i
Lêi cam ®oan
T«i xin cam ®oan, sè liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n nµy lµ
trung thùc vµ cha ®îc sö dông ®Ó b¶o vÖ mét häc vÞ nµo.
T«i xin cam ®oan, mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn luËn v¨n nµy ®· ®îc
c¸m ¬n vµ c¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®îc chØ râ nguån gèc.
T¸c gi¶ luËn v¨n
NguyÔn ThÞ T×nh
Lêi c¶m ¬n
§Ó hoµn thµnh luËn v¨n nµy, t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì nhiÖt t×nh cña
c¸c cÊp l·nh ®¹o Trêng §¹i häc N«ng nghiÖp I Hµ néi, ViÖn Khoa häc Kü
thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn, Trêng §¹i häc T©y Nguyªn, ñy ban
nh©n d©n huyÖn §¨k Mil, ñy ban nh©n d©n c¸c x· trªn ®Þa bµn huyÖn §¨k
ii
Mil, Phßng N«ng nghiÖp - §Þa chÝnh vµ Phßng thèng kª huyÖn §¨k Mil,
Tr¹m KhuyÕn n«ng vµ Tr¹m KhÝ tîng Thñy v¨n huyÖn §¨k Mil, mét sè c¬
quan ®oµn thÓ kh¸c, c¸c chñ hé m« h×nh vµ n«ng d©n huyÖn §¨k Mil. T«i xin
ch©n thµnh bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c vµ kÝnh träng ®Õn:
- GS TS KH. NguyÔn H÷u TÒ, Trêng §¹i häc N«ng nghiÖp I Hµ Néi.
- TS. Tr¬ng Hång, Phã trëng phßng Khoa häc kÕ ho¹ch vµ hîp t¸c
quèc tÕ ViÖn Khoa häc Kü thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn.
- TS. T«n N÷ TuÊn Nam, Trëng Bé m«n HÖ thèng N«ng nghiÖp, ViÖn
Khoa häc Kü thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn.
- ThS. ChÕ ThÞ §a, Phã trëng Bé m«n gièng, ViÖn Khoa häc Kü thuËt
N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn.
- KS. NguyÔn V¨n Sinh, Gi¸m ®èc Trung t©m KhuyÕn n«ng vµ Gièng
c©y trång vËt nu«i tØnh §¨k L¨k.
- KS. §ç Quang Danh, Trëng Tr¹m KhuyÕn n«ng §¨k Mil
- TËp thÓ c¸n bé nghiªn cøu khoa häc thuéc Bé m«n gièng, ViÖn
Khoa häc Kü thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn.
- TËp thÓ l·nh ®¹o UBND huyÖn §¨k Mil, UBND c¸c x· trªn ®Þa bµn
huyÖn §¨k Mil, Phßng N«ng nghiÖp - §Þa chÝnh vµ Phßng thèng kª
huyÖn §¨k Mil, c¸c chñ hé m« h×nh, c¸c céng t¸c viªn khuyÕn n«ng
vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp.
- TËp thÓ l·nh ®¹o vµ c¸c thÇy c« trong Khoa sau ®¹i häc Trêng §¹i
häc N«ng nghiÖp I Hµ néi, trêng §¹i häc T©y Nguyªn.
- C¸c thÇy c« trong Bé m«n C©y l¬ng thùc, Khoa n«ng häc, Trêng §¹i
häc N«ng nghiÖp I Hµ Néi.
Nh÷ng ngêi ®· gióp ®ì, ®ãng gãp ý kiÕn vµ t¹o mäi ®iÒu kiÖn thuËn lîi
®Ó t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy.
iii
iv
Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t
CC1
C1
CSB
CV
§K
§C (®/c)
FPR
MH
KHKT
ORSTOM
RCBD
TT & BVTV
TB
UBND
Cµnh cÊp 1.
CÊp 1.
ChØ sè bÖnh.
HÖ sè biÕn thiªn.
§êng kÝnh.
§èi chøng.
Farmer participatory research.
M« h×nh.
Khoa häc kü thuËt.
Organisation RechÌrche Scientifique
et Technique Outre – Mer.
Randomized Complete Block Designs.
Trång trät vµ b¶o vÖ thùc vËt.
