chaáy röìi, trïn cêy vêîn àang laâm. Khöng thêëy súå, chó thêëy thñch ta haå àûúåc thêåt nhiïìu maáy bay Myä. Saáng thûá saáu 22-12, Lïånh cuãa Cuåc Quaãn lyá cöng trònh cöng cöång: sau trêån bom, úã Vùn Àiïín coá nhiïìu cêy àöí. Khöng coá ö tö. Möåt töí “cêy boáng maát” chúã hïët duång cuå lïn xe àaåp: phuå tuâng cöìng kïình, 40 kilö dêy thûâng, dao cûa lónh kónh, loaåi cûa ngang hai ngûúâi keáo, daâi 1 meát 60, loaåi cûa tay 60 centimeát àïí cù’t caânh. Mûúâi ngûúâi xe àaåp àïën núi. Trïn möåt àoaån àûúâng 1.000 meát, böën chuåc cêy àöí; nhûäng cêy phi lao cao 15 meát nùçm ngang doåc ra àûúâng. Laâm tûâ 9 giúâ àïën 12 giúâ xong, kõp cho xe uãi àêët san phùèng mùåt àûúâng. Luác vïì cuäng xe àaåp. Saáng 21, úã khu têåp thïí An Dûúng, trong trêån bom B.52, cêy lúán àöí xuöëng vûúáng cho böå phêån cûáu sêåp cûáu ngûúâi. Caác anh àaä tûác töëc àïën giaãi quyïët. Phöë Trêìn Nhên Töng, böën cêy àöí, coá cêy àûúâng kñnh 40 phên; nûãa àïm, caác anh cù’t giaãi phoáng cêy nùçm trïn hêìm àïí cûáu sêåp. Ngaây 24, úã Cûãa Bù’c, vûâa giaãi phoáng cêy, vûâa cûáu sêåp, chñn anh khiïng möåt xaâ nùång ra. Phöë Khêm Thiïn, àïm 26. Ba chuåc cêy baâng vûúáng trïn cöåt àiïån, uáp trïn maái nhaâ, caãn trúã giao thöng. Giûäa àöìn cöng an vaâ raåp Dên chuã, möåt cêy xanh lúán, voác thêëp nhûng göëc to, àöí xuöëng ngaáng trúã möåt vuâng; hai cûa maáy cuâng vúái cûa tay vaâ dao giaãi quyïët trong nûãa tiïëng. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 765 Thêåt ra, caác lêìn trûúác, nhûäng àöåi “Cêy boáng maát” cuäng duäng caãm nhû vêåy. Thaáng 5-1972, hoå àang chùåt cêy ven àï àïí cho thoaát luä söng Höìng, thò giùåc Myä neám bom cêìu Long Biïn; xuöëng hêìm nuáp, xong laåi tiïëp tuåc. Àaåt yïu cêìu trûúác möåt ngaây. Nhûäng trêån baäo to, dêy àiïån àûát rúi lung tung nguy hiïím, vêîn laâm möåt caách bònh tônh. Trong söë 19 ngûúâi, coá 16 nûä; nhûäng chõ coá con moån gûãi con, ài laâm. Nûä chùåt caânh cêy àöí, vaâ cuäng laâm moåi viïåc nhû nam, chó coá khöng treâo lïn cêy. Coá nhûäng cö gaái 19 tuöíi, luác ài hoåc coân súå ma, nay nhòn ngûúâi chïët thò cùm thuâ Myä, chó thêëy xoát thûúng, khöng súå xaác chïët, maâ laåi hùng say ài, vúái caái vui sûúáng cûáu àûúåc ngûúâi. Àïí thûåc hiïån kïë hoaåch cuãa thaânh uãy Haâ Nöåi: 15 ngaây khù’c phuåc xong hêåu quaã cuãa caác trêån neám bom Myä, caác àöåi “Cêy boáng maát” laâm viïåc khêín trûúng. Caác con àûúâng laâm trûúác; xong khu Khêm Thiïn thò xuöëng khu têåp thïí Chúå Mú, röìi vaâo bïånh viïån Baåch Mai, Viïån Thuá y, Nhaâ maáy Dïåt 8-3. Töi àïën thùm nhoám chñn ngûúâi àang tiïëp tuåc laâm úã khu An Dûúng. Hai anh cöng nhên àang cêìm cûa tay, àeo dêy an toaân, àûáng chïnh vïnh trïn thên cêy bõ maãnh bom, cûa cho caânh rúi xuöëng. Giûäa gaåch ngoái suåp àöí, giûäa nhûäng cêy chïët hai bïn àûúâng àûáng trú caânh, hai con ngûúâi treâo cao vúái duång cuå lao àöång, àïí laåi êën tûúång sêu sù’c trong têm trñ töi; coân coá chuáng ta, vêîn coá chuáng ta àêy, xïëp àùåt trúã laåi vúái möåt loâng tin yïu khöng suy suyïín! Hoå troã vaâo vûúân hoa bõ phaá naát, noái: “Röìi àêy cöng ty cöng viïn seä laâm laåi vûúân hoa naây”. 766 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Trïn àûúâng Hoaâng Hoa Thaám, chöî maáy bay B.52 rúi àaä gêy ra àaám chaáy nhaâ (trong ngöi nhaâ gaåch chaáy, coá ba ngûúâi chïët), nhoám böën anh “Cêy boáng maát” àang cûa nhûäng caânh cêy bõ naån cho goån laåi, cho mêët xûúác, trong söë cêy bõ chaáy xeám, coá möåt cêy quïëch, quaã nhû traái dêu da nhûng khöng ùn àûúåc, luác quaã chñn thò nûát haåt ra, haåt àoã nhû son; caác anh troã noá vaâ noái: “Sau àêy noá seä ruång hïët laá, röìi àïën muâa xuên noá laåi naãy mêìm lïn; noá chûa chïët, noá khöng chïët”. Caác anh àöåi “Cêy boáng maát” nhòn phña chiïën thù’ng, nhòn vïì sûå söëng. Caã Cöng ty Cöng viïn cuãa caác anh êëy cuäng thïë. Àöìng chñ Giaám àöëc dùån doâ töi: “Nhúâ anh noái höå lïn cho moåi ngûúâi thêëy roä hún nûäa sûå quan troång cuãa cêy xanh àöëi vúái thaânh thõ. Caác thaânh phöë trïn thïë giúái coá nhiïìu cêy xanh thò thûúâng khoe àiïìu êëy möåt caách haänh diïån. Chuáng ta coá böën muâa cêy laá xanh tûúi. Nhên dên ta phaãi tham gia baão vïå, àûâng chùåt; trong khi xêy dûång, traánh chùåt. Àûâng àöí bêín dûúái caác göëc cêy, chêët dêìu múä laâm chïët caác cêy... Chuáng töi àang chuêín bõ cêy àïí thay thïë vaâo caác cêy bõ naån vò bom àaån Myä, thu doån xong, seä tröìng ngay tranh thuã muâa xuên. Muöën cho caác con àûúâng laåi àeåp àïìu toaân böå nhû cuä, Khêm Thiïn laåi tröìng baâng. Daä Tûúång tröìng laåi sêëu, Vùn Àiïín tröìng laåi phi lao...”. Àöìng chñ nûä trong ban phuå traách Cöng ty coân troâ chuyïån vúái töi vïì caác loaåi cêy naâo ta nïn tröìng hai bïn àûúâng phöë thuã àö; tûâ àêy ta seä nùång vïì tröìng caác cêy thên thùèng, rïî khöng ùn nöíi, göî töët khöng gaäy bêët thûúâng, nhûäng loaåi sêëu, cheåo, phûúång, long naäo... “Nhûng töët nhêët - chõ noái - laâ cêy baâng lang nûúác coá hoa tñm, thêëp cêy khöng vûúáng dêy àiïån, khöng lúán höîn loaån maâ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 767 lúán mûác àöå vûâa phaãi, rïî noá ùn sêu, göî töët, muâa àöng ruång laá àïí mùåt trúâi vaâo nhaâ, muâa xuên ra hoa maâu tñm Huïë rêët àeåp laåi khöng thu huát ruöìi nhùång. Cêy baâng lang nûúác lêëy tûâ trong rûâng nuái cuãa mònh ra, anh khöng nhúá û? coá úã vûúân hoa Vaån Xuên Haâng Àêåu êëy, coá úã trïn àûúâng Haâng Böng Thúå Nhuöåm êëy.... 5-1-1973 768 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU NGAÂY XUÊN KHI MA HOA HA NÖÅI CUÂNG CHIÏËN THØÆNG Gûãi àöìng baâo caác thaânh thõ miïìn Nam thên mïën, Tïët Quyá Sûãu àïën vúái chuáng ta, àem laåi nhûäng ngaây xuên Quang Trung, nhûäng ngaây xuên àaåi thù’ng. Nùm Nhêm Tyá 1972 laâ möåt nùm vô àaåi, nùm thù’ng lúåi lúán nhêët trong lõch sûã khaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác cuãa ta, vúái nhûäng chiïën cöng tuyïåt vúâi úã caã hai miïìn Nam, Bù’c. Riïng thuã àö Haâ Nöåi àaä thù’ng giùåc Myä möåt trêån Àiïån Biïn Phuã úã trïn khöng, cho nïn caác baáo tùång cho thuã àö caái tïn: Haâ Nöåi - Àiïån Biïn Phuã. Tûâ úã àêy, töi cuäng nghe thêëy niïìm hên hoan cuãa Saâi Goân chuác mûâng Haâ Nöåi àaåi thù’ng, caái àö cuä Thùng Long vêîn coân goâ Àöëng Àa lõch sûã vúái Ngaây giöî trêån möìng 5 thaáng Giïng ta. Àöìng baâo thên mïën úã caác àö thõ miïìn Nam! Höm nay, ngaây xuên, töi muöën troâ chuyïån vúái caác baån vïì hoa cuãa àêët nûúác chuáng ta, cuãa Haâ Nöåi. Coá phaãi chùng hoa Haâ Nöåi nhûäng ngaây naây tûúi àeåp thïm lïn, khi maâ hoa cuäng chiïën thù’ng, khi maâ hoa cuäng tûå haâo vïì àêët nûúác anh huâng vaâ nhûäng con ngûúâi thù’ng giùåc? MAÂI SÙÆT NÏN KIM 769 Nhûäng ngaây niïn thiïëu, khi töi coân hoåc úã trûúâng cao àùèng tiïíu hoåc Quy Nhún töi àaä tûâng mï bùçng tûúãng tûúång laâng hoa Ngoåc Haâ, töi àaä tûúãng tûúång nhûäng vûúân àaâo hoa thù’m úã Nhêåt Tên; àoåc thú vaâ tiïíu thuyïët xuêët baãn úã ngoaâi Bù’c, töi tûúãng nhû tröng thêëy muâa xuên xûá Bù’c vaâo trong phuâ sa söng Höìng, àaánh thûác dêåy nhûäng nuå hoa úã Quaãng Baá, Têy Höì, Nghi Taâm, Yïn Phuå, Hûäu Tiïåp, Vaån Phuác... àoá laâ voâng àai thên aái thù’t Haâ Nöåi bùçng nhûäng nuå cûúâi hoa... Àïën khi àöî bùçng thaânh chung xong, ra Haâ Nöåi hoåc bùçng tuá taâi, thò töi àaä sûäng súâ trûúác caái àeåp cuãa möåt cêy liïîu xanh ruã laá daâi thûúát tha maâ lêìn àêìu tiïn töi múái àûúåc thêëy; àuáng laâ thú Thïë Lûä: Gioá àaâo mún trúán liïîu buöng tú... Röìi àïën luác Huy Cêån baån thú cuãa töi hai nùm sau tûâ Huïë ra hoåc Haâ Nöåi, anh cuäng àaä àûáng sûäng mï say trûúác möåt cêy liïîu yïu kiïìu xûá Bù’c, roä laâ: Toác liïîu buöng xanh quaá myä miïìu Bïn maâu hoa múái thù’m nhû kïu... Vaâ hai nùm sau nûäa, khi baån thú cuãa töi Chïë Lan Viïn tûâ Quy Nhún cuäng ra Haâ Nöåi, thò chñnh Huy Cêån giúái thiïåu cêy liïîu xûá Bù’c àïí cho Chïë Lan Viïn mï say tröng thêëy lêìn àêìu... Nhù’c laåi nhû vêåy àïí thêëy àêìu naây laâ àöìng bùçng söng Cûãu Long vö haån phò nhiïu, thò àêìu naây laâ àöìng bùçng söng Nhõ Haâ cuäng mûúåt maâ vö haån, maâ ngaây xuên têåp trung vaâo caái àeåp cuãa hoa Haâ Nöåi, nhûäng hoa àaä huyïîn diïåu bao nhiïu thïë hïå thanh niïn, hoåc sinh, sinh viïn, trñ thûác... - Nay, nhûäng ngaây höm nay àêy, hoa Haâ Nöåi cuãa caác baån, öi nhûäng ngûúâi thên thiïët cuãa töi úã trïn búâ 770 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU con söng Saâi Goân, laâ hoa chiïën thù’ng giùåc xêm lûúåc Myä. Töi ngù’m nhòn caác naâng böng hoa úã Ngoåc Haâ êëy. Trong àïm 27 raång ngaây 28 thaáng 12-1972, tûâ trïn trúâi Höì Têy, möåt khöëi lûãa khöíng löì rúi xuöëng; àoá laâ àaám hoãa taáng cuãa möåt B.52, noá rúi xuöëng giûäa laâng hoa àiïín hònh; thïë laâ baâ con àêët hoa keáo nhau ài luâng bù’t giùåc laái, tiïëng reo döåi caã böën phña àêìm Ngoåc Haâ, vaâ aánh àeân pin ài tòm giùåc laái bêëm loang loaáng trïn mùåt nûúác. Hoa núã trïn caái àêët chiïën thù’ng êëy laâm sao maâ chùèng tûúi hún, saáng hún, haâo hûáng dûúái nhûäng aánh vinh quang! Cöng ty Cöng viïn Haâ Nöåi múã möåt cuöåc thi hoa ngaây xuên chiïën thù’ng úã Vûúân hoa Thöëng nhêët; khaác vúái nùm 1972, Tïët Quyá Sûãu naây, Cöng ty töí chûác möåt khu phong lan phong phuá hún trong vûúân hoa naây; vaâ úã Vûúân Thöëng nhêët àêy, cêy àa Baác Höì tröìng nay àaä toãa mêm rêët àeåp. ÖÌ! phong lan cuãa caác rûâng miïìn Bù’c, dêìn daâ àûa vïì Haâ Nöåi! Haâ Nöåi laâ àêët thuã àö cuãa nûúác ta àaä haâng ngaân nùm; ngûúâi Haâ Nöåi vêîn coá caái cöët caách phong lûu cuãa tûâ bao àúâi àïí laåi; ngûúâi Haâ Nöåi rêët yïu hoa, rêët tri kyã vúái hoa; trong bom àaån Myä, giûäa àöí naát, vêîn laâ nhûäng ngûúâi vùn minh töåt vúâi. Baáo Nhên dên àaä àùng chuyïån möåt caán böå giaãng daåy khoa sûã trûúâng Àaåi hoåc Töíng húåp, cùn gaác úã giûäa phöë Khêm Thiïn bõ bom B.52 àaánh sêåp nùång; anh tûâ núi sú taán vïì, thu doån nhûäng taâi liïåu vaâ saách vúã coân laåi. Chiïìu àaä taâ... Sù’p ra ài, thêìy giaáo nhòn àùm àùm trïn bao lún nhaâ mònh möåt gioâ phong lan cuãa ngûúâi thên tûâ Trûúâng Sún gûãi ra, bõ bom chaáy seám, àang àung àûa trûúác gioá. Anh sinh viïn àïën doån giuáp, noái: - “Thêìy aå, em seä àem gioâ phong lan êëy àïën chöî sú taán chùm soác; nay mai xêy dûång laåi Haâ Nöåi, dûång laåi cùn nhaâ, em seä MAÂI SÙÆT NÏN KIM 771 àem vïì cho thêìy”. Baác xñch lö àïën chúã àöì haâng cuäng gêåt àêìu: “Chuá êëy noái phaãi àêëy. Ngoù’c noá lïn xe töi kia”. Xe ra àêìu ö, mêëy ngûúâi qua àûúâng reo lïn: “ÖÌ phong lan Haâ Nöåi ài sú taán!” Ngûúâi kïí chuyïån naây àaä kïët: “Thêåt laâ Haâ Nöåi! Tònh ngûúâi Haâ Nöåi trong chiïën àêëu toãa ngaát hûúng lan”. Cöng ty Cöng viïn muöën cho Haâ Nöåi coá hûúng lan, àaä vaâo rûâng sêu, trïn cêy to vaâ cêy cao múái coá phong lan quyá; kiïën thñch bêåu vaâo hoa, ong ûa àïën lêëy mêåt, phaãi tranh nhau vúái kiïën, vúái ong. Röìi múái àûa àûúåc vïì thuã àö nhûäng phong lan mang tïn húåp vúái hònh daáng vaâ maâu sù’c: tai trêu, da baáo, àuöi caáo, bù’p ngö, haâi xanh, hoaâng thaão, höì àiïåp... Chuáng ta yïu àúâi, chuáng ta cûá trang àiïím cho cuöåc àúâi. Àïm höm 26, giùåc Myä àaánh khu Khêm Thiïn huãy diïåt àïën mûác cûåc kyâ daä man, thò raång saáng 27, vûúân hoa Chñ Linh, cöng nhên vêîn àang tûúái hoa, vûúân hoa Traâng Tri vêîn àang tröìng laåi coã. Viïåc naâo ra viïåc êëy. Dûúái hêìm nuáp maáy bay, trong luác giùåc Myä gaâo ruá löìng löån trïn trúâi, thò trong hêìm chûä A, nhûäng nûä cöng nhên Cöng ty Cöng viïn Haâ Nöåi vêîn bònh tônh goåt thuãy tiïn cho ngaây xuên. Khi maâ hoa cuäng chiïën thù’ng! Khi maâ Vûúân Baách thaão cuäng chiïën thù’ng! Bïn caånh chuöìng coåp, trong vûúân Baách thaão, möåt böå phêån xaác maáy bay B.52 rúi xuöëng àoá, nùçm laâm triïín laäm cho àöìng baâo thuã àö àïën xem. Àöìng baâo thaânh thõ miïìn Nam thên mïën, Nhaâ thú Taãn Àaâ trûúác àêy coá mêëy cêu thú Tïët: Tin xuên àïën ngoån cêy àaâo, Baão cho hoa biïët ra chaâo chuáa xuên. Nhaâ thú quyá mïën cuãa chuáng ta vö tònh maâ àaä noái caái söë phêån cuãa hoa trong caái xaä höåi kim tiïìn, hoa àêy cuäng 772 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhû caác “chõ em” àûáng nêëp sau maânh, àûúåc goåi ra àïí chaâo chuáa xuên, chaâo quan viïn, öng lúán. - Nay trïn miïìn Bù’c nûúác ta, hoa àûúåc giaãi phoáng àaä lêu röìi, khöng phaãi ra chaâo chuáa xuên nûäa, maâ chñnh mònh hoåp laåi laâm thaânh chuáa xuên! Vaâ Tïët Quyá Sûãu naây, hoa Haâ Nöåi kiïu haänh traân àêìy, mùåc nhûäng aáo maâu sù’c huy hoaâng nhêët cuãa mònh, xöng nhûäng hûúng thúm tho nhêët cuãa mònh, àïí mûâng àêët nûúác vaâ nhên dên ta bûúác vaâo möåt muâa xuên àaåi thù’ng lúåi, vaâ nhêët àõnh nhûäng thù’ng lúåi möîi ngaây mai laåi caâng vô àaåi hún nûäa. Tïët Quyá Sûãu 1973 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 773 7 EM NHOà PHÖÍ PHONG, PHÖÍ AN, PHÖÍ QUANG Töi chûa kõp àoåc baáo, töi chûa kõp nghe àaâi, nhûng anh baån cuãa töi àaä noái vúái töi: - “Boån Thiïåu vûâa bù’t treo cöí vaâ àem chön söëng baãy em nhoã úã miïìn Nam!” Treo cöí, chön söëng 7 em nhoã miïìn Nam! Tûâ miïång baån töi noái ra, caái tin ngù’n nguãi truyïìn vaâo töi möåt chêët àù’ng, möåt liïìu thuöëc àöåc, caã ngûúâi töi giêåt bù’n nhû bõ ai chaåm lûãa vaâo. Töi àaä biïët nhiïìu chuyïån töåi aác cuãa boån Thiïåu, boån Myä - Thiïåu lù’m röìi; chuyïån chuöìng coåp, chuyïån xeão vuá cù’t tai, chuyïån moác gan ngûúâi xaâo lïn nhù’m rûúåu, nhûäng chuyïån Diïm vûúng Myä, chuyïån quyã sûá Thiïåu nhiïìu khöng kïí xiïët. Àeân thò phaãi thù’p bùçng dêìu, maáy thò phaãi chaåy bùçng nhiïn liïåu; boån cûúáp nûúác, boån baán nûúác muöën söëng thïm möåt ngaây, thò chuáng phaãi giïët thïm haâng vaån ngûúâi. Àoá laâ quy luêåt cuãa boån phaãn àöång. Vö vaân töåi aác cuãa chuáng khöng hïì laâm töi thaãn nhiïn; chuáng noá thaãn nhiïn giïët ngûúâi; khöng nhûäng chuáng noá thaãn nhiïn giïët ngûúâi, maâ chuáng noá coân vui thuá giïët ngûúâi, cûúâi sùçng sùåc maâ giïët; chûá töi, töi thaãn nhiïn thïë naâo àûúåc; nhûäng töåi aác múái cuãa Myä Thiïåu àïìu laâm töi àau; nhûng trïn nöîi àau àúán nhû cúm bûäa cuãa miïìn Nam, tûâng chùång laåi nhoái lïn nhûäng töåi aác 774 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lúán kinh túãm cuãa boån Thiïåu, tay sai cuãa àïë quöëc Myä. Trong töåi aác múái cuãa boån Thiïåu úã caác xaä Phöí Phong, Phöí An, Phöí Quang ngaây 20 thaáng 12-1973, töi haäy chó ghi möåt àiïím: chuáng noá bù’t treo cöí, àem chön söëng baãy em nhoã miïìn Nam. Thûúng caác cuå giaâ, ta caâng thûúng caác em nhoã, chaáu chù’t cuãa caác cuå; xoát thûúng caác phuå nûä, ta caâng thûúng xoát caác em nhoã, con caái cuãa caác chõ, caác maá. Taåi sao boån Myä - Thiïåu laåi giïët treã con? laåi tòm treã con maâ giïët? Nguyïîn Nùm, 11 tuöíi, Nguyïîn Bù’c, Nguyïîn Long, Nguyïîn Thõ Thúâi, 12 tuöíi, Nguyïîn Tû, 13 tuöíi. Vaâ hai em Baâng, Khiïëu, 15 tuöíi. Àêy khöng phaãi laâ nhûäng con söë, maâ nhûäng em nhoã coá hoå tïn, nhûäng con ngûúâi àang mêìm non xanh, àang mùng moåc thùèng. Kòa nhûäng keã tiïíu nhi têëm beá Löîi giúâ sinh lòa meå lòa cha Lêëy ai böìng bïë xoát xa U ú tiïëng khoác thiïët tha nöîi loâng. Cuå Nguyïîn Du cuãa chuáng ta, trong baâi Vùn tïë thêåp loaåi chuáng sinh, àùåc