Trung b×nh.
ñy ban nh©n d©n.
Danh s¸ch c¸c b¶ng
B¶ng 3.1. C¸c ®Æc trng khÝ hËu thêi tiÕt huyÖn §¨k Mil - tØnh §¨k L¨k.
B¶ng 3.2. DiÖn tÝch cµ phª ph©n theo c¸c x· trªn ®Þa bµn huyÖn §¨k Mil
Trang
38
v
t¹i thêi ®iÓm ®iÒu tra n¨m 2000.
B¶ng 3.3. KÕt qu¶ cña mét sè chØ tiªu ®iÒu tra ë 5 x· trång cµ phª
träng ®iÓm trªn ®Þa bµn huyÖn.
B¶ng 3.4. Mét sè ®Æc ®iÓm cña c¸c vên cµ phª vèi x©y dùng m« h×nh ghÐp
c¶i t¹o.
B¶ng 3.5. Møc ®Çu t ph©n bãn trung b×nh 3 n¨m ë c¸c vên x©y dùng m«
h×nh
B¶ng 3.6. Mét sè chØ tiªu hãa tÝnh ®Êt cña c¸c vên x©y dùng m« h×nh.
B¶ng 3.7. Thêi vô ca vµ tû lÖ(%) gèc cµ phª mäc chåi sau ca 30 ngµy
t¹i c¸c ®iÓm x©y dùng m« h×nh.
B¶ng 3.8. Thêi vô ghÐp vµ tû lÖ(%) gèc cµ phª ®¹t tiªu chuÈn ghÐp sau ca
60 ngµy t¹i c¸c ®iÓm x©y dùng m« h×nh.
B¶ng 3.9. Sè tinh dßng cµ phª vèi chän läc vµ c©y thùc sinh trång thay thÕ
(®/c)
trong m« h×nh ë c¸c ®Þa ®iÓm.
B¶ng 3.10. Tû lÖ gèc ghÐp sèng sau 30, 60 ngµy cña c¸c tinh dßng
cµ phª vèi chän läc.
B¶ng 3.11. Tû lÖ gèc ghÐp sèng sau 30, 60 ngµy cña c¸c vên m« h×nh.
B¶ng 3.12. Tû lÖ gèc ghÐp sèng cã l¸ biÓu hiÖn bÊt thêng sau phÐp 3
th¸ng.
B¶ng 3.13. KÕt qu¶ xö lý hiÖn tîng bÞ xo¨n vµ b¹c l¸ cµ phª ghÐp b»ng
Nucafe.
B¶ng 3.14. Sinh trëng cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o sau 3
th¸ng.
B¶ng 3.15. Sinh trëng cña c¸c vên m« h×nh sau ghÐp c¶i t¹o 3 th¸ng.
B¶ng 3.16. Sinh trëng cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o sau 6
th¸ng.
B¶ng 3.17. Sinh trëng cña c¸c vên m« h×nh sau c¶i t¹o 6 th¸ng.
B¶ng 3.18. Sinh trëng cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o sau 12
th¸ng.
B¶ng 3.19. Sinh trëng cña c¸c vên m« h×nh sau c¶i t¹o 12 th¸ng.
B¶ng 3.20. Sinh trëng cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o sau 18
th¸ng.
B¶ng 3.21. Sinh trëng cña c¸c vên m« h×nh sau ghÐp c¶i t¹o 18 th¸ng.
B¶ng 3.22. Tèc ®é t¨ng trëng c¸c chØ tiªu sinh trëng cña nh÷ng
tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o.
B¶ng 3.23. Tèc ®é t¨ng trëng c¸c chØ tiªu sinh trëng cña c¸c vên m« h×nh
B¶ng 3.24. So s¸nh c¸c chØ tiªu t¨ng trëng cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh
B¶ng 3.25. C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt cña c¸c tinh dßng
41
43
46
47
48
49
50
51
53
54
56
57
58
59
61
62
63
64
66
67
72
73
74
77
vi
cµ phª vèi chän läc ghÐp c¶i t¹o 18 th¸ng.
B¶ng 3.26. So s¸nh c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt
cña c¸c vên m« h×nh.