biïåt xoát thûúng caác em beá chïët. Trûúác hïët, cuå kñnh troång caác chaáu; vúái chñn loaåi ngûúâi kia, nhûäng ngûúâi lúán, cuå duâng chûä keã, thò vúái nhûäng beá àang böìng bïë naây, cuå cuäng duâng chûä keã: keã tiïíu nhi, tiïíu nhi nhûng cuäng laâ möåt con ngûúâi, möåt söë phêån con ngûúâi, möåt àêëng ngûúâi; nhûäng chaáu beá àaä chïët röìi, cuå Nguyïîn Du vêîn nghe chuáng noá khoác u ú, chuáng àang cêìn bïë böìng, thò ai böìng bïë nhûäng em chïët êëy? MAÂI SÙÆT NÏN KIM 775 Baãy em nhoã Phöí Phong, Phöí An, Phöí Quang 11 tuöíi, 12 tuöíi, 13 tuöíi, 15 tuöíi, àang coân hay ùn choáng lúán, àang coân thñch àaá kiïån, àang coân mùåc quêìn xaâ looãng ài àaá ban, thñch caäi nhau öìn aâo cho vui, vaâ thónh thoaãng coân vïì laâm nuäng meå, baãy caái tûúng lai êëy, baãy àoáa hy voång êëy, boån Thiïåu sao laåi àem treo cöí caác em, sao laåi bù’t chön söëng caác em? Têåp àoaân hiïëu chiïën taân baåo Nguyïîn Vùn Thiïåu cêìn caã maáu cuãa treã con àïí àöí vaâo thù’p caái àeân loâa cuãa chuáng; dûúâng nhû chuáng tin rùçng maáu cuãa treã con chaáy àûúåm hún maáu cuãa ngûúâi lúán seä laâm cho caái ngoån àeân tuâ muâ cuãa chuáng seä böëc dêìu hún, seä saáng hún hay sao? Noái theo lúâi cuãa miïìn Nam chuáng ta, hïët chuyïån röìi, hïët nûúác röìi! àïën giïët treã nhoã nhû thïë naây thò chuáng mi aác hïët noái röìi. Caác xaä Phöí Phong, Phöí An, Phöí Quang laâ nhûäng xaä giaãi phoáng, chñnh quyïìn Saâi Goân àaä nhiïìu lêìn xua quên lêën chiïëm vuâng naây; thaáng 2-1973, töí Liïn hiïåp quên sûå böën bïn àaä coá lêìn bù’t quaã tang boån lñnh Saâi Goân boâ lïn cù’m cúâ traái pheáp trïn möåt àiïím cao thuöåc quyïìn kiïím soaát cuãa Chñnh phuã Caách maång Lêm thúâi úã khu vûåc naây. Röìi ngaây 20 thaáng 11, chñnh quyïìn Thiïåu laåi xua quên caân queát lêën chiïëm. Sau khi àaä àöët nhaâ, àöët trûúâng hoåc, cûúáp luáa gaåo, cuãa caãi cuãa nhên dên, boån aác ön àaä bù’t búá àaánh àêåp nhiïìu àöìng baâo ta; chuáng àaä tra khaão àïën taân phïë cuå Lï Thõ Thi, 80 tuöíi, öng Lï Lûúng, 60 tuöíi, baâ Trêìn Thõ Trúå, 55 tuöíi, öng Nguyïîn Anh, 40 tuöíi. Nhûng, têåp àoaân Nguyïîn Vùn Thiïåu thêëy nhû vêåy chûa àuã, phaãi leo thang töåi aác cao hún, phaãi laâm cho toaân veån caái “chiïën cöng” àen cuãa chuáng, thò múái laâ “rûåc rúä, huy 776 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hoaâng”; phaãi treo cöí nhûäng em nhoã miïìn Nam lïn trïn ngoån cöåt cúâ cuãa chuáng, phaãi chön söëng caác em nhoã miïìn Nam dûúái chên cöåt cúâ cuãa chuáng! Baãy em nhoã Phöí Phong, Phöí An, Phöí Quang úi! Caác em àaåi diïån cho tuöíi nhoã nhû hoa cuãa àêët nûúác ta tûâ Bù’c chñ Nam, caác em bõ chïët oan vò nhûäng baân tay ngù’t ngoån cêy cuãa Thiïåu, nhûäng baân tay boáp cöí treã con cuãa Thiïåu! Caác em úi! Caác em coá haâng chuåc triïåu baån beâ cuâng möåt lûáa tuöíi trïn thïë giúái. Chûa noái àïën ngûúâi lúán seä traã thuâ cho caác em, chñnh caác baån beâ haâng triïåu haâng triïåu cuãa caác em seä traã thuâ cho caác em! Maâ khi treã em àaä àûáng dêåy traã thuâ, thò àoá laâ sûå traã thuâ cuãa thúâi gian, sûå traã thuâ thiïn la àõa voäng buãa vêy, boån Thiïåu chúá hoâng chaåy thoaát! Boån Thiïåu àaä chuöëc lêëy sûå cùm thuâ cuãa treã con röìi! Treã con seä lúán lïn, lúáp lúáp treã con seä lúán lïn maäi maäi, caác em thêëm thoaát seä laâ thanh niïn, cêìm àûúåc suáng maâ hoãi töåi chuáng bay! Vò têët caã caác em nhoã cuãa miïìn Nam, töi roã nhûäng gioåt nûúác mù’t xa xoát àù’ng cay trûúác anh höìn cuãa 7 em nhoã Phöí Phong, Phöí An, Phöí Quang. Vúái têët caã caác em nhoã cuãa miïìn Nam, töi nhòn thùèng vaâo cuöåc chiïën àêëu, vaâ nhòn thùèng vaâo sûå chiïën thù’ng. 27-12-1973 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 777 NGUYÏÎN THAÁI BÒNH, MÖÅT LUÖÌNG SAÁNG Nhaâ thú Tuá Múä, Khaáng chiïën trûúác, àaä àùåt tïn möåt quyïín thú cuãa mònh laâ: Anh huâng vö têån, vaâ laâm thú vïì nhûäng anh huâng khaáng chiïën. Àêët nûúác ta coá anh huâng vö têån, nhên dên ta coá vö têån anh huâng! Khi nghô àïën Nguyïîn Thaái Bònh, böën chûä “anh huâng vö têån” êëy laåi vïì trong têm trñ töi. Nguyïîn Thaái Bònh treã nhû möåt lûúäi gûúm saáng. Nguyïîn Thaái Bònh laâ möåt lûúäi kiïëm tuöët trêìn ra khoãi voã. Anh thuöåc vaâo loaåi ngûúâi trñ thûác chên chñnh, ngûúâi trñ thûác mang khñ tiïët cuãa nhên dên, ngûúâi hoåc troâ àeåp àeä muön àúâi, xuêët thên tûâ “than buåi lêìy buân” àaä “vuâng dêåy àaåp àêìu” quên cûúáp nûúác. Cha meå anh laâ nhûäng nöng dên úã quêån Cêìn Giuöåc, vuâng chúå Trûúâng Bònh trong vuâng Myä-nguyå taåm chiïëm; àïën bêy giúâ, cêu vùn cuå Nguyïîn Àònh Chiïíu viïët àiïëu caác nghôa sô hún möåt trùm nùm trûúác vêîn coân àuáng: “Àoaái söng Cêìn Giuöåc, coã cêy mêëy dùåm sêìu giùng - Nhòn chúå Trûúâng Bònh, giaâ treã hai haâng luyå nhoã”, vò thi haâi anh àûa vïì chön úã Trûúâng Bònh. Nhaâ ngheâo àöng em, Nguyïîn Thaái Bònh hoåc gioãi, Myä tuyïín anh, àûa sang Myä hoåc, vaâ anh àöî cao, gioãi chuyïn mön, thaânh möåt ngûúâi trñ thûác, möåt nhaâ khoa hoåc treã. Nhûng 778 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU anh àaä thêëm nhuêìn truyïìn thöëng yïu nûúác tûâ caác cao sô, caác chñ sô Viïåt Nam bao àúâi, cho àïën caác chiïën sô ngaây nay. Öi! têëm loâng cuãa Àùång Dung, tûâ thïë kyã 14 vêîn choái loåi cho àïën bêy giúâ, theo Trêìn Truâng Quang chöëng laåi quên Minh rêët oanh liïåt; thêët baåi, bõ giùåc bù’t giaãi vïì nûúác chuáng, doåc àûúâng Àùång Dung nhaãy xuöëng söng tûå tûã, maâ baâi thú Caãm Hoaâi cuãa ngûúâi anh huâng êëy vêîn àoång laåi möåt khöëi huyïët saáng, laâm cuãa chung cho nhûäng ngûúâi cûáu nûúác tûâ àúâi naây sang àúâi khaác: Vai khiïng traái àêët mong phoâ nûúác Giaáp göåt söng trúâi khoá vaåch mêy. Trñ chuã hûäu hoaâi phuâ àõa truåc, mang caái hoaâi baäo muöën xoay truåc cuãa traái àêët laåi, muöën àuöíi quên xêm lûúåc lang soái, nhûng maâ cöng cuöåc cûáu quöëc coân gian nan, Têíy binh vö löå vaän thiïn haâ, chûa coá löëi lïn söng Ngên haâ àïí rûãa aáo giaáp vêëy maáu quên thuâ! Úà trong voâng kiïìm khoáa cuãa Myä-nguyå, àûúåc Myä àûa vïì têån chñnh quöëc nuöi cho ùn hoåc, maâ Nguyïîn Thaái Bònh vêîn mang chñ khñ khiïng truåc traái àêët. - “Thûa öng Töíng thöëng, töi quyïët têm chiïën àêëu bùçng moåi biïån phaáp chöëng laåi bêët kyâ boån xêm lûúåc nûúác ngoaâi naâo xêm lûúåc Viïåt Nam. Hiïån nay, àoá chñnh laâ boån xêm lûúåc Myä... Khöng möåt vuä khñ naâo, khöng möåt sûå àe doåa naâo coá thïí laâm töi run súå... Nïëu töi bõ giïët, haâng triïåu ngûúâi Viïåt Nam seä thay töi chiïën àêëu cho àïën khi chuáng töi chêëm dûát àûúåc cuöåc chiïën tranh bêët thên vaâ vö luên naây”. Nguyïîn Thaái Bònh ngaây àïm trong loâng nung nêëu nhûäng tònh caãm yïu nûúác thûúng noâi; nhûäng tònh caãm maâ anh àaä têm sûå trong thú, trong nhaåc cuãa anh. Tûâ Myä gûãi lúâi nhù’n nhuã ghi êm vïì cho caác em mònh trong nûúác, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 779 anh àaä tûâng noái vúái em: “Riïng anh thò anh nghô: thaâ rùçng laâm haåt caát phuâ sa àïí boán cho luáa cuãa nöng dên ngheâo, coân hún laâm phiïën kim cûúng lêëp laánh trïn tay keã giaâu coá nhúâ boác löåt vaâ tham nhuäng”. Sinh viïn du hoåc Nguyïîn Thaái Bònh àoåc saách dûúái àeân: Àïm hoa chêu, àoåc tûâng trang saách Coân àoá sûã xanh: Àöì Chiïíu, Thuã Khoa Huên Töí quöëc goåi vïì trïn haâng chûä nhoã AÁnh mù’t thaânh kiïëm sù’c - beán húân cùm! Trong thú viïët úã Xñttún thaáng 3-1970, Nguyïîn Thaái Bònh tûúãng nhû mònh àûúåc ài khù’p trïn quï hûúng tûâ Nam chñ Bù’c: Hùçn dêëu chên trïn àêët mõn phuâ sa Dêîm soãi àaá vûúåt Trûúâng Sún huâng vô, Tuöng laá caânh rûâng Viïåt Bù’c êm u, Maãi miïët lïn àûúâng xuyïn loâng Töí quöëc; Lûúát soáng vûúåt gaânh doåc xuöi duyïn haãi, Àöì Sún, Thuêån An, Haâ Tiïn, Phuá Quöëc Caã Cön Lön nhoã beá cuäng laâ nhaâ... àêu àêu Baâ Meå quï hûúng cuäng mûâng àoán con cuãa mònh; àûáa con maâ Meå quï hûúng àaä thù’t lûng buöåc buång nuöi nêëng thaânh ngûúâi. Möîi höåt cúm, möîi gioåt nûúác trong bao ngaân nùm möì höi nûúác mù’t àïí taåo nïn: Phaãi giûä cho coân! Ngoån coã taân cêy, Gioåt sûúng boåt nûúác, Öi quyá àeåp vö vaân, Vò laâ cuãa quï töi. 780 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Baáo Miïìn Nam ài túái cuãa Viïåt kiïìu úã Phaáp àaä sûu têìm àûúåc buát tñch cuãa Nguyïîn Thaái Bònh tûå cheáp baâi nhaåc “Viïåt Nam yïu úi, vûún mònh lïn” do anh saáng taác úã Xñttún ngaây 29-1-1972, vûâa noái têm sûå xa quï hûúng, vûâa noái quyïët têm chiïën àêëu: Àûúâng khuya tuyïët trù’ng Laånh buöët têm höìn Trúâi àöng xûá xa Lang thang mònh ta. ..... Khi quên xêm lùng dêîm quï ta goát tham taân, vung tay xung phong quyïët àêëu tranh ta cuâng ài! ..... Viïåt Nam thanh niïn, cûáu quï hûúng, tiïën lïn naâo! Diïåt quên xêm lùng, àaánh cho tan quên xêm lùng. Baâi haát “Dêën thên” anh saáng taác thaáng 3-72 úã Oasinhtún laåi noái yá chñ êëy: Laâ ngûúâi Viïåt Nam ta nguyïìn thïì tranh àêëu Quï hûúng mïën yïu tröng àúåi chuáng ta hùçng giúâ. ..... Laâ ngûúâi Viïåt Nam ta nguyïìn thïì tranh àêëu Thöëng nhêët, thaái bònh daânh nù’m trong tay ta. Mùåt trúâi chên lyá àaä chiïëu trong tim anh, cho nïn Nguyïîn Thaái Bònh, trûúác nhûäng con mù’t pheâ phúän têìm thûúâng, àaä trúã nïn möåt ngûúâi kyâ laå. Nhiïìu tïn nhaâ giaâu Myä àaä ngoã yá gaã con gaái cho anh, hûáa cho anh quyïìn cao chûác troång maâ anh laåi tûâ chöëi. Anh viïët thû cho cha meå: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 781 “Con biïët vïì úã àoá (nhaâ möåt tû saãn Myä), seä sûúáng hún, nhûng mònh seä mang ún hoå, trong khi ún cuãa cha meå, con chûa traã gò hïët; vaâ con biïët cha meå seä buöìn, nïëu coá ai kïí cong vúái con ngoaâi cha meå”. Anh traã lúâi cho möåt vaâi keã vong böín xu phuå cuäng hoåc úã Myä: “Sao khöng nghô rùçng boån mònh cêìn nhûäng gò cao hún laâ tiïìn baåc, laâ àõa võ, vaâ nhaâ lêìu, xe húi?”. - Nguyïîn Thaái Bònh kyâ dõ thêåt! Caái höm lïî phaát bùçng tiïën sô haång ûu cuãa trûúâng Àaåi hoåc Oasinhtún, anh àaä àïën nhêån bùçng, nhûng trïn böå aáo thuång xïnh xang maâ anh àaä mùåc, theo àuáng nhû nghi lïî têåp tuåc cuãa caác trûúâng Àaåi hoåc Myä, anh àaä àñnh trïn lûng aáo thuång öng ngheâ Myä cuãa mònh möåt khêíu hiïåu viïët rêët to: “Viïåc Myä laâm taåi Viïåt Nam laâ vö àaåo lyá!”. Vaâ öng Ngheâ tên khoa coân tung lïn khù’p giaãng àûúâng nhûäng truyïìn àún nhû bûúm bûúám töë caáo Nichxún àang leo thang chiïën tranh man rúå úã miïìn Bù’c nûúác ta. - Bùçng hai cûã chó naây, Nguyïîn Thaái Bònh àaä cöng khai vaâ maånh meä toã sûå tûâ chöëi cuãa mònh, tûâ chöëi caái xaä höåi phöìn hoa taân khöëc Myä, tûâ chöëi caái baã vinh hoa laâm nhuåc ngûúâi cuãa Myä. Myä àïë quöëc yïu cêìu anh àûâng thêëy gò nûäa, “àûâng thêëy quï hûúng, àûâng thêëy àöìng baâo, àûâng thêëy chiïën tranh. Àûâng thêëy bêët cöng aáp bûác boác löåt, àûâng thêëy ngheâo àoái, bïånh têåt chïët choác”, thò seä àûúåc coá giaâu sang, hiïín vinh, beáo búã; nhûng chñnh caái höm phaát bùçng tiïën sô maâ anh àeo khêíu hiïåu nhû thïë, neám truyïìn àún nhû thïë, thò anh àaä xeá toaåc toaâng toang caái maâng lûâa döëi vaâ àe doåa cuãa Myä bao boåc anh röìi. Anh hiïån nguyïn thên, nguyïn oác laâ Viïåt Thaái Bònh, laâ Nguyïîn Thaái Bònh tûå àùåt cho mònh hoå Viïåt, laâ Nguyïîn Thaái Bònh àûúåc meå chuyïín buång àeã ra giûäa luác ta àang àaánh nhau vúái Phaáp 782 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU - meå anh kïí laåi: “Luác êëy vaâo khoaãng mûúâi giúâ àïm. Bïn ngoaâi, àaån rúi trïn maái ngoái loaãng xoaãng vaâ truáng vaâo vaách tûúâng nhaâ luåp suåp, thò úã trong, chaáu oe oe tiïëng chaâo àúâi” -; laâ Nguyïîn Thaái Bònh lïn hai tuöíi khi nûãa triïåu àöìng baâo Saâi Goân xuöëng àûúâng àûa àaám tang hoåc sinh Trêìn Vùn Ún; laâ Nguyïîn Thaái Bònh 16 tuöíi khi anh Nguyïîn Vùn Tröîi vang vang tiïëng noái voång ra tûâ khaám Chñ Hoâa. Anh hiïån nguyïn oác, nguyïn tim laâ doâng giöëng hoåc troâ Viïåt Nam, keã sô Viïåt Nam, yïu nûúác bêët khuêët! NGUYÏÎN THAÁI BÒNH Nguyïîn Thaái Bònh tûå àùåt cho mònh laâ Viïåt. Viïåt Thaái Bònh! öi àêët Viïåt thûúng yïu, Àêët töí tiïn nhen nhuám nêng niu, Khoái nêëu cúm chiïìu nhúá tûâ thuúã nhoã... Möåt laân khoái êëy thöi - chùèng bao giúâ rúâi nûäa Viïåt Thaái Bònh; vûúng vêën maäi trong anh; Sang nûúác Huï Kyâ àeân àïm nhûác mù’t, nhaâ choåc trúâi lïn, Anh caâng thêëy loâng mònh dûãng dûng laånh giaá! Öi Töí quöëc Viïåt Nam, Ngûúâi laâ têët caã, Chó coá ngûúâi daânh chiïëm caã höìn ta; Ta sang àêy maâ ruöåt chaáy bïn nhaâ, Bao nhiïu nùm nûúác non àaâ chaãy maáu. Xêm lûúåc Myä! Chuáng mi àïën töåt cuâng taân baåo! Àöìng baâo úi, con khöng phaãi àûáa con rúi, “Hiïån nay traái bom duy nhêët cuãa töi laâ traái tim töi. Traái tim naây coá thïí nöí vò àaåi nghôa”. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 783 Viïåt Thaái Bònh vûát caã Moåi baã vinh hoa Cöng danh tiïìn baåc; Trong guöìng maáy khöíng löì cuãa quên baåo ngûúåc Anh khöng chõu laâm möåt àinh öëc maå vaâng. Tûå mònh ài con àûúâng chñnh gian nan, Àûúâng saáng laáng cuãa rùång trêm bêìu, luâm dûâa nûúác, Àûúâng dên töåc anh huâng vaâ bêët khuêët! Trong maáy bay chuáng noá saát haåi anh. Anh chïët nhû möåt thiïn thêìn chaáy giûäa tuöíi xanh Öi quï anh, trùm nùm trûúác àaä sinh nhûäng nghôa sô anh huâng Cêìn Giuöåc Nay tïn anh laåi nhù’c trïn möi caác cuå giaâ em nhoã quanh chúå Trûúâng Bònh Rùçng con ngûúâi yïu nûúác, Saá chi troâng lúåi danh. Quï ngheâo cha meå khöí Àïí cho ta têëm tònh. Thûa caái öng Töíng thöëng Möåt duöåc bêìy höi tanh, Töi àaä nguyïìn chiïën àêëu Baåo lûåc chùèng run mònh. Öi! Tinh anh têm höìn Viïåt Thaái Bònh Àaä hoáa thaânh möåt maãnh trúâi xanh trïn àêët Viïåt. 1 thaáng 8 nùm 1972 X.D. 784 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Viïët baâi thú vïì Nguyïîn Thaái Bònh, trong buân maâ chùèng höi tanh muâi buân, maâ vêîn laâ cöët caách hoa sen, töi coân nghô àïën mùåt tiïu cûåc cuãa vêën àïì, àïën caái lûúái xaám maâ caác xaä höåi tû baãn Têy Êu, Bù’c Myä toãa vêy chung quanh thiïëu niïn, thanh niïn caác nûúác àoá. Nûä nghïå sô Jane Fonda àaä hoåc baâi haát Viïåt Nam “Dêåy maâ ài” tûâ nhûäng ngûúâi baån cuãa Nguyïîn Thaái Bònh úã Myä. Sûå thûác dêåy, sûå chiïëu saáng cuãa nhûäng têm höìn nhû Jane Fonda laâ möåt hiïån tûúång saãn sinh ra trong trêån baäo giêåt cuãa nhûäng têm trñ úã Myä, gêy ra búãi cuöåc Khaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác lay trúâi chuyïín àêët cuãa nhên dên Viïåt Nam ta. AÁnh saáng tiïëp tuåc gaåt dêìn boáng töëi, vaâ gaåt caâng ngaây caâng maånh meä. Úà àêy, töi xin giúái thiïåu möåt baâi thú: “Thû viïët tûâ Haâ Nöåi”. Nhaâ àaåo diïîn vö tuyïën truyïìn hònh Phaáp Geárard Guillaume sang nûúác ta quay möåt phim lúán vïì Lõch sûã Viïåt Nam; khi ngûúâi con trai àêìu cuãa öng mûâng sinh nhêåt 17 tuöíi taåi Pari trong thaáng baãy vûâa röìi, thò Gïra Guidöm úã Haâ Nöåi. Chuá thiïëu niïn múái lúán lïn, àêìy möång mú vaâ lyá tûúãng, thò gùåp ngay nhûäng aãnh hûúãng khöng töët cuãa xaä höåi tû baãn gieo rù’c vaâo thanh thiïëu niïn Phaáp sûå hoang mang trûúác cuöåc söëng, thêëy àúâi laâ maâu xaám, thêåm chñ maâu àen. Tònh traång úã Pari cuäng coá trong Saâi Goân taåm chiïëm, àöëi vúái möåt söë baån treã chûa tòm thêëy con àûúâng cuãa Viïåt Thaái Bònh. Vúái têëm loâng cuãa möåt ngûúâi cha yïu con tha thiïët, nhaâ àiïån aãnh Phaáp gûãi vïì cho con trai mònh úã Pari, hònh aãnh möåt thiïëu niïn Viïåt Nam cuäng 17 tuöíi maâ öng àùåt tïn laâ Gioáng, cuâng möåt tïn vúái Thaánh Gioáng ngaây xûa. Mûúâi baãy tuöíi Viïåt Nam àaä phêën àêëu, chiïën àêëu àïën thïë naâo! “Lao xao soáng vöî ngoån tuâng - Gian nan laâ núå anh huâng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 785 phaãi vay”. Gioáng vûâa sinh ra laâ caác thûá hung thêìn àaä xuám quanh nöi em, baân nhau caách “Vùån gaäy cöí hay laâ dêìn xûúng söëng” caái con ngûúâi múái sinh ra cuâng vúái chuã nghôa xaä höåi úã Viïåt Nam. Nhûng caã thïë hïå 17 tuöíi naây àaä tranh àêëu gan liïìn, laâm cho möåt ngaây vinh quang laåi moåc trïn Haâ Nöåi, vaâ theo yá nghô cuãa nhaâ nghïå sô Phaáp, thò chñnh ngaây saáng trïn Haâ Nöåi laâm cho caái àïm tinh thêìn trïn Pari cuäng búát àen dêìn. Tûâ Haâ Nöåi, cha gûãi thú noái vúái con taåi Phaáp: Àûâng àau àaáu sêìu àúâi nhû thïë nûäa! Thïë giúái naây sù’p choái mûúâi vaån mùåt trúâi, búãi Khaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác cuãa Viïåt Nam trïn àaâ thù’ng lúåi lúán. Caách maång trïn thïë giúái vêîn trïn àaâ tiïën bûúác. Baâi thú cuãa möåt nhaâ vö tuyïën truyïìn hònh Phaáp vö hònh trung maâ noái: “Vinh quang thuöåc vïì thanh niïn chiïën sô Viïåt Nam ài theo con àûúâng ”khöng coá gò quyá hún àöåc lêåp tûå do" cuãa Höì Chuã tõch. Chuáng ta noái: Vinh quang thuöåc vïì nhûäng têm höìn thûác tónh vuâng dêåy chiïën àêëu, vinh quang thuöåc vïì trñ thûác caách maång, vinh quang thuöåc vïì nhûäng Nguyïîn Thaái Bònh! THÛ VIÏËT TÛ HA NÖÅI (gûãi vïì con töi vûâa 17 tuöíi) Con trai yïu quyá cuãa cha, àang biïën chuyïín thaânh ngûúâi lúán Vò sao cuöåc àúâi naây con nhòn thêëy noá laâ dûä túån, Buöìn baä, nhúåt xanh. Úà àoá con chùèng thêëy doåi mùåt trúâi, cuäng chùèng thêëy mùåt trùng? Haäy gaåt khoãi traái tim con nöîi êu sêìu tai aác êëy. Con úi, nghô laåi! 786 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Haäy nghô àïën chuá thiïëu niïn kia, möåt thên mònh nûäa cuãa con Sinh dûúái möåt bêìu trúâi khaác, caách àêy mûúâi bêíy nùm troân Taåi thaânh Haâ Nöåi! Luác êëy trïn Haâ Nöåi àang moåc lïn möåt ngaây choái loåi, Vaâ àïm rêët töëi tùm coân àeâ nùång Pari, Àïm töëi nhû chò... Em nhoã luác êëy sinh ra cuâng chuã nghôa xaä höåi. Têët caã nhûäng boån hung thêìn rònh moâ aám haåi Quanh chiïëc nöi em. Vaâ baân caäi vúái nhau coá caách naâo àem Vùån gaäy cöí hay laâ giêìn xûúng söëng Caái em tïn Gioáng! Cuäng nhû em nhoã truyïån xûa, em Gioáng bêy giúâ Vïì gan daå vaâ sûác trai cuäng àïìu lúán phöíng, Quyïët têm muöën söëng! Bêëy giúâ têët caã hung thêìn àïìu thaã hïët seát ra, Thaã hïët tay nghïì, nghïå thuêåt, kyä thuêåt chuyïn gia Cuãa khoa töåi aác, Àùång maâ àaánh chuá thiïëu niïn doäng daåc Àang cuâng vúái loaåt mûúâi baãy tuöíi thiïëu niïn Tranh àêëu gan liïìn! Möåt lêìn nûäa caái baåo lûåc àui muâ bõ àeâ xuöëng dûúái, Möåt ngaây vinh quang laåi moåc trïn Haâ Nöåi, Vaâ caái àïm àen Trïn Pari cuäng àaä búát àen dêìn... Húäi con yïu quyá cuãa cha, sù’p biïën chuyïín thaânh ngûúâi lúán, Con úi haäy chùån, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 787 Tûâ àêy àuöíi hùèn caái nöîi àau àúán sêìu àúâi! Thïë giúái naây sù’p choái mûúâi vaån mùåt trúâi, Sao con laåi thêëy Trûúác mù’t con dûä túån, buöìn rêìu, nhúåt taái Caái cuöåc àúâi naây? Nghô àïën ài con, haäy nghô àïën ngûúâi baån Gioáng, Cuäng chñnh laâ con Sinh dûúái möåt bêìu trúâi khaác, trûúác àêy mûúâi baãy nùm troân. 20-7-1972 GEÁRARD GUILLAUME Xuên Diïåu dõch Nhûäng baån Gioáng Viïåt Nam mûúâi baãy tuöíi, vaâ nhûäng em cuãa hoå, nhûäng anh cuãa hoå vö haån tûå haâo vúái lúâi noái cuãa Baác Höì: “Laâ ngûúâi theo doäi vaâ töí chûác thanh niïn tûâ bûúác àêìu hiïëm hoi chó coá taám chaáu, ngaây nay tröng thêëy coá haâng triïåu àoaân viïn thanh niïn, haâng triïåu chaáu beá nhi àöìng phaát triïín mún múãn nhû hoa núã muâa xuên. Vúái möåt thïë hïå thanh niïn hùng haái vaâ kiïn cûúâng, chuáng ta nhêët àõnh thaânh cöng trong sûå nghiïåp baão vïå miïìn Bù’c, giaãi phoáng miïìn Nam, thöëng nhêët Töí quöëc”. Thaáng 11-1972 788 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU LAÂNG MÖNÀAVI, LAÂNG XÖ VIÏËT Töi àïën thùm nöng trûúâng Kiröëp, qua cêu chuyïån haân huyïn, àûúåc caác baån úã àêy cho biïët rùçng mêëy thaáng trûúác, coá àoaân àaåi biïíu do àöìng chñ Tön Quang Phiïåt dêîn àêìu àaä àïën thùm nöng trûúâng, vúái Trêìn Àùng Khoa vaâ Nguyïîn Thõ Hùçng, Chuã tõch nöng trûúâng laåi khoe vúái töi rùçng mònh àaä dûå cuöåc mñt tinh úã thuã àö Kisineáp chaâo mûâng Höì Chuã tõch nùm 1962, khi Ngûúâi àïën thùm Mönàavi. Nûúác Cöång hoâa xaä höåi chuã nghôa Mönàavi coá hún ba triïåu dên, úã vïì phña têy nam Liïn Xö, coá thuã àö Kisineáp 30 vaån dên, möåt thaânh phöë rêët xinh xù’n, nhiïìu cêy boáng maát nhû úã bïn ta. Mönàavi beá nhûng maâ “beá haåt tiïu”, hùng chiïën àêëu, gioãi lao àöång, vaâ luön luön sùén tònh mïën khaách, êëm tònh ngûúâi. Töi àaä chuá yá tòm thùm möåt laâng xö viïët, àïí àûúåc xem búâ söng giïëng nûúác vaâ con ngûúâi nhû úã àöìng quï Viïåt Nam, vaâ töi àaä àïën Mönàavi thùm nöng trûúâng Kiröëp. Röång, röång lù’m, àûáng trïn ngoån àöìi coá truå súã nöng trûúâng, töi phoáng têìm mù’t nhòn chung quanh; hún möåt vaån hecta àêët khöng phaãi laâ ñt! Àöìng chñ chuã tõch cho töi biïët möåt ñt söë liïåu: tûâ 1946 àïën 1949, Mönàavi àaä húåp MAÂI SÙÆT NÏN KIM 789 taác hoáa úã nöng thön. Nùm 1949, nöng trûúâng Kiröëp thaânh lêåp, mûúâi nùm sau laåi múã röång nûäa, vaâ hiïån nay göìm 9 laâng, möåt vaån dên, trong àoá coá 4.500 lao àöång. Coá 98 maáy keáo, 42 xe vêån taãi, 3.500 suác vêåt maâ 1.400 laâ boâ sûäa, 1.500 cûâu; thu 5.000 têën nho, coá 9 nhaâ trûúâng, 2.200 hoåc sinh, 95 thêìy giaáo, 24 kyä sû nöng nghiïåp, möåt bïånh viïån 25 giûúâng, v.v... Nghe baáo caáo nhû vêåy trong möåt luác, ta coá thïí tûúãng nhû laâ möåt bûäa cöî àaä laâm sùén ngon laânh. Nhûng töi àaä nhòn nhûäng baân tay úã àêy, nhûäng baân tay cuãa öng cuå haái nho, thoaåt àêìu töi cûá tûúãng nhû öng cuå àaä nhuáng tay vaâo dêìu maáy vaâ lau chûa khö saåch, nhûng khöng, àoá laâ nhûåa caânh nho, nhûåa quaã nho àaä ngaây möåt, muâa möåt baám vaâo tay cuå; töi àaä thêëy trong möåt cuöåc hoåp nhiïìu baân tay thúå maáy rêët saåch, nhûng dêìu maáy àaä thêëm vaâo da, rûãa lau thïë naâo cuäng khöng ài, hêìu nhû thaânh baãn chêët cuãa tay röìi; töi àaä súâ baân tay cuãa öng cuå giûä nhaâ truå súã nöng trûúâng, da chai - khi coân treã, öng àaä lêëy rùng cù’n vúä quaã oác choá voã cûáng, nay öng cuå nù’m tay laåi coân àêåp vúä noá ra àûúåc. Bêy giúâ thò töi ngöìi trïn chiïëc xe vönga cuãa nöng trûúâng, ra thùm àöìng cuâng vúái chuã tõch nöng trûúâng vaâ àöìng chñ Bñ thû Àaãng trong chiïën tranh vïå quöëc àaä laâ àaåi taá. Cuöëi muâa ngö röìi, ngö àûáng àaä khö bao, khö laá: chiïëc maáy gùåt àêåp tûå chaåy lêëy, khöng cêìn maáy keáo, ài haái ngö. Noá chaåy qua, vaâ traái ngö àûúåc laãy riïng ra, coân thên ngö thò àaä àûúåc cù’t nhoã. Gioá trïn àöìng röång thöíi khaá maånh, laá ngö khö bay raâo raâo dûúái chên; möåt phuå nûä ài theo sau, nhùåt nhûäng quaã ngö coân soát, neám lïn chiïëc xe hai ngûåa do möåt chuá beá dù’t. Nhûäng maãnh vuån laá ngö, thên ngö tung bay theo gioá möåt caách thuá võ. Àöìng 790 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chñ chuã tõch nöng trûúâng noái: “Xûa trïn möåt maãnh àêët nhoã thò laâm àûúåc gò? Nay laâm gioãi thò àûúåc nhiïìu ngö, cho vêåt vaâ cho ngûúâi. Cuâi quaã ngö duâng vaâo cöng nghiïåp dïåt; trong cuâi coân lêëy ra 6% laâ dêìu, coá thïí raán thûác ùn; coá 67 thûá lêëy tûâ ngö ra...” Gioá trïn àöìng vêîn thöíi vun vuát; nhûäng laá ngö bõ caát bay raâo raâo nhû laâ tre khö. Nhûng muâa chñnh hiïån giúâ laâ nho. Nùm nay àûúåc muâa nho. Ngaây höm qua haái àûúåc 32 têën. Möåt chiïëc xe chúã möåt chuyïën àaä àûúåc ba têën nho àem àöí truát úã nhaâ maáy laâm rûúåu vang. Ngaây höm nay coá ba nghòn ngûúâi ra àöìng laâm viïåc; trong tuêìn naây phaãi haái nhanh cho hïët nho, keão reát àaä vïì. Nho àen laâm rûúåu vang àoã, nho xanh laâm rûúåu vang trù’ng. Caác baâ, caác chõ haái nho vaâo nhûäng gioã mêy; mêëy höm nay trúã reát àêìu muâa, reát àöët chaáy seám laá nho, tiïëng laá nho khö chaåm tay raâo raâo, laách taách. Treã con theo ra àöìng nho, chen vaâo nho. Anh àöåi trûúãng phï bònh gù’t gao möåt ngûúâi haái boã soát nho úã chöî goác vûúân hònh thûúác thúå. Nho tröìng möåt lêìn söëng àûúåc böën, nùm chuåc nùm, coá cêy söëng möåt trùm nùm. Vò thïë, phaãi chön nhûäng coåc bùçng bï töng vaâ giùng dêy theáp cho nho tûåa baám. Nho xanh nhû ngoåc thaåch, nhûäng quaã nho daâi coá thïí nhòn nhû laâ ngoåc àeo hoa tai. Bïn nho laâ luáa mò gieo, moåc àaä xanh. Nhûäng ruöång luáa mò röång raäi thïnh thang, luáa mò nhuá xanh trïn maâu àêët àen, möåt hecta coá àïën chñn triïåu cêy luáa mò, khöng phaãi maâu xanh laá maå bïn ta, nhûng maâu “xanh laá mò” bïn àêët baån cuäng xanh mûúåt. Vaâ trong hai àïm, hai ngaây rûúäi úã vúái nöng trûúâng Kiröëp, töi àaä ài thùm nhû vêåy, nhû möåt ngûúâi baån thên, nhû möåt anh em. Thùm traåi nuöi boâ, thùm traåi nuöi lúån; MAÂI SÙÆT NÏN KIM 791 tûâ traåi naây sang traåi noå laâ mûúâi kilömeát, ài xe húi. Töi lêëy laâm laå khi nghe noái àïën “nhaâ maáy nuöi gaâ”; àïën núi, töi múái hiïíu. Thò ra bao nhiïu gaâ àïìu nuöi trong möåt nhaâ coá maáy cho ùn, cho uöëng, queát doån, tûâ gaâ con àïën gaâ choai, gaâ lúán, rùåt möåt giöëng löng trù’ng toaát. Nhaâ maáy múái xêy dûång, àaä nuöi àûúåc 12 vaån gaâ, vaâ seä coá taám triïåu trûáng trong möåt nùm. Töi laåi ài thùm traåm cú khñ; ngûúâi ta àang chûäa xñch cuãa möåt maáy keáo; trûúác kia, phaãi ài 100 kilömeát àïën nhaâ maáy àïí chûäa, nay taåi traåm àaä coá maáy baâo, maáy phay, maáy khoan. Töi àïën thùm caã loâ baánh mò. Töi ra vûúân taáo xem haái taáo. Nhûäng cêy taáo chñn nùm coân treã lù’m, quaã àêîy caânh; taáo xanh, taáo vaâng, taáo hai maá àoã au au, caác baâ caác chõ úã nöng trûúâng àoáng vaâo thuâng; thêåt nhû caãnh töi àaä tröng thêëy veä trong saách chêu Êu khi töi coân nhoã. Nhûng töi thñch nhêët nhûäng con ngûúâi nöng trûúâng. Caác em beá xñu trong caác nhaâ giûä treã àang haá möìm ùn sûäa; caác em lúán hún trong vûúân treã haát tùång caác em bïn Viïåt Nam möåt baâi gioång ï a rêët dïî thûúng. Nöng trûúâng Kiröëp phêën àêëu, saãn xuêët, vaâ söëng. Treã con cù’p saách, xaách cùåp ài hoåc buöíi saáng vïì. Trûa, tiïëng lúån uåt õt sau nhûäng ngöi nhaâ. Chuâm úát cay, àoã, cay nhû úát bïn ta, phúi treo ngoaâi àêìu tûúâng. Raå luáa mò chia cho caác höå chêët phúi chúâ muâa àöng sù’p àïën. Coá caã gaâ gaáy trûa nûäa, nhûng khöng gúåi vù’ng veã nhû nhûäng tiïëng gaâ trûa ngaây xûa. Nhûäng con võt moã vaâng nùçm róa löng trong caái laåch nhoã. Tiïëng ngöîng rûúán daâi cöí ra vaâ kïu. Caác em nhoã àeâo nhau ài xe àaåp. Nhûäng nhaâ lúåp ngoái, lúåp göî, lúåp sù’t têy, sún maâu nêu, tûúâng queát vöi xanh, maâu 792 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lú sêîm. Quêìn aáo àoã, xanh phúi dêåu göî. Tiïëng taâu bay xa xa úã trïn trúâi. Àïm àïën. Laâng maåc thù’p àeân àiïån. Coá tiïëng choá suãa rêm ran. Vêîn nghe tiïëng maáy, tiïëng xe laâm viïåc chaåy. Töi àaä úã àêy, giûäa laâng xö viïët, giûäa laâng Mönàavi. Töi àaä thûác giêëc dêåy giûäa khuya gêìn saáng, töi ra sên, nhòn trúâi thêëy sao Bù’c àêíu rêët gêìn, trùng saáng àaä nhaåt “Bù’c àêíu hoaânh thiïn daå duåc lan”; Bù’c àêíu ngang trúâi àïm muöën caån, gêìn saáng röìi; cêu thú cöí úã phûúng Àöng vêîn àuáng dûúái trúâi xö viïët; nhòn trúâi, töi thêëy êëm cuáng tònh yïu thûúng nhên loaåi. Töi àaä àûúåc dûå möåt buöíi hoåp cuãa nhûäng àöåi trûúãng saãn xuêët, nhûäng kyä thuêåt viïn, nhûäng ngûúâi coá traách nhiïåm cuãa nöng trûúâng. Giûäa phoâng, àeân treo baãy ngoån döåi lïn trêìn coá trang àiïím luáa mò vaâ nho. Nhûäng ngûúâi àïën àêy coân caã aáo quêìn lao àöång ban ngaây. Chuã tõch nöng trûúâng, 38 tuöíi, àaä laâm mûúâi lùm nùm nöng nghiïåp, noái hùng haái. Àöi luác töi tûúãng nhû laâ ngûúâi ta caäi nhau. Khöng, hoå baân chuyïån laâm ùn, phï bònh ai laâm thiïëu soát. Hoå yïu cêìu nhau phaãi duâng cuâi hoa hûúáng dûúng cho boâ ùn àïí boâ thïm beáo, khiïín traách nhûäng ngûúâi khöng muöën cho mûúån xe vêån taãi àïí chúã cuâi hûúáng dûúng, nhù’c nhau: “Nhaâ nûúác mua sûäa khöng phaãi tñnh theo chêët nûúác, maâ tñnh theo chêët beáo trong sûäa”. Hoå baây cho nhau caách giûä baä nho nhû thïë naâo, caách àun lêîn noá vúái thûác ùn cho lúån. Àöåi xêy dûång bõ phï bònh laâm luång quaá chêåm chaåp, baâ con àang àúåi nhaâ hai têìng àïí úã. Ngûúâi ta muöën thûåc hiïån àuáng nhûäng doâng chûä ghi úã trûúác cûãa nhiïìu xñ nghiïåp: Xêy dûång laâ leä söëng Lao àöång êëy vinh quang. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 793 Töi caãm àöång biïët bao khi ba trùm ngûúâi úã nöng trûúâng hoåp chêåt phoâng chiïëu boáng àïí nghe töi noái chuyïån vïì Viïåt Nam. Möåt khöng khñ thên yïu, caãm phuåc dên töåc Viïåt Nam bao truâm buöíi hoåp. Hoå vöî tay rêët lêu, khöng phaãi vöî tay töi, maâ hoå vöî tay hoan nghïnh dên töåc Viïåt Nam anh em chiïën àêëu anh duäng chöëng àïë quöëc Myä vaâ thù’ng lúåi lúán lao. Nöng trûúâng Kiröëp laâ möåt höåi viïn cuãa Höåi Xö viïët Hûäu nghõ. Buöíi chiïìu höm êëy, hoaâng hön baãng laãng, töi ài daåo quanh laâng maåc, xuöëng möåt chên àöìi, bûúác theo möåt con àûúâng thêëp hùçn nhûäng vïët baánh xe àaä khö, àêët gúâ lïn. Buöíi chiïìu úã àöìng quï nûúác naâo cuäng phaãng phêët möåt niïìm nhúá nhung; töi bûúác ài, àang nhúá nûúác nhaâ. Böîng trûúác mùåt töi ài túái möåt thiïëu niïn àöå mûúâi hai tuöíi, àöåi möåt caái muä caát keát, tay xaách möåt chiïëc bònh nhöm, coá leä àûång thûác ùn; töi coá caãm tûúãng nhû chó coá hai ngûúâi gùåp nhau trong khoaãng yïn lùång. Töi cûúâi vúái em nhoã, chó tûå giúái thiïåu bùçng hai tiïëng: “Viïåt Nam”. Böîng nhiïn hai mù’t em nhoã tûúi tónh bûâng lïn, tûúãng chûâng nhû sûå bûâng núã trïn neát mùåt em coá khaã nùng dûång caã caái muä caát keát. Em cuäng chó àaáp laåi: “Viïåt Nam!”, nhû ngaåc nhiïn, nhû mûâng hoãi, nhû caãm phuåc, nhû mïën yïu. Em ài xa, coân ngoaãnh mùåt laåi trong boáng chiïìu nhaá nhem; àïën luác em quay àêìu, töi vêîn tûúãng coân thêëy àöi mù’t em bûâng saáng. Chao öi em nhoã nöng thön xö viïët Mönàavi! Chuá àaä hön chaáu röìi àêëy! Coá ai ngúâ, khöng möåt lúâi noái, hai chuá chaáu àaä gù’n chùåt möëi tònh mïën thûúng giûäa hai dên töåc, maâ boáng chiïìu laâm cho thïm mïnh mang xa röång, nhû nhuöåm möåt maâu sù’c thiïng liïng... Matscúva 23-10-1965 Haâ Nöåi 5-12-1965 794 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU BUNGARI THÊN THIÏËT NHÛÄNG LAÂNG XANH Dô nhiïn cêy cöëi úã Bungari khöng um tuâm àûúåc àïën mûác nhû úã Viïåt Nam ta, nhûng töi ài thùm nöng thön Bungari vaâo thaáng taám nùm 1971 naây, cuäng àaä coá möåt caãm giaác xanh tûúi thêåt laâ lyá thuá. Xe ö tö cuãa chuáng töi lûúát trïn nhûäng con àûúâng hai bïn coá nhûäng caánh àöìng vúái nhûäng voâi nûúác quay troân vaâ phun tûúái, coá nhûäng àêåp thuãy lúåi vaâ nhûäng höì nhên taåo, nhûäng caánh àöìng khi thò nho, khi thò hûúáng dûúng... Anh