B¶ng 3.27. Thêi kú chÝn cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp trªn ®Þa bµn
huyÖn §¨k Mil
B¶ng 3.28. T×nh h×nh bÖnh rØ s¾t ë c¸c tinh dßng cµ phª ghÐp vµ c©y thùc
sinh.
B¶ng 3.29. PhÈm cÊp h¹t cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi sau ghÐp 18 th¸ng
t¹i §¨k Mil.
B¶ng 3.30. Ph©n tÝch hiÖu qu¶ kinh tÕ cña viÖc ghÐp c¶i t¹o vµ trång thay
thÕ b»ng c©y thùc sinh sau 18 th¸ng.
B¶ng 3.31. ¦íc tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ cña m« h×nh ghÐp c¶i t¹o trong giai
®o¹n kinh doanh (ghÐp 250 c©y/ha).
Danh s¸ch c¸c h×nh
H×nh 1. Tinh dßng 6/18 sau ghÐp 27 th¸ng t¹i ViÖn KHKT N«ng L©m
nghiÖp T©y Nguyªn.
H×nh 2. Tinh dßng 17/12 sau ghÐp 27 th¸ng t¹i ViÖn KHKT N«ng L©m
nghiÖp T©y Nguyªn.
H×nh 3. Tinh dßng 14/8 sau ghÐp 27 th¸ng t¹i ViÖn KHKT N«ng L©m
nghiÖp T©y Nguyªn.
H×nh 4. Tinh dßng 13/8 sau ghÐp 27 th¸ng t¹i ViÖn KHKT N«ng L©m
nghiÖp T©y Nguyªn.
H×nh 5. Tinh dßng 2/3 sau ghÐp 18 th¸ng t¹i ViÖn KHKT N«ng L©m
nghiÖp T©y Nguyªn.
H×nh 6. Vên nh©n chåi ghÐp.
H×nh 7. Chåi ghÐp ®¹t tiªu chuÈn.
H×nh 8. C¸c bíc trong ghÐp c¶i t¹o.
H×nh 9. C©y ghÐp sau 3 th¸ng.
H×nh 10. C©y thùc sinh 3 th¸ng tuæi.
H×nh 11. C©y ghÐp sau 15 th¸ng .
H×nh 12. C©y thùc sinh 15 th¸ng tuæi.
H×nh 13. Tinh dßng 2/3, 6/18, 17/12, 14/8 sau ghÐp 18 th¸ng t¹i huyÖn §¨k Mil.
78
79
80
82
84
86
vii
Danh s¸ch c¸c BiÓu ®å
Trang
BiÓu ®å 1. Lîng ma, bèc h¬i, nhiÖt ®é trung b×nh ë huyÖn §¨k Mil.
BiÓu ®å 2. Sinh trëng ®êng kÝnh gèc cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh.
BiÓu ®å 3. Sinh trëng chiÒu cao c©y cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh.
BiÓu ®å 4. Sinh trëng sè cÆp cµnh C1 cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh.
BiÓu ®å 5. Sinh trëng chiÒu dµi cµnh C1 cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh.
BiÓu ®å 6. Sinh trëng sè ®èt/cµnh C1 cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh
BiÓu ®å 7. Dµi lãng ®èt cña c©y thùc sinh vµ c©y ghÐp.
BiÓu ®å 8. Tèc ®é t¨ng trëng cña c©y ghÐp vµ c©y thùc sinh.