baån cuãa töi kïí laåi rùçng nùm 1958, anh àïën Bungari lêìn àêìu; àïën bêy giúâ thò àöíi khaác rêët nhiïìu: böå mùåt thaânh thõ vaâ nöng thön khoá maâ phên biïåt. Ngûúâi ta ra khoãi thuã àö àïí vïì caác tónh luác naâo khöng biïët, ngûúâi ta qua caác huyïån lyå àïí vïì caác laâng luác naâo khöng biïët, búãi nöng thön cuäng nhaâ cûãa, phöë xaá nhû thaânh thõ. Töi rêët yïu thñch nöng thön Bungari; nöng thön laåi coá phêìn phong phuá hún thaânh thõ: cûá 100 höå thò 44 höå coá maáy vö tuyïën truyïìn hònh, 47 höå coá maáy giùåt, 28 höå coá MAÂI SÙÆT NÏN KIM 795 tuã ûúáp laånh. Têët caã hún böën triïåu nöng dên, hêìu hïët àaä coá húåp taác xaä. Bungari laâ nûúác àêìu tiïn trïn thïë giúái àaä thûåc hiïån traã lûúng hûu trñ cho nöng dên. Töi úã nöng thön Bungari maâ nhû vêîn nïëm caái võ àêåm àaâ cuãa àêët nûúác quï hûúng mònh. Coá nhûäng laâng cuäng giöëng nhû laâng maåc bïn nûúác ta: haâng raâo, phöë thêëp, con choá trong nhaâ, gaâ thêín thú ài ùn, võt laåch baåch trong nhûäng suöëi caån. Trûa höm êëy, trïn àûúâng tûâ Buyïëcga ài Caáclövö, xe chuáng töi tònh cúâ gheá laåi Lödúneát, möåt laâng úã bïn àûúâng. Thêåt laâ tûå nhiïn, chùèng coá ai böë trñ. Truå súã uãy ban coá chiïëc cöíng nhoã, trïn coá hònh buáa liïìm vaâ ngöi sao àoã. Nhûäng haâng raâo coá hoa dêm buåt tñm. Hai cêy trù’c baá diïåp cao to. Nhûäng ngöi nhaâ bònh thûúâng nhêët tröng vêîn xinh, trïn maái coá daân sù’t cuãa vö tuyïën truyïìn hònh. Chuáng töi àûáng úã trûúác nhaâ vùn hoáa cuãa laâng: möåt nhaâ hai têìng khaá àöì söå; àêy àoá coá nhûäng böìn hoa höìng àang núã. Töi nhòn kyä: hoa höìng lúán, àeåp, vaâ nhiïìu, thêåt laâ “àêët nûúác hoa höìng”, àïën àêu cuäng coá. Loa phoáng thanh àang haát. Buöíi trûa, caác baâ cuå ngöìi úã nhûäng ghïë daâi àan len. Möåt thiïëu nûä nöng thön xinh, àeo àöi hoa tai, hoãi thò cö noái àaä hoåc xong lúáp 11 (cuäng nhû töët nghiïåp cêëp III), hiïån laâm cöng taác giûä höì sú vùn kiïån cho Höåi àöìng nhên dên xaä. Chuáng töi vaâo thùm möåt gia àònh. Maái nhaâ ngoái àoã; têìng trïn coá ba buöìng, vaâ möåt têìng dûúái. Baâ chuã nhaâ ñt noái, coá ngûúâi laáng giïìng tiïëp chuyïån höå; baâ cuå 54 tuöíi, öng cuå 56, àang laâm vûúân. Con trai laâ thúå nïì úã húåp taác xaä, lûúng 120 lïva (anh baån Bungari cuãa töi úã Xöphia, möåt nhaâ phï bònh, cöng taác úã möåt taåp chñ vùn hoåc, lûúng 796 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cuäng chó 120 lïva nhû thïë). Cö con dêu laâm úã vûúân caâ chua cuãa húåp taác xaä, lûúng 80 lïva (möåt lïva bùçng hai àöìng rûúäi Viïåt Nam). Cö con gaái coá xe mö tö. Ngöi nhaâ laâm töën 6.000 lïva. Gia àònh coân tiïët kiïåm àûúåc nhiïìu tiïìn, chûa biïët mua gò. Chuã nhaâ bûng ra möåt àôa caâ chua chñn tûúi vûâa haái úã vûúân thaái ra, rù’c möåt ñt muöëi böåt. Thûác nhù’m naây thûåc laâ lyá thuá, vûâa thanh àaåm laåi vûâa àêåm àaâ, caâ chua ngon quaá, nhúá maäi! nhù’m vúái rûúåu cuãa gia àònh cêët lêëy tûâ baä nho, pha vaâo möåt ñt höìi, thaânh rûúåu anñt. Nûúác uöëng lêëy tûâ giïëng lïn cûá thïë uöëng, rêët ngoåt. ÊËn tûúång sêu sù’c nhêët àöëi vúái töi laâ buöíi àïën thùm laâng Növö Sïlö, nghôa laâ laâng múái. Laâng naây xûa kia, nùm 1886, àaä coá cuöåc nöíi lïn chöëng sûå àö höå cuãa boån thûåc dên Thöí Nhô Kyâ, laâng bõ àöët, sau xêy dûång laåi, cho nïn goåi laâ “laâng múái” àaä gêìn 90 nùm nay. Ngaây nay úã laâng coân coá àaâi kyã niïåm nhûäng ngûúâi khúãi nghôa hy sinh. Chõ chuã tõch húåp taác xaä hiïìn laânh, vïì mùåt thuêìn phaác, tròu mïën cuãa ngûúâi nöng dên. Àêy laâ möåt húåp taác xaä tiïn tiïën àûáng haâng àêìu vïì traã lûúng cho xaä viïn. Chuã yïëu laâ tröìng hoa quaã, thïm chùn nuöi, vaâ coá caã hoaåt àöång cöng nghiïåp. Tröìng mêån, lï, taáo, vaâ möåt loaåi quaã giöëng nhû traái mêm xöi bïn ta, àoã aánh lïn. Möîi nùm húåp taác xaä thu hoaåch 6.000 têën hoa quaã. Húåp taác xaä coá 500 con boâ sûäa, 1.500 con boâ con, 7.000 con cûâu meå, 1.500 cûâu con; möåt con boâ caái möåt nùm cho 2.500 lñt sûäa. Chuáng töi àïën thùm xûúãng laâm nûúác hoa quaã cuãa húåp taác xaä. Ong coân bay àïën huát mêåt trïn nhûäng àöëng traái. Nûúác hoa quaã àoáng vaâo chai, baán ài khù’p nûúác. Chuáng töi àïën thùm xûúãng laâm chêët deão, saãn xuêët nhûäng chai MAÂI SÙÆT NÏN KIM 797 nhûåa, höåp nhûåa nhiïìu maâu. Húåp taác xaä coân coá xûúãng laâm dêy theáp gai, laâm caác thûá bao coái. Chuáng töi àïën thùm nhaâ maáy thuãy àiïån cuãa húåp taác xaä. Nhaâ maáy naây lúåi duång sûác nûúác chaãy tûâ trïn nuái vïì. Möîi nùm húåp taác xaä nöåp laäi cho Nhaâ nûúác 1.300.000 lïva vaâ chia laäi 2.500.000 lïva cho xaä viïn. Lûúng haâng thaáng cuãa chuã tõch húåp taác xaä tûâ 270 àïën 300 lïva. Caãm tûúãng thêåt khoá phai múâ! Buöíi thùm húåp taác xaä naây quaã laâ lyá thuá. Trûa höm êëy húåp taác xaä múâi töi ùn bûäa trûa, chõ chuã tõch laái xe vönga cuãa riïng àïën khaách saån trong laâng; chõ laái xe möåt caách giaãn dõ cuäng nhû trûúác kia chõ ài chùn cûâu vêåy thöi. Höm nay töi ngöìi taåi nhaâ cuãa töi maâ viïët, vêîn tûúãng nhû coân nghe ngaâo ngaåt hûúng hoa höìng cuãa àêët nûúác Bungari, thúm vang maäi àïën àêy, vaâ àïën bêy giúâ. Töi àaä àûáng giûäa Thung luäng hoa Höìng nöíi tiïëng. Tûâ lêu töi àaä ûúác mú àïën lêëy hûúng thúm úã thung luäng êëy, mang vïì quï hûúng mònh. Dô nhiïn töi khöng thïí mang caã àöìng hoa vïì, nhûng töi mang hònh aãnh biïín hoa úã trong àöi mù’t, vaâ mang nûúác tinh hoa höìng vïì theo vúái töi. Chó múái tûâ 500 nùm laåi àêy thò Bungari múái coá giöëng höìng lêëy àûúåc nûúác hoa. Bêy giúâ thò tinh hoa höìng cuãa Bungari töët nhêët thïë giúái; àoá laâ möåt loaåi hoa höìng àùåc biïåt, göìm rêët nhiïìu caánh nhoã, vaâ àûång hûúng thúm ngêy ngêët. Möåt hecta haái àûúåc 3.500 kilö hoa. Hoa trù’ng thò 5.000 kilö, hoa àoã thò 3.000 kilö, lêëy àûúåc möåt kilö tinh höìng. Cêy höìng haái hoa àûúåc 15 nùm, sau àoá phaãi nhöí, tröìng loaåi khaác. Möåt kilö tinh höìng giaá 8.000 lïva. Öi! Àaä laâ möåt ngûúâi laâm thú, maâ àûúåc àïën thùm Bungari, sao laåi coá thïí khöng ài thùm Thung luäng Hoa 798 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU höìng! Cho nïn töi àïën giûäa thung luäng höìng thúm naây, nhû àûúåc möåt giêëy chûáng nhêån. Böîng nhiïn cêët tiïëng haát lïn trong töi baâi thú “Nhûäng àoáa höìng”: ... Núi nùm trùm nùm àêëu tranh giaânh àöåc lêåp Maáu bêët diïåt cuãa nhûäng ngûúâi yïu nûúác hy sinh Laåi ûãng mùåt nhûäng hoa höìng - möîi buöíi bònh minh Núi haånh phuác con ngûúâi àaä àùåt thaânh luêåt nûúác Cuäng nhû nuái Pirin soi xuöëng mùåt höì trong Ài soáng àöi baánh mò vúái hoa höìng... ... Töi laåi trúã vïì Viïåt Nam mang theo möåt àoáa hoa höìng; Caánh hoâa trùm aánh, höìn nûác muön böng; Gai nhoån sù’c àïí quên thuâ àûúåc biïët, Vúái ngûúâi thên hûúng tha thiïët êëm nöìng... Nöng nghiïåp Bungari phaát triïín rêët vûäng chù’c, coá thïí noái rùçng nöng thön Bungari giaâu nûát cuãa. Hiïån nay, sau Àaåi höåi Àaãng lêìn thûá mûúâi, Bungari seä àûa nïìn nöng nghiïåp lïn möåt bûúác daâi nûäa, tûâ 3.410 húåp taác seä húåp nhêët coân 810 húåp taác xaä lúán, möîi húåp taác xaä coá 4.000 hecta, thaânh lêåp caác khu liïn hiïåp cöng nöng nghiïåp. Thñ duå úã Bungari àang nghiïn cûáu maáy haái caâ chua. Muöën nhû vêåy, vûâa thiïët kïë maáy haái, nhûng laåi vûâa caãi taåo giöëng àïí taåo ra möåt giöëng caâ chua múái, cûá kïët traái döìn lïn trïn àêìu cêy, vaâ traái phaãi chñn àïìu möåt loaåt, laåi phaãi chñn maâ vêîn cûáng àïí coá thïí haái bùçng maáy. Úà Bungari hoa quaã rêët nhiïìu, nhaâ cuãa nûä thi sô laäo thaânh Ïlidavïta Bagriana úã ngoaåi ö Xöphia, vûúân cuäng nhiïìu quaã mêån xanh trong nhû ngoåc thaåch vaâ ùn rêët ngoåt. Hai bïn àûúâng tham quan cuãa töi, ö tö lûúát giûäa MAÂI SÙÆT NÏN KIM 799 nhûäng haâng cêy ùn quaã, nhûäng àöìng ruöång tröìng traái mêm xöi, tröìng nho... Theo lïå úã Bungari, ngûúâi ài àûúâng coá thïí haái traái ùn, miïîn laâ àûâng haái àem ài baán. Huöëng chi töi laåi laâ möåt khaách quöëc tïë, laåi laâ möåt baån Viïåt Nam; cö phiïn dõch nhiïìu luác àaä cho xe chuáng töi xuöëng bïn àûúâng, haái quaã, khi thò möåt muä àêìy àaâo chñn, khi thò möåt muâi soa nùång quaã mêån àoã vúái quaã mêån xanh, khi thò nhûäng chuâm lï, chuâm taáo moång. Xe laåi tiïëp tuåc lùn baánh. Töi ùn quaã maâ ngêîm nghô: “Bungari úi! Chuác cho ngûúâi anh em ruöåt thõt cuãa ta xêy dûång thaânh cöng rûåc rúä chuã nghôa xaä höåi! Chuáng ta giûä maäi tònh yïu thûúng àùçm thù’m giûäa hai dên töåc Viïåt Nam, Bungari!”. 11-1971 YÁ NGHÔ TRÏN ÀÊËT HOA HÖÌNG Chuáng töi àûáng trïn möåt trong baãy ngoån àöìi cuãa thaânh phöë Plöàip (Plodiv), nhòn ra vaâ nhòn xuöëng chung quanh. Nhaâ cûãa phöë xaá traãi ra trong àöìng bùçng vaâ baám moác treâo lïn caác ngoån àöìi, úã búâ bïn phaãi cuãa söng Maritda lûúån khuác. Àêy laâ thaânh phöë lúán thûá hai cuãa nûúác Bungari, sau thuã àö Xöphia; nùçm úã miïìn Nam, trong àöìng bùçng Túraxú (Thrace) coá Thung luäng hoa Höìng nöíi tiïëng; chñnh trong Thung luäng hoa Höìng naây, dûúái thúâi kyâ àö höå àùçng àùéng cuãa Thöí Nhô Kyâ, àaä xuêët hiïån nhûäng nhaâ aái quöëc, nhûäng nhaâ caách maång lúán lao, nhûäng nhaâ thú ûu viïåt cuãa àöåc lêåp tûå do nhû: Böteáp, Leápxki, Vadöëp (Botev, Levski, Vasov); cho nïn Plöàñp laâ 800 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU trung têm vùn hoáa lúán nhêët cuãa miïìn Nam Bungari. Àöìng bùçng röång raäi àêìy hoa quaã, thúm phûác hoa höìng, chôu chõt nho, cêy oùçn búãi traái nhiïìu, vaâ thaânh phöë Plöàip thò laâ núi cöng nghiïåp rêët quan troång, saãn xuêët ra vaãi súåi, aáo len, mötú àiïån, phuå tuâng maáy keáo vaâ ö tö, maáy chûä, haâng triïåu àöi giaây 250 kiïíu khaác nhau, àöì da, thuöëc laá, bia, àöì höåp hoa quaã... Chuáng töi àaä àïën thùm khu Höåi chúå quöëc tïë Plöàñp (Luác naây chûa múã cûãa). Chuáng töi àaä thùm ngoån àöìi cao choát voát coá àaâi kyã niïåm Höìng quên Liïn Xö àaä giaãi phoáng cho Bungari vúái bûác tûúång anh böå àöåi xö viïët nguy nga 10 meát; maát thay, gioá löång úã àêy! Chuáng töi àaä ài thùm khu sinh viïn Viïåt Nam ta úã hoåc, taåi àêy töi àaä bònh thú Baác Höì. Chuáng töi àaä daåo phöë Plöàñp, töi coá möåt caãm giaác àùåc biïåt nhû ài giûäa phöë xaá caác thaânh thõ miïìn Nam nûúác ta trûúác àêy... Vaâ bêy giúâ trïn möåt ngoån àöìi cöí kñnh, chuáng töi àang thùm caác nhaâ cûãa kiïën truác theo löëi dên töåc truyïìn laåi àaä lêu àúâi. Chñnh phuã Bungari àaä lêåp caã khu phöë naây thaânh möåt baão taâng kiïën truác cuãa Nhaâ nûúác. Möåt ngöi nhaâ lúán, ba têìng, têìng trïn dö ra traân röång hún têìng dûúái, coá gù’n möåt phiïën cêím thaåch khù’c chûä vaâng lûu niïåm: àoá laâ ngöi nhaâ maâ nhaâ thú Phaáp Lamaáctin (Lamartine) ài qua àêy àaä úã, thaáng baãy nùm 1833; Chñnh phuã nhên dên Bungari nùm 1960 àaä lêåp thaânh “Baão taâng Lamaáctin”: hiïån nay àang àûúåc truâng tu laåi rêët laâ trên troång. Töi ài trong nhûäng phöë heãm thoai thoaãi döëc lïn, vúái caác maái nhaâ hai bïn dö ra röång hún nïìn nhaâ, chó àïí thêëy möåt reão heåp trúâi xanh trong vù’t; chuáng töi vûâa ài vûâa troâ chuyïån, möîi bûúác chên cêët lïn nhû hûúãng niïìm chiïën thù’ng cuãa chuã nghôa xaä höåi úã Bungari. Hai vúå chöìng nûä thi sô Blaga Àimitröva, nhûäng ngûúâi baån MAÂI SÙÆT NÏN KIM 801 thên thiïët cuãa töi, àaä àaäi töi bûäa trûa trong möåt quaán ùn chuyïn doån caác moán caá nêëu rêët ngon, chiïìu höm nay trïn ngoån àöìi naây têm sûå vúái töi vïì caái tïn cuãa möåt àaåi löå cuãa thaânh phöë Plöàñp: àaåi löå Liliana Àimitröva. ÚÂ, vò sao, do àêu maâ múái coá chiïën thù’ng, múái coá phöìn vinh cuãa xûá súã hoa höìng ngaây höm nay... Nûä chiïën sô Liliana Àimitröva hy sinh úã Plöàñp, nùm 1944, thaáng saáu, ngaây 27. Chõ vöën laâ möåt nûä sinh ham àoåc saách, xinh àeåp, muáa rêët taâi nghïå; khi phaát xñt Àûác àïën, chõ ài laâm quên du kñch, rúâi Xöphia àïën Plöàñp hoaåt àöång. Úà thaânh phöë naây, chõ àûúåc baâ meå cuãa nûä chiïën sô Yooáckanàa Nicölöva che chúã; cö gaái Nicölöva laâ thû kyá Trung ûúng Àoaân Thanh niïn àaä chïët trong chiïën àêëu chöëng quên thuâ; baâ meå biïët con gaái mònh àaä hy sinh, beân giûä Liliana trong nhaâ mònh. Liliana laâm thú tùång baâ cuå: “Meå úi! àïm, meå ài voâng quanh nhaâ àïí canh gaác. Con nguã, àûúåc ru bùçng tiïëng chên meå ài. Suöët àïm meå öm con vúái khùn choaâng àen cuãa meå. Àïm phuã con bùçng caái khùn quaâng àen...”. Àïm 27 thaáng saáu 1944, Liliana bõ àõch bao vêy. Chuáng noá baão: Haâng ài! Liliana traã lúâi laåi bùçng cêìm hai tay hai khêíu suáng luåc, bù’n. Chuáng noá tûúãng laâ hai chiïën sô àaân öng, doåi àeân pha, chó thêëy möåt cö gaái rêët àeåp (24 tuöíi). Chuáng muöën bù’t söëng chõ. Chõ chöëng traã quyïët liïåt cho àïën saáng. Àïën viïn àaån cuöëi cuâng, chõ àaä tûå vêîn àïí khoãi rúi vaâo tay àõch. Chõ laâ cöång saãn, úã Trung ûúng àoaân Thanh niïn. “Töi àïëm nhûäng viïn àaån cuãa töi nhû möåt ngûúâi haâ tiïån àïëm vaâng. Möîi viïn àaån: möåt löî nhoã choåc thuãng boáng töëi àùång thêëy bònh minh, nhû möåt löî öëng khoáa àïí thêëy bònh minh” ngûúâi thiïëu nûä laâm nhûäng cêu thú êëy bêy giúâ laâ vûúân hoa úã Xöphia, laâ àaåi löå úã Plöàñp. 802 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Chuáng töi àûáng trïn àöìi cao ön laåi cuöåc àúâi cao cuãa nhûäng liïåt sô nhû Liliana chïët úã Plöàñp. Nhúâ coá haâng vaån, haâng vaån hy sinh nhû thïë, Bungari múái töìn taåi àïën bêy giúâ. Trong buöíi chiïu àaäi cuãa àöìng chñ Djagarov, Chuã tõch Höåi Nhaâ vùn, Phoá Chuã tõch Höåi àöìng Nhaâ nûúác, àöìng chñ cho biïët: möåt nhaâ khoa hoåc àaä tñnh ra rùçng trong 500 nùm àö höå Thöí Nhô Kyâ àaä coá 80 triïåu ngûúâi chïët vò aách aáp bûác. - Bungari àaä vûúåt qua hai cuöåc àö höå cuãa nûúác ngoaâi, giûä gòn àûúåc tiïëng noái cuãa mònh, phong tuåc vaâ vùn hoáa cuãa mònh qua caác thïë kyã, àïí hiïån nay laâ möåt nûúác xaä höåi chuã nghôa tûå do vaâ phöìn vinh, buön baán vúái haâng trùm nûúác trïn thïë giúái, khöng nhûäng xuêët caãng nöng phêím, maâ söë haâng cöng nghiïåp xuêët caãng caâng ngaây caâng tùng, nhõp àöå phaát triïín kinh tïë trong nûúác ngaây caâng gia töëc. - Töi ài giûäa haånh khuác cuãa Bungari anh em maâ phên tñch baâi hoåc kinh nghiïåm quyá baáu; nhûäng sinh viïn Viïåt Nam hoåc úã Bungari noái vúái töi: trong nhûäng phim hoå àûúåc xem, quay tûâ höìi àöìng chñ Àimitröëp coân söëng, thò àoaân thanh niïn cöång saãn ài xêy dûång haäy coân vaác àûúâng ray lïn vai mònh, thïë maâ bêy giúâ... - Vêng, àoåc trong caác saách baáo Bungari, töi nhû söëng laåi caã quaá trònh chuyïín biïën, nhû súâ àûúåc thúâi gian... Roä raâng laâ hiïån taåi laâm bùçng sûác phêën àêëu vaâ chñ lo toan trong quaá khûá. Hai mûúi nùm trûúác (1948), nhaâ àiïån aãnh àaåi taâi ngûúâi Haâ Lan Joris Ivens àaä àïën laâng Raàilövö, quay cuöën phim Nhûäng nùm àêìu; luác êëy vuâng naây àang khöí àau vò haån haán; àêët nûát neã nuöët hïët haåt giöëng luáa mò, giöëng hûúáng dûúng, giöëng thuöëc laá, giöëng ngö... Cêy cöëi quùåt queåo, hoa quaã ngheâo naân. Cuöën phim quay caãnh nhûäng nöng dên Bungari aáp tai xuöëng mùåt àêët cùçn, lù’ng nghe tòm tiïëng maåch nûúác. Trong luác MAÂI SÙÆT NÏN KIM 803 moåi ngûúâi chúâ àúåi mûa, thò trong möåt ruöång thuöëc laá núã sinh ra möåt ngûúâi dên tûúng lai cuãa laâng Raàilövö; vaâ cuöën phim cêët tiïëng noái lïn: “Phaãi cêìn 20 nùm cho möåt àûáa beá trúã thaânh möåt ngûúâi. Nhûng con ngûúâi naây seä biïët tûúng lai àûa àïën cho mònh caái gò. Ngûúâi êëy seä chùèng bao giúâ chúâ àúåi ún mûa moác!”. Vaâ 20 nùm sau (1968), möåt cuöën phim múái laåi quay chñnh laâng Raàilövö; hêìu hïët nhûäng ngûúâi àaä coá trong cuöën phim trûúác laåi hiïån diïån trong cuöën phim naây; Joris Ivens àùåt tïn laâ Nhûäng ngûúâi laâm chuã mûa. Em beá àeã trong ruöång thuöëc laá bêy giúâ laâ möåt cö gaái 20 tuöíi khoãe àeåp, nhûäng ngûúâi trûúác kia laâm cha meå, nay àaä lïn chûác öng, baâ. Caác nhaâ quay phim laåi ra àaám ruöång cuä cùçn khö, thò bêy giúâ, giûäa ngaây thaáng chñn nù’ng nöìng, caác voâi nûúác tûúái àang vûâa quay vûâa phun mûa giaã. Bù’p ngö lúán vaâ hoa hûúáng dûúng núã nang, àêìm àòa gioåt nûúác, thêëp thoaáng che gûúng mùåt khaách àïën thùm. Hïët haån röìi! - Qua hai cuöën phim, thúâi gian nhû súâ thêëy àûúåc... Hai mûúi nùm suy nghô cùng àêìu vaâ laâm viïåc cêåt lûåc êëy! Cuäng nhû bêy giúâ ta àang tiïëp tuåc cöng cuöåc chöëng Myä, cûáu nûúác, “queát saåch noá ài” nhû lúâi Baác Höì dùån, thò möåt hònh aãnh àiïín hònh laâ anh böå àöåi Lï Maä Lûúng, yïu cêìu rûát boã möåt mù’t bõ thûúng cuãa mònh, cûúng quyïët khöng rúâi chiïën trûúâng - thúâi kyâ nhen nhuám xêy dûång xaä höåi chuã nghôa cho àïën thaânh cöng cuãa Bungari coá hònh aãnh àiïín hònh laâ anh thúå Pïnio Pïneáp (Penio Penev), nhaâ thú cuãa nhûäng ngûúâi xêy dûång treã. Mûúâi baãy tuöíi, anh rúâi trûúâng trung hoåc, nhêåp vaâo àöåi thanh niïn àêìu tiïn ài xêy dûång con àûúâng xe lûãa giûäa hai thaânh phöë. Úà caái tuöíi anh, phêìn lúán thanh niïn khaác àang coân phên vên choån àûúâng, thò Pïneáp àaä giaãi quyïët xong röìi; 804 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU vò vêåy maâ thú anh dûát khoaát vaâ nöìng chaáy. Pïnio Pïneáp laâ nhaâ thú cuãa nhûäng thay àöíi xaä höåi lúán lao úã Bungari, cuãa cöng cuöåc say mï xêy dûång chuã nghôa xaä höåi. Pïneáp laåi xung vaâo möåt àöåi thanh niïn àïën söëng vaâ lao àöång úã thaânh phöë xaä höåi chuã nghôa àêìu tiïn cuãa Bungari, thaânh phöë Àimitröëp, lêåp nïn do sûå chung húåp cuãa ba laâng nhoã trïn búâ söng Marñtda; anh laâm thúå. Cuöåc söëng múái tröîi dêåy, nhû möåt treã sú sinh, vúái “maåch maáu: àûúâng ray xe lûãa”, vúái “maáu noáng: doâng àiïån chaåy”, vúái “mù’t nhòn: nhûäng höì thuãy lúåi, xanh hún trúâi xanh”. Khi lêìn àêìu tiïn töi àïën thuã àö Matscúva cuãa Liïn Xö, ngûúâi ta àaä chó cho töi nhûäng toâa nhaâ àaä àûúåc Maiacöëpski laâm thú ca ngúåi: àoá laâ nhûäng nhaâ to àêìu tiïn xêy dûång sau Caách maång thaáng Mûúâi; bêy giúâ nhûäng nhaâ êëy khöng phaãi laâ nhaâ to nûäa, nhûng noá àaä vaâo trong lõch sûã. Con mù’t nhòn, goác àöå cuãa traái tim, rêët laâ quan troång! Pïnio Pïneáp cuãa Bungari àaä trúã laåi quaá trònh têm höìn cuãa Maiaköëpski. Pïneáp ghi trong nhêåt kyá: “Laâ nhûäng thiïëu niïn 17 tuöíi, chuáng töi àaä àïën bïn búâ söng Marñtda xêy dûång möåt thaânh phöë. “Vaâ dûúâng nhû têët caã moåi nöîi khoá khùn chó chúâ coá chuáng töi! Luác àêìu, sûác lûåc cuãa chuáng töi chó àïën àûúåc ngaä ba buöíi trûa cuãa nhûäng ngaây... Nhûäng ngaây dûúâng nhû àûáng dûâng laåi chñnh ngay trûúác mù’t chuáng töi. Chuáng töi coá caãm tûúãng nhû, muöën cho nhûäng ngaây tiïëp tuåc lïn àûúâng, thò chuáng töi phaãi vaác chuáng cuâng vúái àaá soãi vaâ caát, phaãi öm chuáng trïn caánh tay chuáng töi cuâng vúái ngoái, phaãi keáo chuáng lïn bùçng nhûäng cêìn cêíu túái möåt têìng cao hún, phaãi truát àöí chuáng cuâng vúái bï töng vaâo trong caác khuön cöëp pha”. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 805 Anh thúå vaâ nhaâ thú Pïnio Pïneáp chó söëng coá 29 tuöíi, nhûng anh àaåi diïån cho cöng cuöåc lay trúâi chuyïín àêët xêy dûång àúâi múái úã Töí quöëc anh: “Mùåt trêån xêy dûång àaä cho töi coá caánh. Vúái töi, khöng gò àeåp hún laâm ngûúâi chiïën sô trïn mùåt trêån àoá”; “Mai sau nhûäng ngûúâi àïën sau chuáng ta seä sung sûúáng hún”, nhûng nhûäng thûã thaách cuãa nhûäng ngaây chiïën àêëu naây, anh khöng muöën àaánh àöíi vúái möåt sung sûúáng naâo seä àïën. Vïì chuã nghôa xaä höåi, trûúác àêy Caác Maác coá noái cêu nöíi tiïëng: àoá laâ “baánh mò vaâ hoa höìng” cho têët caã moåi ngûúâi. Vö hònh trung, maâ lúâi cuãa Maác tûúãng nhû laâ noái riïng cho trûúâng húåp nûúác Bungari xaä höåi chuã nghôa, búãi úã àêy chuã nghôa xaä höåi àaä cung cêëp baánh mò vaâ hoa höìng thêåt sûå, chûá khöng phaãi laâ caác loaâi hoa noái chung cho moåi ngûúâi. Töi àïën Bungari vaâo thaáng taám 1971, àêìu muâa thu; hoa höìng úã àêët nûúác naây sao nhiïìu thïë! Thùm möåt caái chúå úã Xöphia vúái nùm xu, töi mua àûúåc möåt böng höìng vaâng, tûúi mún múãn, cêìm maäi rung rinh trong tay, nhû àaánh nhõp cho buöíi súám mai xanh naây. Tuyïín têåp thú 25 nùm cuãa Bungari tûâ ngaây Giaãi phoáng, àûúåc goåi laâ tuyïín têåp “25 hoa höìng”. Hoa höìng úã àêy tö àiïím cho khù’p núi, vaâ vaâo trong vùn hoáa. Ài trïn nhûäng àöìi Plöàñp, töi cuäng coá cêìm möåt àoáa hoa höìng; luác êëy mêëy cêu thú Pïneáp àaä àaánh nhõp bûúác ài cuãa töi: Lïn àûúâng! Con ngûúâi chó thêåt xûáng laâ möåt con ngûúâi Khi maâ anh ta coân cêët bûúác. 14-12-1971 Haâ Nöåi 806 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU THØM ÊËN ÀÖÅ ÊËn Àöå laâ möåt àêët nûúác maâ töi àaä àûúåc gheá qua ba thaânh phöë lúán nùm 1946, vaâ àïën nùm 1956, töi laåi àûúåc úã thùm trong hai thaáng. Nhûäng àiïìu töi àaä àûúåc nhòn, nghe, thêåt nhû haåt muöëi giûäa biïín so vúái nhûäng àiïìu cêìn phaãi biïët vïì möåt àêët nûúác röång trïn 3 triïåu cêy söë vuöng, àöng 360 triïåu(1) dên, coá tuyïët Hy Maä Laåp Sún, laåi coá rûâng rêåm nhiïåt àúái, coá söng Hùçng Haâ, vaâ cho mûúån tïn mònh àïí àùåt cho möåt àaåi dûúng; coá nïìn vùn minh rûåc rúä cöí ñt nhêët laâ ba nghòn nùm, trïn thên mònh hiïån coân mang haâng trùm nghòn lêu àaâi nhû giêëc mú kyâ diïåu... Nhûäng àiïìu töi àûúåc nghe, àûúåc thêëy vïì ÊËn Àöå chûa thêëm vaâo àêu caã, êëy thïë maâ thêåt rêët khoá thu vaâo trong möåt buát kyá heåp hoâi! Cho nïn, coá leä töi phaãi bù’t chûúác buát phaáp cuãa thú, chó khïu gúåi möåt vaâi hònh aãnh. “ÊËn Àöå”, möîi khi chûä êëy àoåc lïn, trong têm trñ töi coá möåt khaái niïåm phong phuá laå luâng, töíng húåp vûâa nhûäng boáng hònh thaânh phöë to lúán, àöng àuác töi àaä ài mûúâi möåt nùm vïì trûúác vaâ möåt nùm trûúác àêy, vûâa rêët nhiïìu nhûäng cêy xanh, taán laá àúm troân, vûâa nhûäng cöåt àaá (1) Hiïån nay (1976) laâ 625 triïåu. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 807 chaåm tröí nhû ren thïu dûång àûáng lïn, laåi nöíi dêåy möåt võ cari vaâng sêîm, thúm hùng àêåm àaâ, pha thoaãng möåt muâi hûúng àù’m àuöëi maâ thïë giúái vêîn biïët tiïëng laâ “hûúng ÊËn Àöå”; àöìng thúâi cêët lïn möåt àiïåu nhaåc nhû ca muáa, nhû reáo rù’t, laåi vûâa nhû tuång kinh; àoá laâ töi chûa daám kïí sûå thoaáng hiïån cuãa nhûäng neát thú Kadidasa hoùåc thú Tago; têët caã caái phong phuá êëy khña caånh naâo cuäng laâ cao àöå, coá möåt sûác huyïîn diïåu laå thûúâng, laâm cho töi say sûa, mï mï. Töi nghô àïën trûúác tiïn thaânh phöë Cancuátta, thuã phuã xûá Têy Benga, àïm ngaây cuöìn cuöån nhûäng triïåu ngûúâi, möåt thaânh phöë buön baán cöng nghiïåp lúán maâ cuäng laâ thaânh phöë cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång, hoå coá möåt phong traâo maånh meä. Cancuátta àaä cho töi möåt hònh aãnh khöng phai vïì quêìn chuáng ÊËn Àöå; caác àaåi löå àêìy aánh nïöng, cûãa haâng lúán vaâ xe tù’c xi cuãa sûå kinh doanh tû baãn chuã nghôa, vaâ cuäng àêìy ngûúâi dên ÊËn Àöå trung bònh; ngûúâi dên ÊËn trung bònh vaâ ngûúâi lao àöång ÊËn úã àïën têån caác phöë nhoã heåp nhêët; àaân öng mùåc aáo sú mi vaâ vêån möåt thûá “xa röng” laâm quêìn, àïìu bùçng vaãi trù’ng ÊËn Àöå; phuå nûä mùåc “xa ri” sùåc súä àuã caác maâu; phuå nûä bònh dên àeo nhûäng thûá voâng chaåm vaâ nùång úã cöí chên; phuå nûä naâo cuäng àiïím möåt chêëm àoã úã trïn söëng muäi, giûäa khoaãng hai löng maây; mù’t ngûúâi ÊËn Àöå vaâo haâng mù’t lúán nhêët vaâ àeåp. Nhûäng cûãa haâng trêìu thuöëc nho nhoã, ngûúâi baán ngöìi xïëp chên bùçng troân, caái öëng nhöí bùçng àöìng àaánh boáng nhoaáng khöng möåt chuát gúån. Àïm khuya, caác vóa heâ nhiïìu ngûúâi nùçm nguã. Cancuátta! sao ngûúi lûåc lûúäng vaåm vúä nhû vêåy! Ngûúi thúã lïn möåt khöng khñ cêìn cuâ, ngûúi lùn lûng ra vêåt löån vúái cuöåc söëng. Mûúâi lùm ngaây úã giûäa caác phöë cuãa ngûúi, ta thêëy roä ÊËn Àöå laâ nûúác bêët 808 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU huã cuãa nhûäng ngûúâi nghòn nùm vônh viïîn, nhûng ÊËn Àöå cuäng laâ nûúác cuãa thúâi àaåi naây, möì höi cêìn lao rúi xuöëng àûúâng nhûåa, tûúái núã cho nhûäng ngaây mai. Xûa kia, àïë quöëc baão: “Hoa caâ hoa caãi cuãa xûá Bengan, ”coåp cuãa xûá Bengan"; nhûng töi thò thêëy roä: thú cuãa xûá Bengan. Cancuátta laâ thuã phuã cuãa möåt xûá nöíi tiïëng vùn vêåt; vùn hoåc tiïëng Bengali thêåt rûåc rúä. Tûâng bûúác cung kñnh, töi àïën thùm toâa nhaâ cuä núi thi haâo Tago sinh vaâ mêët. Hiïån nay, tûâ caác nûúác trïn thïë giúái, thû vêîn gûãi vïì ngöi nhaâ baão taâng viïån naây mua caác taác phêím xuêët baãn cuãa Tago. Chiïìu chiïìu, ngûúâi ÊËn thñch ra caác baäi coã lúán mïnh möng cuãa thaânh phöë, ngöìi troâ chuyïån, lùn nùçm, àoåc saách: ngûúâi ÊËn thñch ön hoâa ngêîm ngúåi giûäa thiïn nhiïn. Úà caác thaânh phöë khaác, têåp tuåc cuäng nhû vêåy. Chim böì cêu sinh núã, bay liïång tha höì, khöng ai bù’t ùn thõt caã. Chim quaå cuäng vêåy; àöåi quên àen êëy cuäng goáp vai troâ laâm vïå sinh cho caác thaânh phöë. Nhûäng ngûúâi baån ÊËn chó möåt baäi coã röång, vaâ cho töi biïët: nùm 1947, luác ngûúâi Anh coân nù’m quyïìn úã ÊËn, taåi thaânh phöë Cancuátta naây, nhên dên ÊËn Àöå àaä biïíu tònh uãng höå Khaáng chiïën cuãa Viïåt Nam vaâ àaä bõ quên Anh bù’n chïët mêëy ngûúâi. Chñnh töi àang ài qua baäi coã êëy. Töi hiïíu röìi, taåi sao Cancuátta úã trong möåt chöî thên yïu nhêët cuãa loâng töi. * * * Khi chó möåt caái gò nhiïìu, ngûúâi Viïåt Nam ta vêîn coân noái: “Hùçng haâ sa söë”. Nhû caát söng Hùçng... Töi àaä àûúåc ài thuyïìn trïn söng Hùçng Haâ trûá danh maâ saách nhaâ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 809 Phêåt noái àïën. Möåt saáng àêìu thu, töi xuöëng nhûäng bïën àaá haâng trùm bêåc, bûúác lïn thuyïìn, giûäa nhûäng ngûúâi túái lïî baái vaâ tù’m. Theo tñn ngûúäng ÊËn Àöå giaáo, nûúác söng Hùçng trong saåch vö cuâng, laâm cho têët caã nhûäng caái khöng trong saåch cuäng trúã nïn trong saåch. Trong bao nhiïu thïë kyã, nhûäng ngûúâi suâng àaåo úã khù’p ÊËn Àöå vaâ caã úã Nïpan(1) àaä thi nhau xêy dûång àïìn àaâi úã doåc söng Hùçng; nhûäng àïìn naây thûúâng laâ nhoã vaâ kiïíu giöëng nhau, maái nhiïìu têìng chöìng lïn cao, nhoån vuát. Búâ bïn traái söng Hùçng laâ thaânh phöë Banaraát, cöí àïën 3.000 nùm, trung têm phaát triïín cuãa hai tön giaáo quan troång: ÊËn Àöå giaáo vaâ Phêåt giaáo. Coá àïën 1.500 àïìn àaâi, àûáng àêìu laâ Àïìn Vaâng Visxanatha, maái àïìn lúåp bùçng nhûäng têëm vaâng laá daây, tñnh ra coá àïën möåt têën. Saáng nay, dûúái trúâi xanh coá nù’ng vaâng traáng dõu, chiïëc thuyïìn àûa töi trong caãnh trúâi nûúác Hùçng Haâ; gioá trïn söng röång gúån soáng vûâa vûâa vaâ thöíi maát. Töi khöng nghô nhû nhaâ Phêåt vïì nhûäng nöîi àau khöí cuãa caác àúâi ngûúâi nhiïìu nhû caát söng Hùçng; nhûng nhòn vïì möåt trong nhûäng àö thõ cöí nhêët trïn thïë giúái, töi nghô àïën sûå diïåu kyâ cuãa lõch sûã vaâ thúâi gian, töi nhúá àïën lúâi möåt nhaâ vùn noái vïì Banarat: “Trong khi bao nhiïu àö thõ vaâ quöëc gia àaä suy yïëu ài, röìi bõ huãy hoaåi thò mùåt trúâi cuãa thaânh Banaraát chûa bao giúâ lùån...”, möåt àö thõ vûúåt ba nghòn nùm àïí coân àïën bêy giúâ, chùèng laå lù’m sao? Chiïìu höm êëy töi ài 7 cêy söë àûúâng, qua rêët nhiïìu cêy muöîm xanh um, àïën chöën Xaácna (Sarnath). Núi àêy, 2.500 nùm vïì trûúác, taåi vûúân nuöi hûúu, àûác Thñch Ca Mêìu ni, sau khi thaânh Phêåt, àaä ngöìi thuyïët phaáp lêìn (1) Nïpan: Möåt nûúác nhoã phña Bù’c nùçm giûäa Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå. 810 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àêìu tiïn cho nùm tñn àöì. Trong viïån baão taâng múã gêìn núi àêy, àïí àoán nhûäng tûúång cöí bõ vuâi dûúái àêët haâng 800 nùm, coá möåt baân tay tûúång Phêåt, böi àoã hún nghòn nùm nay, bêy giúâ vêîn coân àoã... Giûäa khung caãnh tõch mõch naây, moåc möåt cêy böì àïì um tuâm laá xanh nhû ngoåc; ba trùm nùm trûúác Thiïn chuáa, con gaái vua Khöíng Tûúác lêëy möåt caânh cuãa cêy böì àïì dûúái àoá Phêåt àaä ngöìi thiïìn àõnh vaâ thaânh Phêåt, àem vïì tröìng úã kinh àö àaão Tñch Lan; ngûúâi ta àaä laåi lêëy möåt caânh cuãa cêy böì àïì úã Tñch Lan àem vïì àêy tröìng thaânh cêy naây, noá laâ cêy böì àïì chaáu cuãa cêy böì àïì àaä che boáng cho Phêåt. Ba cêy böì àïì chuyïìn caânh cho nhau àuã rúåp trong hún 2.500 nùm! Töi khöng phaãi laâ ngûúâi tön giaáo, nhûng laâ möåt con ngûúâi coá suy nghô, sao töi coá thïí khöng nghô ngúåi vïì con àûúâng tû tûúãng cuãa nhên loaåi, cöë vûún lïn bùçng moåi caách àïí tòm aánh saáng cuãa cuöåc söëng. ÊËn Àöå! àêët nûúác laå luâng thêåt, möîi têëc àêët khöng chõu chó noái chuyïån haâng trùm nùm, maâ noái nhûäng chuyïån haâng nghòn, haâng nghòn nùm! * * * Trong nhûäng àïìn àaâi àiïím trang trïn mònh ÊËn Àöå nhû nhûäng cuãa baáu muön àúâi, töi phaãi noái àïën möåt caái àïìn tiïu biïíu, tûâ xûa àaä àûúåc liïåt vaâo haâng baãy kyâ quan cuãa vuä truå, laâ àïìn Ta Mahan (Tag Mahal), laâm toaân bùçng cêím thaåch trù’ng. Trïn maáy bay nhòn xuöëng, noá trù’ng toaát möåt vuâng. Ài chên àêët vaâo, noá löì löå nhû möåt giêëc mú tiïn hoáa thaânh sûå thêåt. Noá múái thoaåt àêåp vaâo mù’t, cêu thú Kiïìu àïën ngay úã miïång töi: MAÂI SÙÆT NÏN KIM 811 Roä raâng trong ngoåc trù’ng ngaâ! Nhòn thïm chuát nûäa, bêët giaác àoåc cêu Kiïìu khaác: Möåt vuâng nhû thïí cêy quyânh caânh giao. Àïìn naây do möåt öng vua bù’t laâm ra giûäa thïë kyã 17, àïí àùåt möå cuãa vúå vaâo, laâm trong 22 nùm, têët caã àïìu bùçng möåt thûá cêím thaåch trong trù’ng nhêët. Maái choát àïìn nhû möåt traái àaâo khöíng löì dêng lïn trúâi, dêìy dêìy àêìy àùån; böën bïn coá böën ngoån thaáp bùçng cêím thaåch, cao trïn 40 meát, nhû nhûäng cêy saáo vô àaåi thöíi lïn trúâi. Hai bïn taã vu, hûäu vu coá hai àïìn nhoã, möîi ngöi àïìn cuäng chûáa àûúåc 500 ngûúâi, thïë maâ hai àïìn phuå naây hoáa ra rêët beá boãng bïn caånh caái toâa cêím thaåch úã giûäa; àïìn chñnh to lúán àïën nhû thïë, maâ rêët thanh tuá nheå nhaâng, nhúâ kiïën truác rêët cên àöëi hoâa nhõp. Bïn trong, caác cûãa vaâ tûúâng coá daát nhûäng hoa laá bùçng àaá quyá nhiïìu maâu, súâ cûá liïìn thñn vúái cêím thaåch, àêìu ngoán tay khöng thêëy gúån. Núi àùåt hai ngöi möå , coá quêy möåt bûác reâm chung quanh bùçng cêím thaåch chaåm thuãng nhû möåt bûác ren thïu, aánh saáng chaãy qua laâm ngúâi lïn, khöng thïí tûúãng rùçng baân tay con ngûúâi coá thïí kheáo leáo, tinh vi àïën nhû vêåy. Giêëc mú tiïn bùçng àaá ngoåc nùçm giûäa möåt vûúân cêy nhiïåt àúái xanh mûúát vaâ núã hoa nhû ruát ra tûâ trong truyïån Nghòn leã möåt àïm; 300 nùm àaä qua trïn mònh àïìn nhû möåt boáng nheå nhaâng, khöng laâm suy suyïín caái dung nhan kyâ diïîm maâ haâng trùm nhaâ vùn, thi sô àaä ngúåi ca. Thi haâo Tago àaä tûâng laâm thú: Ai àem sûå söëng cho ngûúi, húäi Àïìn bùçng àaá Ai tiïëp cho ngûúi vônh viïîn nhûåa àúâi Àïí muön nùm ngûúi àûúåc dûång lïn trúâi Àoa hoa raång ngúâi maâ àêët sinh ra... 812 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Noái àïën ÊËn Àöå, chñnh laâ àöìng thúâi cuäng noái àïën thi haâo Tago. Chûä úã àêy khöng àuã àïí diïîn àaåt ngoån Hy Maä Laåp Sún cuãa thú ÊËn Àöå êëy. Cuöåc àúâi 81 nùm cuãa thiïn taâi toaân diïån àoá àïí laåi cho ÊËn Àöå vaâ cho thïë giúái 6.000 baâi thú, 3.000 baâi haát caã lúâi lêîn nhaåc, 3.000 bûác veä, rêët nhiïìu tiïíu thuyïët, truyïån ngù’n vaâ vúã kõch, tuây buát, tiïíu luêån triïët lyá, buát kyá du lõch, truyïån thiïëu nhi... Tago coân taåo nhûäng àiïåu vuä dên töåc, laâ möåt diïîn viïn sên khêëu xuêët sù’c, laâ möåt nhaâ diïîn thuyïët trïn thïë giúái, laâ möåt ngûúâi yïu nûúác khöng búâ bïën. Tago laâ tiïëng noái vô àaåi cuãa hoâa bònh. Cho maäi àïën khi chïët, thú Tago vêîn coân àùçm thù’m vaâ caâng àùçm thù’m hún lïn. “Töi tûúãng rùçng àûúâng àúâi cuãa töi àaä chêëm hïët khi sûác lûåc cuãa töi cuäng àïën àûúâng cuâng. Nhûng töi thêëy rùçng sûác söëng cuãa töi khöng coá chöî cuöëi cuâng. Khi nhûäng lúâi cuä àaä bay ài trïn àêìu lûúäi, nhûäng êm àiïåu múái laåi tûâ trong àaáy tim dêìn àûa lïn...”. Noái àïën ÊËn Àöå, khöng noái hïët àûúåc, coá leä töi chó noái möåt chûä: Tago. Àêët nûúác àaä sinh ngûúâi naây laâ quï hûúng cuãa Hy Maä Laåp Sún vaâ Hùçng Haâ, laâ möåt trong nhûäng nguöìn vùn minh lúán lao cuãa nhên loaåi. Caãm tònh vúái àêët nûúác vaâ nhên dên ÊËn Àöå - vúái ngûúâi baån lúán úã coäi AÁ Àöng... 12-9-1957 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 813 VÏÌ LAÅI QUÏ NAM Töi vûâa múái vïì thùm quï Nam cuãa töi trong hai thaáng rûúäi, sau möåt cuöåc xa caách daâi ba chuåc nùm... Höm nay, loâng coân noáng höíi chûa lù’ng nhûäng xuác caãm daåt daâo, töi mûúån buát kyá chen lêîn thú, toã nöîi yïu thûúng vö haån cuãa mònh àöëi vúái nûãa nûúác trong Nam àöìng thúâi cuäng laâ quï maá, quï ngoaåi cuãa töi nûäa. Nùm 1943, sau ba nùm laâm tham taá Nhaâ Àoan(1) taåi Myä Tho, töi xin thöi vaâ trúã laåi Haâ Nöåi, luác naây anh baån thú Cuâ huy Cêån cuãa töi àaä àöî kyä sû canh nöng; töi vïì söëng chung trïn caái lûúng cuãa anh êëy. Tûâ biïåt Saâi Goân, ài taâu hoãa ra Haâ Nöåi, töi laâ möåt cöng chûác nö lïå cuãa böå maáy chñnh quyïìn Phaáp thuöåc, trúã laåi Saâi Goân lêìn naây bùçng maáy bay haå xuöëng Tên Sún Nhûát, töi laâ möåt thi sô cuãa nûúác Viïåt Nam àöåc lêåp tûå do, thöëng nhûát hoaân toaân. Saâi Goân xinh àeåp àaä tûâng àûúåc mïånh danh laâ “hoân ngoåc viïîn àöng”, tuy nhiïn àoá cuäng laâ “hoân ngoåc ngêu vêìy”, ngêu thûåc dên Phaáp, röìi ngêu àïë quöëc Myä, Saâi Goân höm nay àûáng dêåy saáng loâa laâ thaânh phöë Höì Chñ Minh rûåc rúä tïn vaâng; 32 nùm töi àaä àöíi àúâi vaâ trúã laåi Saâi Goân àang taái sinh nhû chim phûúång. Vúái Caách maång thaáng Taám (1) Nhaâ Àoan (Douanes): Súã Thûúng chaánh, Haãi quan ngaây trûúác. 814 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU 45, vúái Khaáng chiïën chöëng Phaáp thù’ng lúåi vaâ Khaáng chiïën chöëng Myä thaânh cöng, àêët nûúác vaâ nhên dên ta taái sinh saáng àeåp raång ngúâi hún bao giúâ hïët. Ba mûúâi hai nùm röìi àoá, Saâi Goân úi, Tûâ caái höm xûa töi taåm biïåt ngûúâi, Möåt buöíi saáng coá mùåt trúâi maâ vêîn töëi tùm trúâi àêët. Caái thuúã Saâi Goân nùçm trong nûúác mù’t Vaâ höìn töi u uêët chùèng àûúâng ra... ... Töi ngêíng nhòn trúâi: trúâi cuãa ta cao ngêët, Töi ài trong phöë: phöë rúåp nhûäng vò sao. Töi lù’ng thên yïu möîi lúâi cuãa àöìng baâo, Gioång noái Saâi Goân ngoåt ngaâo nheå saáng Nhû coá chêët men laâm töi chïënh choaáng... ... Töi ài giûäa thaânh phöë Höì Chñ Minh vúái tñch luäy ba mûúi hai nùm thûúng nhúá Trong maåch maáu töi, nhûäng gioåt naâo thêåt söi, thêåt àoã Xin hiïën dêng Töí quöëc Viïåt Nam; Xin hiïën tùång Thaânh àöìng Töí quöëc quang vinh; Xin tha thiïët tùång thuã àö Haâ Nöåi, Xin nêng lïn ngang maây tùång thaânh phöë Höì Chñ Minh. 28-5-1972 * * * Töi àaä laâm cuöåc haânh hûúng tûâ Saâi Goân vïì thùm laåi Myä Tho. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 815 Àûúâng ài Myä Tho. Mùåt phùèng laå kyâ cuãa àöìng bùçng söng Cûãu Long. Con mù’t múái àêy nùm höm haäy coân quen nhòn àõa dû miïìn Bù’c, miïìn Trung, höm nay caâng thêëy caái phùèng kyâ diïåu cuãa àöìng bùçng Nam böå, phùèng nhû túâ; khöng gian giang caánh röång ra, àêåu vaâo àêët. Tûâ trong ö tö nhòn sang taã, nhòn sang hûäu: Em àûáng bïn ni àöìng nhòn bïn tï àöìng: mïnh möng baát ngaát Em àûáng bïn tï àöìng nhòn bïn ni àöìng: cuäng baát ngaát mïnh möng... Cêu hoâ cuä àùåt ra úã àêët Thûâa Thiïn tûâ xûa, höm nay úã àêy múái gùåp àuáng caãnh. Chên trúâi chaåy theo àêët, tûúãng nhû hai bïn khöng tranh lêën nhau nûäa. Chó coá chiïëc ö tö cuãa chuáng töi trïn àûúâng nhûåa bùm bùm hùm húã, nhû biïët loâng töi noáng muöën gùåp laåi caãnh cuä ngûúâi xûa... Caái ngûúâi trúã laåi Myä Tho sau 32 nùm thò múái nhòn tó mó nhû treã con, caái gò cuäng laâm mònh ngaåc nhiïn doåc hai bïn àûúâng. - Möåt chiïëc cêìu sù’t qua söng song song vúái cêìu xi mùng: Cêìu Bïën Lûác. Anh böå àöåi àeo bùng àoã; doåc theo àûúâng, coá nhûäng anh böå àöåi canh giaác. Nhûäng traái khoám (dûáa, thúm) daâi, to, chêët àïìu, nhûäng chuöi laá xanh tûúng phaãn vúái maâu dûáa vaâng. Nhûäng maái nhaâ tön lêëp laánh chen dûúái dûâa xanh. Dên vïì cù’m laåi ranh giúái àêët cuä cuãa mònh, àang cuöëc àêët. Múái möåt thaáng sau ngaây Giaãi phoáng. Hai treã em àang vaác öëng búm nûúác. Úà ngaä ba Trung Lûúng, coá möåt muâi khoái thúm. Xaác möåt maáy bay lïn thùèng seâ seâ úã bïn àûúâng. Àùçng chên trúâi xa xa, töi nhêån thêëy mêy trù’ng úã trïn àêët khaác vúái mêy trù’ng úã trïn biïín. 816 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Myä Tho úi, thuúã chim löìng, Ta thûúâng ra ngù’m Cûãu Long chiïìu chiïìu Nûúác tröi biïët mêëy tõch liïu Trong àúâi nö lïå bao nhiïu nhuåc nhùçn. .. Töi muöën diïîn ra caái rñu rñt, caái niïìm vui cuãa àöåc lêåp tûå do trïn mùåt àöìng baâo Myä Tho, àöìng thúâi vúái caái tûå haâo cuãa töi tûâ anh cöng chûác nö lïå vaâ chaán àúâi àaä trúã thaânh möåt thi sô cuãa tûå do àöåc lêåp. Töi àaä thùm caái nhaâ Àoan coân taåi Myä Tho, ba mûúi nùm nay röìi noá vêîn coân àûáng àoá; noá hïët laâ caái lêìu Ngûng Bñch àaä giam möåt cö Thuáy Kiïìu trong ba nùm rûúäi, maâ hiïån nay cûãa nhaâ cuãa noá laâ möåt truå súã phuåc vuå cho guöìng maáy Chñnh quyïìn nhên dên múái trúã vïì. * * * Töi àaä thùm xaä Long Àõnh, thuöåc huyïån Chêu Thaânh Bù’c tónh Àõnh Tûúâng (Myä Tho). Truå súã UÃy ban nhên dên Xaä taåm thúâi àùåt úã möåt trûúâng hoåc. Mêëy cö con gaái sù’p sûãa àïën chöî hoåp, trïn tay cêìm möåt caânh böng àiïåp (phûúång) àoã buöåc chung vúái möåt nhaânh coá hoa vaâng. Àöìng chñ thû kyá UÃy ban Xaä tiïëp chuáng töi, nùm nay 32 tuöíi. Tûâ nùm 1964 anh laâm giao liïn; 67: bõ bù’t, àûa ài Phuá Quöëc, giam úã àaão 7 nùm, 1973, àûúåc trao àöíi vïì Löåc Ninh; anh laåi tiïëp tuåc cöng taác. Àöìng chñ chuã tõch Xaä cuäng traåc tuöíi nhû anh. Möåt lúáp caán böå àaä àûúåc töi luyïån, hiïån nay àang cöng taác trïn khù’p moåi neão àêët nûúác miïìn Nam. - Hai anh àûa töi vaâo cuöåc söëng àöíi múái cuãa möåt xaä. Quï cuãa nûä àöìng chñ Nguyïîn Thõ Thêåp laâ MAÂI SÙÆT NÏN KIM 817 xaä Long Hûng giaáp ranh vúái Long Àõnh naây; hai xaä coá göëc cuãa phong traâo tûâ höìi Nam Kyâ khúãi nghôa 1940. Àöìng baâo Long Àõnh àoáng goáp cöng sûác rêët töët vaâo chöëng Myä cûáu nûúác, cho 700 con em cuãa mònh ài böå àöåi giaãi phoáng. Coá àöå ba trùm bõ ài nguyå quên, thò àaä túái trònh diïån àuã röìi. Coá chõ vúå nguyå binh thêëy chöìng vïì, mûâng quaá, giïët heo laâm tiïåc. Xaä Long Àõnh úã gêìn ngaä ba Trung Lûúng, cêy ùn traái bõ àõch taân phaá, chùn nuöi thûúâng bõ àõch túái bù’t vïì ùn. Àöìng baâo laâm muâa múái, saãn xuêët àïën 10 giúâ àïm chûa nghó, lûúåm coã ban àïm. Trûúác ngaây giaãi phoáng, mûúâi em nhoã chó ài hoåc ba, caác chaáu úã gêìn àûúâng thò ài, chûá úã xa thò súå bom àaån. Nay têët caã seä ài hoåc; caác giaáo chûác rêët hùng haái; trûúâng súã laâm bùçng tre laá. - Möåt cöng cuöåc múái àang huy àöång moåi ngûúâi: àaâo böën con Kïnh daâi tûâ hai àïën ba kilömeát àïí lêëy nûúác söng Kinh Xaáng... Vaâ töi àaä vïì xaä Àaåo Thaånh hai ngaây; xaä Àaåo Thaånh úã gêìn ngaä ba Trung Lûúng. Ai àaä tûâng vaâo trong möåt caái vûúân Nam Böå? AÁnh saáng loåc xanh qua nhûäng taán laá cêy: cêy mêån (tûác cêy roi), cêy dûâa, cêy sêìu riïng, cêy maãng cêìu xiïm, cêy maãng cêìu dai, cêy öíi, cêy mùng cuåt... Dûúái àêët, xeã nhûäng con raåch àïí lêëy nûúác söng vaâo vûúân, caái cêìu nho nhoã bù’c ngang... Nûúác mûa coá àûa chêët múä maâng cuãa mùåt àêët lêìn höìi tröi chaãy ài, thò cuäng khöng ài mêët hùèn; àêët múái dûúái nhûäng loâng raåch laåi àûa lïn àù’p vaâo caác göëc cêy. Àêy laâ nhûäng caái vûúân àõa àaâng cuãa Nam böå. Nïëu laâ nhûäng vûúân dûâa daây rêåm, thò àang coân coá nhûäng con soác tûå sinh, nhaãy chuyïìn tûâ ngoån dûâa naây sang ngoån dûâa kia, vaâ caái àuöi soác cong coân in lïn nïìn trúâi... Dûúái boáng möåt caái vûúân xaä Àaåo Thaånh, trong möåt ngöi nhaâ göî lúåp bùçng laá dûâa nûúác, tûâ möåt caái tuã saách 818 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU tûúãng nhû laâ “àaä khöng keã àoaái ngûúâi hoaâi”, thò “ai hay trong quaán êín taâng kinh luên”, töi àaä àûúåc baån chuã nhaâ cho xem hai quyïín saách: Kim Thaåch kyâ duyïn in tûâ nùm 1896 taåi Saâi Goân; vaâ Quöëc êm thi hiïåp tuyïín, in nùm 1904; hai quyïín saách vêîn coân múái, khöng bõ nhaâu möåt túâ naâo, tuy nhiïn, cêìm àïën, giêëy rêët dïî muãn, búãi àaä traãi qua möåt thúâi gian baãy taám mûúi nùm; vúã tuöìng Kim Thaåch kyâ duyïn rêët nöíi tiïëng úã Nam Böå, vaâ têåp Húåp tuyïín thú coá nhiïìu baâi töi chûa àûúåc àoåc bao giúâ. Caái tuã saách vûúân naây chûáng toã úã miïìn Nam ta, göëc rïî vùn hoáa vaâo rêët sêu trong nhên dên. * * * Tûâ Saâi Goân ài vïì miïìn Têy thùm Caâ Mau, töi laåi trúã laåi Saâi Goân, vaâ tûâ thaânh phöë Höì Chñ Minh töi àaä ài ra thùm miïìn Nam Trung böå. Nha Trang àaä tûâ lêu nghe tiïëng búâ biïín xinh, khñ hêåu töët, maâ lêìn àêìu tiïn trong àúâi töi, töi múái túái tónh lyå cuãa tónh Khaánh Hoâa naây. Tûâ baäi biïín Nha Trang gioá cuãa biïín àöng xa röång thöíi vaâo àûa húi maát. Caá úã àêy reã. Töi àaä thùm Thaáp Chaâm Pö Naga thúâ nûä thêìn Thiïn Yana. Tuy Hoâa, tónh lyå cuãa tónh Phuá Yïn, thaânh phöë khöng lúán vaâ rêët dïî mïën thûúng. Caái Thaáp Chaâm tïn laâ Nhaån thaáp àûáng trïn nuái baáo hiïåu ngay cho thaânh phöë. Nhaâ thú Trêìn Mai Ninh ngaây trûúác àaä coá cêu goåi: “Öi caái gioá Tuy Hoâa”. Gioá cuäng àïën tûâ biïín. Thi sô Taãn Àaâ 40 nùm trûúác ài qua àêy viïët cêu thú luåc baát “Àa tònh con mù’t Phuá Yïn...”. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 819 Búâ biïín Nam Trung böå coá caái Àeâo Caã, Phaáp goåi laâ Cap Varella, ai cuäng phaãi nhêån laâ àeåp. Phña sau laâ nuái lö nhö, àaá lö xö, àùçng trûúác laâ biïín; Vuäng Rö, nûúác nhû àoång laåi, lù’ng maâu xanh... - Töi ài qua Àeâo Cuâ Möng nûäa, laâ túái tónh Bònh Àõnh, vïì thaânh phöë Quy Nhún. Caái con àûúâng Nguyïîn Huïå úã Quy Nhún chaåy doåc theo búâ biïín, gêìn àêy àûúåc caác núi biïët tiïëng búãi trong luác nguyå ruát chaåy, chuáng àaä vûát àêìy rêîy ngöìn ngöån ngöín ngang suáng öëng, àaån dûúåc, quêìn lñnh, aáo lñnh, muä lñnh, àöì duâng cuãa lñnh tûâ trïn àûúâng ra túái meáp soáng, àïí thaáo chaåy xuöëng taâu. Quy Nhún coá Thaáp Àöi, di tñch Chaâm úã laâng Hûng Thaånh, coá Caãng quan troång, coá trûúâng Cao àùèng Tiïíu hoåc Quy Nhún. Töi vïì àêy vúái têët caã tuöíi nhoã, tuöíi thiïëu niïn cuãa töi theo vïì, búãi töi sinh àeã, lúán lïn, ài hoåc úã àêy. Cha àaâng ngoaâi, meå úã àaâng trong, böë töi möåt öng àöì Nghïå, àaä kïët duyïn vúái maá töi, möåt cö gaái laâm nûúác mù’m quï úã Vaån Goâ Böìi tónh Bònh Àõnh naây. Do àoá maâ sêu sù’c vêën vûúng bao nhiïu kyã niïåm; àêy laâ quï meå, maâ àaä noái laâ quï meå thò àöëi vúái ai cuäng vêåy, coá möåt võ trñ àùåc biïåt trong àúâi söëng tònh caãm, trong têm höìn cuãa möåt ngûúâi: ... Gaânh Raáng, Àeâo Son, vúái Thaáp Àöi, Caãnh Quy Nhún àeåp, Vaån Goâ Böìi Núi sinh töi àoá, chao öi nhúá! Nùçm möåt àïm àoâ, saáng túái núi. Böën chuåc nùm röìi vêîn biïët ún Caác thêìy töi hoåc úã Quy Nhún Trûúâng xûa tiïëng tröëng dû vang maäi Caái tuöíi thanh niïn mù’t biïëc rúân... 820 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Ngûúâi ta nhúá maäi tuöíi nhoã cuãa mònh, tuöíi nhoã êëy gù’n liïìn vúái möåt maãnh àêët. Tûâ maãnh àêët mònh sinh ra thuúã êëu thúâi maâ röång ra àïën têët caã Töí quöëc thûúng yïu. Vûâa röìi, trúã vïì Bònh Àõnh, töi vïì thùm thaânh Bònh Àõnh cuä, thùm laåi laâng Vùn Quang, núi cha töi àaä laâm hûúng sû luác töi coân hoåc lúáp tû, lúáp ba taåi trûúâng laâng. Töi àaä löåi laåi caái baâu sen nûúác khöng sêu lù’m maâ tuöíi nhoã töi àaä löåi qua, töi àaä thùm laåi laâng Tên Àiïìn bïn kia baâu, núi àoá böën mûúi lùm nùm trûúác töi àaä sang lûúåm xoaâi ruång. Kyã niïåm tuöíi thú sêu sù’c àïën nöîi khi múái vaâo Saâi Goân, chûa kõp vïì thùm quï cuãa tuöíi nhoã, maâ àûúåc ngûúâi úã Bònh Àõnh vaâo, biïëu töi möåt quaã xoaâi thanh ca Bònh Àõnh, töi àaä öm traái xoaâi maâ tûúãng thêëy laåi laâng Tên Àiïìn... ... Xoaâi quï maá nùm xûa Tuöíi nhoã trûa thú thêín Ài vö nhûäng vûúân xoaâi Nhùåt traái non traái ruång... ... Àêu àoá tiïëng ca thanh Chim trûa trïn gioá caânh. Àêu àêy xoaâi thanh ca Dõu hiïìn quï maá ta. * * * Tûâ Quy Nhún, töi ài ötö haâng, qua àeâo An Khï, lïn Plêyku, tónh lyå Gia Lai. Caái àeâo An Khï maâ böën chuåc nùm trûúác, thuúã mêët nûúác, Töë Hûäu tûâ nhaâ tuâ Quy Nhún bõ àaây lïn KonTum, àaä qua àeâo naây MAÂI SÙÆT NÏN KIM 821 Thöng reo búâ suöëi rò raâo Chim chiïìu chiu chñt ai naâo kïu ai... “Húäi nhûäng anh àêìu qua túái àoá”, caác anh chiïën sô anh huâng lúáp trûúác àaä ài àêìu, laâm nïn Caách maång thaáng Taám, àïí chuáng töi àûúåc ài tiïëp theo. Qua àeâo An Khï bêy giúâ vúái tû caách nhûäng ngûúâi chiïën thù’ng, töi lïn thùm tónh Gia Lai maâ Anh huâng Nuáp laâm chuã tõch. Thõ xaä Plêyku, nhûäng con àûúâng röång, ïm maát dûúái boáng nhûäng cêy long naäo, nhûäng cêy thöng, àöìng baâo goåi laâ cêy tuâng; hai thûá cêy tröìng àaä mêëy chuåc nùm, cao lúán, àaä àeåp laåi thúm, voâ mêëy laá long naäo, laá tuâng, hai ngoán tay coân vûúng hûúng maäi. Töi laåi giaâu thïm cho mònh caái maãnh àêët Plêyku cuãa Töí quöëc; ài xa mûúâi kilömeát laâ möåt caái höì thêåt àeåp, tïn goåi laâ Biïín Höì, khöng khñ trïn höì, quanh höì thanh tuá tuyïåt vúâi! Töi àaä bònh nhûäng baâi thú ca ngúåi Baác Höì úã thõ xaä Plêyku cuäng nhû 14 cuöåc úã caác núi khaác trong chuyïën ài naây. Àöìng chñ phuå traách vùn hoáa tónh Gia Lai trûúác àêy khi têåp kïët, töi àaä troâ chuyïån vúái anh úã tónh Nghôa Löå. Töi àaä vaâo thùm laâng àöìng baâo Thûúång Plei Brel. Vaâ caâ phï Têy nguyïn úã àêy laâ chñnh cöëng nguyïn chêët, thúm ngaâo ngaåt. Tònh àêët nûúác, maâ cuäng coá tònh gia àònh löìng vaâo trong. Lïn thùm Plêyku, àöìng thúâi cuäng ài tòm thùm chõ Böën Nhûä, ngûúâi chõ con dò töi, möì cöi cha meå súám, úã vúái baâ ngoaåi chung; chõ Böën àaä thûúng yïu chùm soác àûáa em trai laâ töi, trong caái tuöíi nhoã cuãa töi tuãi cûåc: ... Chõ àaä baãy mûúi tuöíi Toác xanh nay pha sûúng; 822 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tûâ khi em nhoã xñu Chõ àaä thûúng “thùçng Baâng”. ... Ba chuåc nùm Khaáng chiïën Em ngoaâi Bù’c xa xöi Chõ trong Nam, Myä chiïëm Tûúãng chõ àaä lòa àúâi. Nuái söng ta àaä liïìn ... Trong niïìm sum hoåp lúán Em lïn túái Plêyku Àùång maâ tòm chõ Böën. Baâ ngoaåi, maá àaä mêët, Em cuäng nhiïìu tuöíi röìi. Mûâng àûúåc coân chõ Böën, Qua khoái lûãa túi búâi... Em trúã ra Thuã àö Chõ úã, gù’ng maånh khoãe. Em laâm viïåc gêëp àöi, Cöë choáng vïì thùm chõ. Thêåt ra, caái hûúng võ Têy Nguyïn, töi àaä àêìu tiïn hûúãng úã Àaâ Laåt, thaânh phöë àeåp àeä coá khñ hêåu chêu Êu. Àöåc lêåp, thöëng nhêët thaânh cöng, töi múái túái àûúåc Àaâ Laåt. Dûúái thúâi Phaáp thuöåc, tuy laâ möåt cöng chûác tham taá nhaâ Àoan, töi vêîn khöng ài Àaâ Laåt nöíi, búãi phaãi giaâu sang, phaãi coá baån coá bêìu phuá quyá vinh hoa, ùn caánh nhau, àûa nhau ài túái caái núi hûúãng thuå cao cêëp; töi khöng úã trong caái giai cêëp êëy, töi khöng túái nöíi Àaâ Laåt! Bêy giúâ Àaâ Laåt giaãi phoáng àoán nhaåc sô Àöî Nhuêån vaâ töi, ngûúâi laâm thú; chuáng töi möîi ngûúâi phuåc vuå möåt töëi úã Cêu laåc böå Vùn MAÂI SÙÆT NÏN KIM 823 nghïå giaãi phoáng; cöng chuáng yïu vùn hoáa úã àêy coá möåt sûå tri êm thêåt laâ quyá giaá, hoå coá bao nhiïu sûác àeåp úã trong têm trñ! Khñ hêåu töët vaâ phong caãnh àeåp, trûúác hïët laâ khñ hêåu, nheå maát, trúâi àöi luác húi laânh laånh, laâm cho con ngûúâi khoan khoaái, thanh thoaát, trñ tuïå muöën suy nghô, àaâo sêu; Àaâ Laåt naây rêët thñch húåp àïí àùåt nhûäng viïån nghiïn cûáu khoa hoåc, nhûäng nhaâ saáng taác vùn hoåc nghïå thuêåt. Tûâ Àaâ Laåt, töi vïì tónh Tuyïn Àûác; tónh lyå múái chûa xêy dûång, àùåt úã taåi xaä Tuâng Nghôa. Caãm àöång thay, trïn möåt daäy tûúâng nhaâ göî úã Tuâng Nghôa, àöìng baâo àaä viïët bùçng chûä lúán cêu noái cuãa Baác Höì: “Nûúác Viïåt Nam laâ möåt, Dên töåc Viïåt Nam laâ möåt, söng coá thïí caån, nuái coá thïí moân, song chên lyá àoá khöng bao giúâ thay àöíi”. Tùng gia saãn xuêët, tùng gia saãn xuêët! caãnh vêåt úã àêy nhû àang ca lïn caái àiïåp khuác êëy. Chûa bao giúâ trong àúâi töi, töi àaä thêëy möåt caánh àöìng bù’p ngö röång lúán nhû úã caái thung luäng röång mïnh möng naây. Ba cêy söë chiïìu ngang hûúng bù’p, Hûúng àöìng pha hùng hù’c hûúng rûâng. Phêën bù’p toãa ngaåt ngaâo sûác lûåc, Cúâ bù’p lay ngoån gioá trong thung. ... Vûâa túái Cao nguyïn raåo rûåc loâng, Laåi say hoa bù’p nù’ng vaâng ong... Möåt muâa bù’p múái xûa chûa thêëy Laâm maá non söng cuäng ûãng höìng... Bïn möîi göëc ngö chen luáa rêîy. Khi ngö àaä beã, luáa àang thò; 824 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nöìi cúm luáa löëc mai thúm phûác Cuâng vúái ngö vaâng ngö trù’ng thi. Öng ba, Töí tiïn, Söng nuái úi! Muön nùm phuâ höå nhûäng con ngûúâi Àaánh tan luä giùåc, yïn non nûúác, Laåi dûång giaâu no baát ngaát àúâi... * * * Trong caái baâi buát kyá thú naây, thêåt ra, töi cuäng chó múái noái àûúåc möåt ñt tònh caãm cuãa mònh àöëi vúái miïìn Nam múái giaãi phoáng, núi töi vêîn gûãi têm höìn cuãa mònh vïì, trong suöët hai cuöåc Khaáng chiïën ba mûúi nùm. Laâ möåt ngûúâi Viïåt Nam, töi yïu miïìn Nam; töi coân yïu thïm vò miïìn Nam laâ quï meå, quï maá, quï ngoaåi cuãa töi nûäa. Ài trïn àêët nûúác ta thöëng nhêët, tûâ Haâ Nöåi túái Saâi Goân, tûâ Saâi Goân túái Caâ Mau, tûâ Àaâ Laåt vïì Saâi Goân, tûâ Saâi Goân ra Quy Nhún, lïn Plêyku, töi söëng vaâo thõt xûúng cuãa töi caái caãm giaác vêåt chêët vïì nuái söng liïìn àêët. Trûúác àêy töi àaä têåp húåp möåt têåp thú vaâ àùåt cho caái tïn laâ “Nhûäng tònh ngûúâi”. Chuyïën thùm miïìn Nam cho töi möåt caái tûá khaác, àïí àùåt tïn cho têåp thú; töi seä goåi noá laâ têåp thú Höìn töi àöi caánh. Àöi caánh êëy laâ Àöåc lêåp Tûå do, àöi caánh êëy laâ miïìn Bù’c miïìn Nam, àöi caánh êëy laâ quï nöåi quï ngoaåi cuãa töi. Thaáng 10-1975 MAÂI SÙÆT NÏN KIM 825 NÖÎI NIÏÌM THÖËNG NHÊËT CUÃA ÀÊËT NÛÚÁC TA... Ta yïu mònh vúái sûác daâi búâ biïín ba nghòn cêy söë, Vúái sûác röång cuãa böën muâa mai chiïìu nù’ng gioá, Vúái sûác lêu böën nghòn nùm cuä ta yïu, Ta yïu mònh - mònh biïët àïën bao nhiïu. Ta yïu mònh àïën nöîi traái tim ta xeá vúä Möîi khi trïn mùåt mònh boáng àïm àau khöí. Thaâ rùçng ta böën ngûåa chaåy phanh thêy Hún laâ mònh maáu vêîn àöí àïm ngaây! Nhû thïë àêëy, mònh úi, goám ghï, duy nhêët Hún caã nhûäng tònh nhên nhúá nùm canh, saáu khù’c. Ta yïu mònh coá thïí gêìy voác non söng Ta liïìn mònh soi mùåt xuöëng biïín Àöng... 1962 Laâ möåt ngûúâi laâm thú, töi vuåt nghô: - Nhûäng tònh nhên trïn àúâi naây, úã trong lõch sûã nhên loaåi, nhûäng Tiïu Niïn vaâ Myå Cú, nhûäng Römïö vaâ Juylieát, nhûäng Phaåm Thaái vaâ Trûúng Quyânh Nhû, nhûäng àöi lûáa trong Tònh sûã, nhûäng cùåp yïu mïën caách trúã nhúá thûúng nhau àöng 826 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU têy kim cöí... coá möëi tònh naâo àaä cao sêu maänh liïåt cho bùçng caái nöîi niïìm yïu mïën cuãa hai miïìn Nam Bù’c nûúác ta? Goåi laâ Bù’c, laâ Nam, thêåm chñ goåi laâ Bù’c, Trung, Nam, àêy laâ möåt thûåc thïí thöëng nhêët, liïìn dñnh, nhû doâng söng nguyïn möåt, nhû cú thïí con ngûúâi. Hïî möåt lûåc lûúång phaãn àöång àïën àem chia xeã laâm ba, laâm hai, thò tûâ luác àoá bù’t àêìu möåt cuöåc chiïën àêëu khöng dêåp tù’t àûúåc, àïí thöëng nhêët laåi. Nöîi mïën yïu naây àoâi hoãi phaãi sum hoåp: àêy laâ àêët nûúác vaâ nhên dên bõ chia cù’t, cho nïn ngûúâi ta cêìm lêëy vuä khñ, chiïën àêëu àïën àöí maáu, duâ phaãi thõt naát xûúng tan; Truyïån Kiïìu noái: Duâ cho söng caån àaá moân Con tùçm àïën thaác vêîn coân vûúng tú. Vaâ lúâi Baác Höì: “Nûúác Viïåt Nam laâ möåt. Dên töåc Viïåt Nam laâ möåt. Söng coá thïí caån, nuái coá thïí moân, song chên lyá àoá khöng bao giúâ thay àöíi”. Khi múái chó laâ tònh yïu chñnh àaáng cuãa àöi trai gaái “àöi ta laâm baån thong dong - Nhû àöi àuäa ngoåc nùçm trong mêm vaâng”, bõ keã aác trïn àúâi ngùn phaá, maâ ca dao àaä phaãn aánh laåi bao nhiïu lúâi kïët aán, bao nhiïu chöëng choåi quyïët liïåt. Huöëng chi àêy laâ tònh yïu cuãa muön triïåu tònh yïu, àêy laâ têåp àaåi thaânh muön triïåu vúå chöìng, cha con, meå con, chõ em, anh em, tònh laâng, tònh nûúác. Boån àêìu trêu mùåt ngûåa, boån nga quyã, chuáng bay àûâng coá àöång vaâo! Söng coá thïí caån, nuái coá thïí moân, nhûng tònh gù’n boá keo sún naây khöng moân, khöng caån. Thöëng nhêët àêët nûúác laâ xûúng söëng cuãa sûå töìn taåi cuãa dên töåc ta: thöëng nhêët laâ baãn thïí cuãa nûúác ta. Nhû con dao chaåm vaâo thên thïí, maáu chaåy ra, sûå thöëng nhêët cuãa àêët nûúác ta bõ chaåm túái, laâ maáu cuãa nhên dên ta àöí ra àïí chiïën àêëu àùång maâ haân gù’n. - “Maâ nay MAÂI SÙÆT NÏN KIM 827 aáo vaãi cúâ àaâo, giuáp dên dûång nûúác biïët bao cöng trònh”, ngoån cúâ àaâo cuãa ngûúâi anh huâng aáo vaãi Quang Trung àaä bay trïn àêët nûúác tûâ Bù’c chñ Nam; nùm 1785: chiïën cöng cuãa Nguyïîn Huïå tiïu diïåt 300 chiïën thuyïìn vaâ böën vaån quên Xiïm sang “can thiïåp” úã miïìn Nam; nùm 1789: Quang Trung àaåi phaá 20 vaån quên Thanh vaâo xêm lûúåc taåi miïìn Bù’c. Sau àoá, baãn àõa àöì toaân böå nûúác Viïåt Nam, veä tûâ thúâi Phan Huy Chuá, hiïån giúâ treo úã Cuåc Baãn àöì taåi Àaâ Laåt, vêîn tiïëp tuåc ghi caái haâo huâng cuãa möåt laänh thöí thöëng nhêët tûâ Laång Sún àïën Caâ Mau, tûâ nhûäng daäy nuái xa nhêët phña Têy àïën nhûäng hoân àaão cuãa Töí quöëc ngoaâi biïín Àöng. - Trong lõch sûã hiïån àaåi nûúác ta, tûâ caái buöíi “Tan chúå vûâa nghe tiïëng suáng Têy” thúâi cuå Àöì Chiïíu, söng nuái bõ chia xeã, nhên dên bõ ly taán, coân coá nöîi àau àúán naâo bùçng! “Coá ngûúâi hoãi thiïëp - Rùçng coá chöìng chûa - Thiïëp gaåt mù’t thûa - Rùçng xûa vêîn coá”, tûâ luác töi coân laâ möåt àûáa hoåc troâ treã nñt úã taåi miïìn Nam Trung böå, àaä nghe nhûäng lúâi thú êëy cuãa cuå Phan Böåi Chêu, cuå duâng möåt hònh tûúång rêët dïî hiïíu àïí xuác àöång àïën têm can cuãa haâng triïåu ngûúâi. Têët caã thú vùn yïu nûúác möåt thïë kyã nay àïìu laâ “gioåt lïå non söng”: khi cuå Phan Àònh Phuâng àang chöëng Phaáp maâ mêët úã trïn nuái rûâng Haâ Tônh, thò “gioåt lïå non söng chaãy xuöëng àeâo”; gioåt lïå laâ cuãa con ngûúâi, mang tònh ngûúâi, noá tûâ mù’t chaãy ra tûâng gioåt, thïë maâ noá chaãy lùn trong khe nuái roác raách àïí khoác nûúác mêët, khoác ngûúâi anh huâng cûáu nûúác vûâa mêët, nhûäng tònh caãm cuãa ta thuúã êëy lêm li bi traáng biïët chûâng naâo! Nhên dên vaâ àêët nûúác khöng thïí taách ra, thò àöåc lêåp vaâ thöëng nhêët cuäng liïìn dñnh: thú vùn yïu nûúác úã Nam böå Nam kyâ laâ rêët àiïín hònh, laâ cö àoång hún caã, 828 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU búãi Nam böå laâ maãnh àêët bõ cù’t àïí nhûúång cho àõch, cho nïn caái chiïën trûúâng tònh caãm taåi àêy xö xaát, daây voâ biïët mêëy. Vaâ tûâ sau Caách maång thaáng Taám 1945, laâ möåt baãn anh huâng ca ba chuåc nùm àïí hoaân thaânh àöåc lêåp cho dên töåc, hoaân laåi thöëng nhêët cho nuái söng; Höì Chuã tõch noái “duâ phaãi àöët chaáy daäy Trûúâng Sún”; cuöåc Khaáng chiïën vô àaåi trûúâng kyâ long trúâi lúã àêët; àêët nûúác bõ chia cù’t thò ghï gúám dûä döåi nhû thïë, àùång maâ coá thïí “hoâa bònh thöëng nhêët nûúác nhaâ”. - Baãn Chinh phuå ngêm cöí truyïìn cuãa vùn hoåc ta kïët thuác: “Cêu vui àöíi vúái cêu sêìu - Rûúåu khaâ cuâng kïí trûúác sau moåi lúâi”, chuáng ta khöng coá caái veã haã hï khïì khaâ àêu, nhûng chuáng ta nhúá trong thúâi gian cuãa cuöåc Khaáng chiïën trûúâng kyâ, Baác Höì kñnh yïu cuãa chuáng ta coá lêìn àaä noái: “Bao giúâ khaáng chiïën thaânh cöng Chuáng ta cuâng uöëng möåt chung rûúåu àaâo” tûâ Laång Sún àïën Caâ Mau, möîi chuáng ta, ngûúâi dên Viïåt Nam, nêng cheán rûúåu cuãa Baác thûúãng, mûâng Höåi nghõ hiïåp thûúng chñnh trõ àïí thöëng nhêët Töí quöëc vïì mùåt haânh chñnh àaä hoåp vaâ thaânh cöng rûåc rúä úã giûäa thaânh phöë Höì Chñ Minh! Coân “Cêu vui àöëi vúái cêu sêìu”, thò quaã coá nhû vêåy; vïì phêìn töi, möåt ngûúâi laâm thú, phûúng thûác xuác caãm cuãa töi laâ göìm hai mùåt biïån chûáng khùng khñt vúái nhau nhû aánh saáng vaâ boáng töëi, nhûng toaân böå thò tiïën lïn, xöëc túái. Nguyïîn Du noái: “Tûâng cay àù’ng laåi mùån maâ hún xûa”, àoá laâ leä àúâi. Töë Hûäu coá cêu thú: Nhû bêng khuêng viïåc heån chûa laâm, töi rêët yïu cêu thú naây, töi cho àêy laâ möåt chên lyá cuãa tònh caãm; viïåc gò àaä heån àaä hûáa maâ chûa àuáng heån y hûáa àûúåc, thò coá möåt maãng ên hêån úã trong MAÂI SÙÆT NÏN KIM 829 loâng, traái tim cûá phaãi thêìm xin löîi... Öi! Caái thuúã haäy coân chia cù’t êëy: Vò sao chùèng ngaây vui troån veån Nhû bêng khuêng viïåc heån chûa laâm Vò sao miïëng cúm ùn böîng ngheån? Möåt nûãa coân cay àù’ng: miïìn Nam! Nghô cho thêåt thêëm thña: tûâ caái ngaây “öng Têy laåi cûãa Haân”, tûâ caái höm “Tan chúå vûâa nghe tiïëng suáng Têy”, tûâ möåt trùm nùm nay, chuáng ta cûá maäi ên hêån vúái nuái söng, xin löîi thêìm cuâng àêët nûúác; vaâ tûâ luác giùåc Myä àïën huâng huâng höí höí ra mùåt ùn cûúáp, muöën àoaåt lêëy miïìn Nam laâm thuöåc àõa kiïíu múái, thò miïëng cúm ta ùn cuäng ngheån, húáp nûúác ta uöëng cuäng nêëc, miïìn Nam trong taái tim Baác Höì vaâ cuãa chuáng ta, “Coá thïí naâo yïn?”. Cho àïën trûa höm 30-4-1975, “ba quên chó ngoån cúâ àaâo” vaâo dinh Àöåc lêåp nguyå, giaãi phoáng Saâi Goân! Nûúác ta toaân veån thöëng nhêët tûâ höm àoá. Cêu vui àöíi vúái cêu sêìu, dûúâng nhû trong maáu töi chaãy khù’p tûá chi, nhûäng höìng huyïët cêìu cuäng reo ca “thöëng nhêët”. Gioá trïn àêët nûúác Viïåt Nam, tûâ xûa bao giúâ cuäng thöëng nhêët, khöng ai chia cù’t noá àûúåc, nhûng nhûäng ngaây muâa xuên chiïën thù’ng nùm nay gioá múái thêåt reo vui; gioá cûúâi xoâa haâm rùng lûåu vö biïn cuãa noá maâ thöíi lïn ngoån cúâ caách maång Viïåt Nam; gioá àaä chaâo laá cúâ caách maång vöën möåt toãa ra thaânh hai, nay laåi mûâng laá cúâ caách maång tûâ hai hoâa vaâo nguyïn möåt. Soáng vöî vaâo ba nghòn kilömeát búâ biïín, toãa boåt soáng trù’ng liïìn möåt daãi tûâ búâ biïín Traâ Cöí, voâng möåt chûä S vô àaåi, röìi boåc muäi Caâ Mau, ngoùåt sang búâ biïín Haâ Tiïn: nïëu töi tham ùn, töi tûúãng tûúång möåt con buán trù’ng khöíng löì mïìm maåi 830 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU daâi ba nghòn cêy söë. Khi haäy coân giùåc Myä vaâ luä nguyå, àaâi khñ tûúång Viïåt Nam tûâ miïìn Bù’c vêîn baáo hiïåu gioá muâa baäo taáp cho têët caã thuyïìn chaâi trïn búâ biïín nûúác ta. Chïë Lan Viïn viïët: “Giúâ cuãa Söë Thaânh”. Söë Thaânh laâ thöëng nhêët. Nhûng thöëng nhêët cuãa Viïåt Nam, úã thúâi àaåi Höì Chñ Minh naây laâ söë thaânh cuãa toaán nhên chûá khöng phaãi cuãa toaán cöång; àêy laâ ba ngöi cuãa möåt thûåc thïí múái: Àöåc lêåp, Thöëng nhêët vaâ Chuã nghôa xaä höåi, vúái möåt nöåi dung cao nhêët, chûa tûâng coá úã nhûäng thúâi kyâ trûúác. Chuáng ta xêy dûång kinh tïë nûúác nhaâ, têët caã vò saãn xuêët, têët caã vò chuã nghôa xaä höåi, vò maånh giaâu cuãa Töí quöëc vaâ haånh phuác cuãa nhên dên. Xaä höåi ta daânh nhûäng ûu tiïn cho treã con, cho thiïëu nhi, chuáng noá laâ nhûäng “cuåc cûng” cuãa toaân xaä höåi: nïìn kinh tïë nêng khaá hún lïn, chuáng ta seä coá thïí chùm soác cho ngûúâi giaâ nhiïìu hún. Öi caác baâ nöåi, baâ ngoaåi trong nhûäng gia àònh! Treã nuöi con, röìi giaâ nuöi chaáu, caác meå giaâ luön luön “nêng niu têët caã, chó quïn mònh”; caãm ún caác meå coá têëm loâng nhûúâng nhõn vö biïn! Nhûng chuáng con nguyïån lao àöång coá hiïåu quaã cao, àùång maâ “con ài àaánh giùåc mûúâi nùm, chûa bùçng vêët vaã àúâi bêìm saáu mûúi”, nhûäng ngûúâi vêët vaã nhêët àûúåc àïìn àaáp möåt phêìn úã chùång cuöëi cuãa àúâi mònh . Cú súã khoa hoåc cuãa thöëng nhêët laâ nïìn kinh tïë. Cho àïën nhûäng ngaây raång rúä höm nay, chuáng ta àaä phêën àêëu vúái möåt baãn lônh cao cûúâng, anh duäng vö song vaâ thöng minh tuyïåt diïåu àïí maâ töìn taåi àûúåc, àïí khùèng àõnh nhûäng cûúng vûåc cuãa laänh thöí vaâ tñnh bïìn vûäng cuãa giöëng noâi. Tûâ nïìn taãng naây, chuáng ta seä xêy dûång möåt àúâi söëng xûáng àaáng, vaâ tûâ nïìn kinh tïë giaâu maånh maâ nêng võ trñ cuãa dên töåc ta lïn, cuãng cöë quöëc phoâng: thöëng MAÂI SÙÆT NÏN KIM 831 nhêët trong chuã nghôa xaä höåi thaânh cöng laâ muåc tiïu cuãa 50 triïåu àöìng baâo ta. Töi coá noái: phûúng thûác xuác caãm cuãa töi laâ hai mùåt biïån chûáng khùng khñt vúái nhau trong möåt toaân böå xöëc túái. Trong truyïån phim Baâi thú cuãa biïín cuãa Àöëpjencö, nhaâ àiïån aãnh ûu tuá xö viïët, nhûäng ngûúâi xêy dûång àêåp thuãy lúåi lúán thaânh cöng, àang phoáng con taâu lûúát túái trïn mùåt biïín nhên taåo do mònh lêåp ra; hoå laâ nhûäng ngûúâi chiïën thù’ng, nhûäng ngûúâi ngûå trõ àang nhòn lúáp lúáp nhûäng con soáng maâ hoå àaä laâm ra xö túái chaâo hoå. Nhûng hoå khöng thoãa thuï, hoå khöng thoãa maän hoaân toaân vúái têm trñ hoå. Böîng nhiïn moåi ngûúâi trïn taâu cuäng caãm thêëy möåt nhu cêìu chung: hoå cêìn nghe nhûäng baâi nhaåc trêìm tû... Àêu coá phaãi hoå thñch êu sêìu bi luyå. Khöng, hoå khöng muöën dûâng laåi úã thaânh tñch lúán lao naây, maâ muöën tòm àïën nhûäng khoá khùn múái àïí maâ khù’c phuåc, àïí maâ chiïën thù’ng nûäa. Hoå muöën taåo ra nhûäng àêåp nûúác, nhûäng biïín nhên taåo khaác lúán hún. Coá nhûäng baãn nhaåc trêìm tûå vaâ mang tñnh caách laåc quan; khi têm trñ àang coá nhûäng vêën àïì chûa tòm ra caách giaãi quyïët ngay àûúåc, thò têm trñ coá möåt tû thïë êu lo, suy nghô, möåt daáng àiïåu trêìm tû, nhû möåt bêìu trúâi coá mêy... Chñnh khi nhûäng baãn nhaåc trêìm tû nöíi lïn, laâ luác têm höìn nhûäng ngûúâi chïë ngûå thiïn nhiïn naây lûúát túái giûäa caái bêìu trúâi êm thanh àoá vúái möåt tû thïë laäng maån caách maång... - Chuáng ta hiïån nay cêìn rêët nhiïìu tñnh caách laäng maån caách maång àïí nhòn àoán nhûäng khoá khùn múái cuãa giai àoaån múái maâ vûúåt, maâ thù’ng. Thù’ng vúái tinh thêìn laåc quan caách maång ba chuåc nùm nay àaä “trïn àûúâng daâi hai caánh àúä ta ài”... 832 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU * * * Tûâ thaânh phöë Höì Chñ Minh ngöi sao phûúng Nam tin vui thöíi vïì; àêët nûúác ta thöëng nhêët àaä laâ sûå thêåt roä raâng, raång rúä. Söë thaânh thöëng nhêët phaã lïn ngûúâi, lïn caãnh, lïn vêåt, lïn cêy àûúác Caâ Mau, böng luáa Raåch Giaá, con caá Phan Thiïët, cêy xaâ nu Têy Nguyïn, lïn cuåc than Hoân Gai, thoãi gang Thaái Nguyïn, böng luáa Thaái Bònh, nhûäng con chim con muöng cuãa rûâng Viïåt Bù’c Têy Bù’c... Giûäa muön vaån hònh tûúång, töi nghô àïën sûå thöëng nhêët cuãa Hoa sen; Hoa sen Viïåt Nam, dêîu lòa ngoá yá coân vûúng tú loâng. Töi chûa biïët coá nhaâ thú naâo trïn Traái àêët àaä noái ra caái àùåc àiïím êëy cuãa caânh hoa sen, nhû Nguyïîn Du àaä noái trong cêu thú rêët hay naây? YÁ dêîu coá phaãi lòa nhû ngoá sen bõ beã, loâng vêîn vûúng vñu nhû tú sen nñu lêëy hai àoaån ngoá sen bõ beã àöi; cêu thú noái tònh yïu chung thuãy cuãa gaái trai, maâ nhû muöën noái nöîi niïìm cuãa àêët nûúác naây; möåt trùm nùm ngoá sen bõ beã, nhûng muön vaån kiïëp, tú loâng cuãa sen coá rûát nhau àêu! Nghô thêëm thña nhû vêåy röìi, thò hoa sen laâ ên laâ tònh, trong àêìm gò àeåp bùçng sen, sen Höì Têy úã Haâ Nöåi Àaåm Thuãy tùång cho Töë Têm, sen trong Höì Tõnh Têm úã Huïë, sen Àöìng Thaáp Mûúâi úã Nam böå, Thaáp Mûúâi àeåp nhêët böng sen - Nûúác Nam àeåp nhêët coá tïn Baác Höì. Baác Höì laâ thaânh phöë Höì Chñ Minh, Baác Höì laâ Laâng Sen núi sinh ra Baác; möåt nhaâ thú Möng Cöí viïët: Nghõ lûåc soi têëm loâng thúâi àaåi Ngûúâi àaä cuâng vúái Àaãng sinh àöi Sù’c àeåp hoa sen cuâng vúái nhên dên Caâng tûúi thù’m qua muön vaân thïë hïå. MAÂI SÙÆT NÏN KIM 833 Baác Höì laâ hoa sen, Baác Höì laâ hiïån thên cho àêët nûúác thöëng nhêët tûâ Bù’c chñ Nam, Baác Höì laâ hoa thöëng nhêët cuãa dên töåc Viïåt Nam. 834 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU NGAÂY HÖÅI NON SÖNG Töi mú thêëy möåt trêån baäo böì cêu... khöng, töi khöng mú, mù’t töi múã nhòn möåt trêån baäo böì cêu trù’ng. Túái têëp, túái têëp, nhûäng böì cêu trù’ng raâo raâo bay túái, nhû möåt cuöåc tiïën cöng lúán cuãa Hoâa bònh. Sau ba mûúi nùm laâm hai cuöåc Khaáng chiïën long trúâi lúã àêët, chiïën thù’ng hai àïë quöëc lúán, Phaáp röìi Myä, hoâa bònh àaä túái vúái ngaây 30 thaáng tû nùm 1975, quên àöåi ta vaâo chiïëm dinh töíng thöëng nguyå úã Saâi Goân; röìi nhên dên ta “hoâa bònh thöëng nhêët nûúác nhaâ”. Vaâ höm nay, Töíng tuyïín cûã nùm 1976, möåt trêån baäo böì cêu trù’ng bay ra tûâ khù’p moåi núi trïn àêët nûúác ta, khùèng àõnh sûå nghiïåp hoâa bònh sau ba mûúi nùm chiïën àêëu. Nhûäng túâ giêëy trù’ng to bùçng caái baân tay cuãa con ngûúâi, coá thïí gêëp laâm àöi, coá thïí xïëp laâm böën; vaâ caái àöång taác “viïët”. Ta viïët tïn em, húäi Tûå do, thú cuãa Pön Ïluya: Trïn bao kyâ diïåu cuãa àïm hay Trïn baánh trù’ng ngon cuãa thaáng ngaây, Trïn böën muâa cûúái nhau thù’m thiïët Ta viïët tïn em... Töi thêëy mònh àûáng úã trïn àêët nûúác veån toaân möåt khöëi, vaâ nùm mûúi triïåu àöìng baâo thûúng mïën höm nay cêìm laá MAÂI SÙÆT NÏN KIM 835 phiïëu naây... Têm höìn töi nhû nhêån haâng triïåu thû cuãa àöìng baâo töi tûâ Bù’c chñ Nam. Trûúác àêy, coá möåt baâi haát: “Cêìm laá thiïëp naây”; trïn àêët nûúác bõ chia cù’t, àaä coá luác àöìng baâo úã hai miïìn gûãi thû cho nhau dûúái hònh thûác bûu thiïëp; vïì sau, àïën bûu thiïëp viïët rêët cöng thûác vaâ haån chïë, boån Myä-nguyå cuäng khöng chõu àïí cho àöìng baâo ta gûãi cho nhau nûäa; nhaåc àiïåu baâi haát noái têm tònh Bù’c Nam höm nay böîng höìi laåi trong trñ nhúá töi. Öi! Caái thúâi caách trúã! Àaåi tûúáng Vùn Tiïën Duäng, khi kïí laåi vïì baãn anh huâng ca Töíng tiïën cöng vaâ nöíi dêåy muâa xuên nùm 1975, coá nhù’c àïën möåt cêu thú àaä noái lïn möëi hêån chung gian khöí vaâ chua xoát cuãa moåi ngûúâi Viïåt Nam cêìn phaãi thanh toaán: “Àêët nûúác ba mûúi nùm cêìm suáng maâ vêìng trùng coân xeã laâm àöi”; bêy giúâ khöng phaãi nhû sau Hiïåp àõnh Giúnevú 1954, cêìm laá thiïëp naây, ngöín ngang uêët hêån; maâ cêìm laá phiïëu naây, chiïën thù’ng vinh quang! Thêåt vêåy, töi àûáng ngêy ngêët vúái trñ tûúãng tûúång cuãa töi, thêëy mònh úã giûäa möåt trêån baäo tin vui, thêëy maâu trù’ng cuãa laá phiïëu núi núi chöën chöën àûúåc nhûäng baân tay giú lïn, cuâng trong möåt ngaây, coá thïí noái laâ cuâng trong möåt buöíi! Nûúác ta, nùm 1976, coá 35 tónh vaâ 3 thaânh phöë lúán, vaâ cuöåc Töíng tuyïín cûã nùm 1976 naây laâ Ngaây Höåi Non söng. Trong lõch sûã daâi lêu cuãa nûúác ta, coá ba ngaây höåi nhû thïë. Höåi nghõ Diïn Höìng dûúái thúâi Trêìn Nhên Töng, caác bö laäo àaåi diïån cho toaân dên vïì hoåp úã àiïån Diïn Höìng, biïíu hiïån yá chñ àuöíi quên Nguyïn xêm lûúåc. Thûa: nïn àaánh, phaãi àaánh, vaâ quyïët àaánh! Vaâ sau Caách maång thaáng Taám, cuöåc Töíng Tuyïín cûã ngaây 6 thaáng giïng nùm 1946 múã ra theo sù’c lïånh cuãa Höì Chuã tõch, àaä bêìu nïn Quöëc höåi àêìu tiïn cuãa nûúác 836 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa; àoá laâ Höåi nghõ Non söng lêìn thûá hai, döìn tuå huâng khñ cuãa nhên dên ta quyïët têm àaánh vaâ àaä àaánh thù’ng giùåc Phaáp. Vaâ cuöåc Khaáng chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác chiïën thù’ng troån veån àaä àûa àïën Ngaây Höåi Non söng hiïån nay, khuác ca khaãi hoaân àöåc lêåp thöëng nhêët cao caã àeåp àeä hún bao giúâ hïët. Sau möåt ngaây lao àöång cêåt lûåc, coá nhûäng àïm gioá maát trùng thanh, töi ngöìi lïn khung cûãa söí nhaâ mònh, lûng tûåa vaâo khung cûãa söí; töi ngêíng mùåt lïn, phöìng àöi caánh muäi hñt thúã khñ trúâi; roä raâng laâ töi muöën hûúãng trúâi hûúãng àêët cuãa töi, töi muöën chiïëm lônh nûúác töi bùçng têm trñ; sau ba chuåc nùm chiïën tranh, nhûäng khoá khùn sau chiïën thù’ng haäy coân döìn dêåp! nhûng töi thêëy mònh giaâu. Bùçng têm trñ, töi ài chúi vúái àêët nûúác töi, töi ài thùm àöìng baâo caã nûúác cuãa töi. Núi naâo töi àaä túái, thò töi ön laåi; núi naâo töi chûa túái, thò töi xem nhúâ bùçng mù’t cuãa caác baån töi. - Höm nay, söng nuái ài bêìu cho àêët nûúác; nghôa laâ tûâ möîi hoân nuái cuå thïí, tûâ möîi con söng cuå thïí, àöìng baâo ài boã phiïëu bêìu cho caã Töí quöëc, caã àêët nûúác noái chung. Tïn möîi vuâng àêët, tïn möîi núi nûúác bao giúâ cuäng ngên nga trong têm höìn chuáng ta nhûäng tiïëng vang thên thiïët laå thûúâng ! Baån Lï Quang Võnh trûúác khi rúâi àaão Cön Sún giaãi phoáng trúã laåi àêët liïìn, vûâa múái úã tuâ chuöìng coåp ra àaä ài viïëng nghôa trang caách maång Haâng Dûúng; röìi anh “leo lïn möåt taãng àaá lúán, ngöìi vù’t veão nhòn ra biïín Cön Lön: hoân Baãy Caånh cêy cöëi um tuâm; hoân Cau vúái cau dûâa xanh ngaát; hoân Böng Lan núã nuå cûúâi tûúi tù’n; hoân Taâi, hoân Caát trú vú soáng vöî baåc àêìu; hoân Thoã co mònh chûåc nhaãy...” Àöìng baâo cuãa töi úi, trïn nhûäng laá phiïëu cuãa baâ con, coá nhûäng chûä tïn mïën thên êëy àoá... Nhaâ vùn Theáp Múái àûáng nhòn ra Cöìn Coã, MAÂI SÙÆT NÏN KIM 837 caã möåt sên chim ngay gêìn muäi Caâ Mau; anh laåi quay nhòn vïì àêët, vïì búâ, ngù’m caái rûâng nhûäng cêy nùm taåp “chên buân tay lêëm, ngaây ngaây canh con nûúác roâng vaâ con nûúác lúán, àêm rïî ra, chù’t chiu laåi tûâng haåt phuâ sa böìi àù’p maäi àêët liïìn”. Àöìng baâo cuãa töi úi, trïn nhûäng laá phiïëu cuãa baâ con, coá nhûäng chûä tïn mïën thên êëy àoá... Nhaâ vùn Nguyïn Höìng, trong baâi thú Cûãu Long Giang ta úi coá noái vïì nhûäng tïn àêët úã miïìn Nam: ... Thaânh nhûäng tïn àoåc lïn nûúác mù’t àïìu muöën ûáa, Nhûäng Haâ Tiïn, Gia Àõnh, Long Chêu, Nhûäng Goâ Cöng, Goâ Vêëp, Àöìng Thaáp, Caâ Mau, Nhûäng mùåt àêët Cha öng ta nhù’m mù’t Truyïìn chaáu con khöng bao giúâ chia cù’t. Tïn cuãa àêët nûúác ta rêët hay. Nhiïìu tïn úã ngoaâi Bù’c hay maâ laåi vùn chûúng; úã Bù’c Giang: Con söng Thûúng nûúác chaãy àöi doâng - Àeân khïu àöi ngoån, em tröng ngoån naâo; úã Bù’c Ninh: Söng Cêìu nûúác chaãy lú thú - Àöi ta thûúng nhúá bao giúâ cho nguöi; vaâ úã Phuá Thoå: Söng Thao nûúác àuåc ngûúâi àen - Ai lïn phöë EÃn thò quïn àûúâng vïì . Coân nhûäng tïn úã trong Nam: Haâ Tiïn, Long Chêu laâ nhûäng tûâ Haán Viïåt, àaä àaânh; coân tïn thuêìn nöm, thò nhiïìu khi coá nghôa, àöi khi khöng coá nghôa: Goâ Cöng laâ caái goâ úã àoá coá con cöng; Goâ Vêëp laâ caái goâ maâ ài qua àoá ngûúâi ta vêëp; Àöìng Thaáp laâ caánh àöìng coá ngoån thaáp cuãa Thiïn Höå Dûúng; coân Caâ Mau nghôa laâ gò? Caâ mau hay laâ Caâ chêåm? Thuã Dêìu Möåt nghôa laâ gò? Thuã dêìu möåt hay laâ Thuã dêìu hai? Nhûäng tïn nöm na, vaâ àöi khi cöåc löëc, thïë maâ laâ “nhûäng tïn àoåc lïn nûúác mù’t àïìu muöën ûáa”, búãi yïu mïën quaá, vaâ búãi thûúng nhúá quaá, nhúá thûúng àûát 838 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ruöåt trong thuúã chia cù’t caách xa... Àöìng baâo cuãa töi úi, trïn nhûäng laá phiïëu cuãa baâ con, coá nhûäng chûä tïn mïën thên úã Bù’c úã Nam êëy àoá... Töi ngöìi trïn khung cûãa söí nhaâ cuãa mònh maâ nghô àêët nghô nûúác nhû vêåy; höm nay, moåi tónh, moåi thaânh, moåi laâng, moåi baãn ài bêìu cûã, möîi miïëng àêët àïìu ài bêìu Höåi nghõ Non söng; trïn baáo Saâi Goân Giaãi phoáng, caác tónh múái tö nhûäng maâu tûúi múái; töi thêëy mònh cöë tònh mùåc aáo sú mi múái, quêìn múái àùång cho coá veã xuáng xñnh, thïë múái chñ thaânh, nhû khi thù’p hûúng trûúác baân thúâ ngaây giöî töí tiïn öng baâ. Nhûäng tïn tónh múái... Haâ Nam Ninh, àuáng laâ tïn cuãa chiïën dõch nöíi tiïëng höìi Khaáng chiïën chñn nùm, àaánh úã nuái Non Nûúác coá Giaáp Vùn Khûúng anh duäng tuyïåt vúâi: Haâ Nam, Nam Àõnh, Ninh Bònh ba tónh trûúác àêy àaä coá vua Àinh Tiïn Hoaâng, vua Lï Àaåi Haânh, laåi coá vua Trêìn Nhên Töng, tûúáng Trêìn Hûng Àaåo cuâng vúái nhên dên ta coá cöng lúán àaåi phaá quên Nguyïn; töi vûâa múái vïì thùm tuêìn trûúác àêy, trïn khoaãng àêët cuãa cung Thiïn Trûúâng cuä, vûâa múái àaâo thêëy àûúåc möåt caái sên laát gaåch hoa haäy coân àeåp dûúái sûác vui cuãa mêëy thïë kyã; tónh Haâ Nam Ninh lúán, múái, vúái hún hai triïåu dên, vêîn laâ caái àêët vùn vêåt coá nhaâ thú tuá taâi Tuá Xûúng, laåi coá nhaâ thú Tam nguyïn Nguyïîn Khuyïën àoá maâ. Vaâ cuäng laâ núi cuãa öng Traång Lúån nûäa. Úà cûåc Nam, töi nhòn thêëy tónh Minh Haãi, tònh Baåc Liïu vaâ tónh Caâ Mau trûúác àaä húåp rûâng U Minh vaâ biïín cuãa mònh laåi, thaânh ra caái tónh múái Sún Minh Haãi Thïå, thïì biïín heån non, nhû têëm loâng cuãa àöìng baâo úã àêy, biïín coá thïí caån, nuái coá thïí moân, maâ loâng trung thaânh àöëi vúái Caách maång thò khöng hïì lay chuyïín. Töíng tuyïín cûã nùm 1946, Töíng tuyïín cûã nùm 1976: ba mûúi nùm. Lõch sûã àaä ài, sûå suy yïëu cuãa àïë quöëc xêm MAÂI SÙÆT NÏN KIM 839 lûúåc laâ bêët phuåc phaãn, sûå lúán maånh lïn cuãa chuáng ta khöng gò cûúäng laåi àûúåc. Coá nhûäng hoâm phiïëu höm 6-1-1946 úã vuâng Saâi Goân - Gia Àõnh àaä nhuöëm maáu cuãa nhûäng ngûúâi giûä thuâng phiïëu, mang thuâng phiïëu àïën têån àöìng baâo, trong hoaân caãnh giùåc Phaáp phaá cuöåc bêìu cûã cuãa ta. Vaâ khi Quöëc höåi àêìu tiïn àaä àûúåc bêìu ra, do boån quan Tûúãng àoáng úã miïìn Bù’c, àaä tûúãng laâ khöng thïí hoåp àûúåc taåi Haâ Nöåi, töi àaä ài thùm àònh laâng Àònh Baãng, chuêín bõ àïí Quöëc höåi vïì hoåp úã àêy: tröng ngöi àònh cöí kñnh, cöåt göî to mêëy ngûúâi öm, coá xïëp àùåt möåt caái buåc diïîn àaân àïí caác diïîn giaã lïn phaát biïíu. Àïën khi caác àaåi biïíu Quöëc höåi hoåp khoáa I taåi thuã àö Haâ Nöåi, thò tònh hònh tuy coá lêm thúâi dõu búát nhûng vêîn giùåc ngoaâi thuâ trong, “êìm êìm tiïëng soáng kïu quanh ghïë ngöìi”. - Giúâ àêy, Ngaây Höåi Non Söng 1976 laâ cuöåc àaåi khaãi hoaân: coá thïí dêîn laåi lúâi thú cuãa àúâi trûúác khi àaä queát saåch quên xêm lûúåc Nguyïn: “Xaä tù’c hai phen boån ngûåa àaä - Non söng nghòn thuúã vûäng êu vaâng”. Ba mûúi nùm vûâa qua cuäng “hai phen”, trong àoá coá caái phen maâ caã loaâi ngûúâi trïn toaân thïí àõa cêìu lo êu tûâng ngaây ngoaãnh nhòn vaâo dên töåc ta, “nïëu Viïåt Nam bõ Myä khuêët phuåc thò caã thïë gian naây suåp àöí”; vaâ bêy giúâ thò toaân thïí nuái, söng tûâ Luäng Cuá tónh Haâ Tuyïn àïën muäi Caâ Mau tónh Minh Haãi, nhû tuåc ngûä trong Nam noái, “àûáng vûäng nhû trúâi tröìng”! Höåi nghõ Non söng sù’p túái àêy baân viïåc “têët caã cho saãn xuêët, têët caã vò chuã nghôa xaä höåi, têët caã cho Töí quöëc giaâu maånh, têët caã vò haånh phuác cuãa nhên dên”; chuáng ta tiïën quên vaâo tûúng lai löìng löång. Caái túâ giêëy trù’ng to bùçng baân tay cuãa con ngûúâi... Töi tûúãng thêëy trong miïìn Nam thên yïu, coá baâ dò töi 82 tuöíi úã Quy Nhún, baâ múå töi 72 tuöíi úã Tuy Hoâa, baâ chõ töi 70 tuöíi úã Plêyku, höm nay ài boã phiïëu. Trong caái xaä 840 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU höåi phong kiïën àêìy àau khöí, uêët ûác, baâ meå cuãa Thöi Oanh Oanh, quaã phuå, àûáng trûúác baân thúâ Phêåt vaâ khêën: - “Trong àúâi bao sûå àau loâng - Xin àem gûãi caã vaâo trong laåy naây”: úã hai baân tay chù’p laåi, baâ cuå Thöi gûãi gù’m caã bao nöîi àau thûúng. Trong miïìn Nam taåm chiïëm vûâa röìi, caái xaä höåi Myä-nguyå hùçm hùçm saát khñ, tûá àöëm tam khoanh, àaä laâm khöí baâ dò, baâ múå, baâ chõ töi khöng xiïët kïí. Hoå laâ ba ngûúâi àaân baâ goáa. Múå Thöng cuãa töi coân biïët chûä, àoåc àûúåc saách, viïët àûúåc thú, chûá Dò Mûúâi vaâ Chõ Böën cuãa töi, dûúái chïë àöå Myä-Nguyå vêîn tiïëp tuåc muâ chûä. Töi nhúá laåi höìi Töíng Tuyïín cûã 1946, nhûäng baâ cuå chûa hoåc àûúåc quöëc ngûä àïën phoâng boã phiïëu vaâ noái nhû möåt chên lyá: “Töi bêìu cho Cuå Höì”. Trong miïìn Nam taåm chiïëm keáo daâi, vûâa qua, nhiïìu ngûúâi coân gûãi gù’m nöîi uêët khöí cuãa mònh vaâo trong caái laåy cuãa sûå thúâ cuáng. Lõch sûã àaä lêåt sang trang. Dò töi, múå töi, chõ töi laâ nhûäng ngûúâi cuãa àöåc lêåp tûå do röìi: töi biïët têm tònh cuãa dò, múå, vaâ chõ, gûãi gù’m nhûäng ngaây cuãa àúâi mònh cuöëi cuâng nhûng maâ raång rúä cho dên töåc, cho nhên dên; trong àúâi bao sûå àau loâng àaä qua, hoå chuyïín thaânh nhûäng hy voång mai sau cho àúâi con àúâi chaáu; töi thêëy hoå höm nay giúã nhûäng chiïëc aáo xïëp cêët haäy coân nguyïn nïëp ra mùåc, vaâ rêët höìn nhiïn, dò töi, múå töi, chõ töi noái vúái ban bêìu cûã úã phoâng bêìu cûã: - Töi bêìu cho Baác Höì vônh cûãu muön àúâi, töi bêìu cho Töí quöëc Viïåt Nam, töi bêìu cho Chuã nghôa xaä höåi... 4-1976