39
69
69
69
71
71
71
76
Môc lôc
Lêi cam ®oan
Trang
i
viii
Lêi c¸m ¬n
ii
Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t
iv
Danh môc c¸c b¶ng
v
Danh môc c¸c h×nh
vii
Danh môc c¸c biÓu ®å
viii
Môc lôc
ix
Më §Çu
1. §Æt vÊn ®Ò
2. Môc ®Ých
3. Yªu cÇu
4. Giíi h¹n ®Ò tµi
Ch¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu
1.1. Nguån gèc, ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm di truyÒn cña cµ phª vèi
1.2. §Æc ®iÓm thùc vËt häc vµ yªu cÇu sinh th¸i cña cµ phª vèi
1.3. T×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª vèi trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam
1.4. C¸c nguån gen phôc vô chän t¹o vµ c¸c tiªu chuÈn chän läc ®èi víi cµ phª
1.5. KÕt qu¶ chän t¹o gièng cµ phª vèi trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam
1
1
3
4
4
5
5
9
12
15
20
1.6. GhÐp cµ phª - mét gi¶i ph¸p tiÕn bé øng dông thµnh tùu cña chän
t¹o gièng trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam
26
Ch¬ng 2. Néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
2.1. Thêi gian, ®Þa ®iÓm, ®èi tîng nghiªn cøu
2.2. Néi dung nghiªn cøu
2.3. C¸c chØ tiªu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
2.4. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Êt
2.5. Ph¬ng ph¸p xö lý sè liÖu
Ch¬ng 3. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn
3.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn huyÖn §¨k Mil
3.1.1. VÞ trÝ ®Þa lý
3.1.2. §Þa h×nh, ®Êt ®ai
3.1.3. KhÝ hËu thêi tiÕt
3.2. KÕt qu¶ ®iÒu tra t×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª t¹i huyÖn §¨k Mil
3.2.1. DiÖn tÝch, n¨ng suÊt, s¶n lîng cµ phª toµn huyÖn
3.2.2. KÕt qu¶ ®iÒu tra c¸c x· trång cµ phª träng ®iÓm thuéc huyÖn
§¨k Mil
3.3. KÕt qu¶ x©y dùng m« h×nh ghÐp c¶i t¹o
3.3.1. §Æc ®iÓm cña c¸c vên cµ phª vèi x©y dùng m« h×nh
3.3.2. Thêi vô ca vµ ghÐp ë c¸c vên x©y dùng m« h×nh
3.3.3. C¸c tinh dßng cµ phª vèi vµ c©y thùc sinh trång thay thÕ
30
30
31
31
35
35
36
36
36
36
37
41
41
42
45
46
48
51
ix
trong m« h×nh nghiªn cøu
3.3.4. Tû lÖ gèc ghÐp sèng sau 30, 60 ngµy
3.3.5. Tû lÖ gèc ghÐp sèng cã l¸ biÓu hiÖn bÊt thêng vµ biÖn ph¸p kh¾c phôc
3.3.6. Sinh trëng cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi ghÐp c¶i t¹o qua c¸c
giai ®o¹n
3.3.7. Tèc ®é t¨ng trëng c¸c chØ tiªu sinh trëng
3.3.8. C¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng suÊt vµ n¨ng suÊt cña c¸c tinh
dßng cµ phª vèi chän läc ghÐp c¶i t¹o sau 18 th¸ng
3.3.9. Thêi kú chÝn cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi chän läc ghÐp trªn
®Þa bµn huyÖn §¨k Mil
3.3.10. BÖnh gØ s¾t
3.3.11. PhÈm cÊp h¹t cña c¸c tinh dßng cµ phª vèi chän läc sau
ghÐp 18 th¸ng t¹i §¨k Mil
3.3.12. HiÖu qu¶ kinh tÕ cña m« h×nh ghÐp c¶i t¹o
3.3.13. HiÖu qu¶ nh©n réng cña m« h×nh
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
Tµi liÖu tham kh¶o
52
56
58
72
76
78
80
81
84
87
88
90
x
më ®Çu
1. §Æt vÊn ®Ò
C©y cµ phª lµ mét trong nh÷ng c©y c«ng nghiÖp gi÷ vai trß hÕt søc quan
träng trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi, còng nh t¹i ViÖt Nam [19][7]. ViÖc trång trät,
chÕ biÕn, tiªu thô cµ phª ®· ®em l¹i c«ng ¨n viÖc lµm cho hµng triÖu ngêi vµ lµ
ngµnh kinh doanh lín trªn thÕ giíi, chØ ®øng sau dÇu löa [53].
S¶n xuÊt cµ phª ®· cã ý nghÜa thiÕt yÕu trong ph¸t triÓn n«ng th«n, t¸c
®éng trùc tiÕp lªn ®êi sèng cña hµng triÖu n«ng hé nhá ë c¸c níc ®ang ph¸t
triÓn [19].
ë ViÖt Nam, c©y cµ phª ®· ®îc trång trªn 100 n¨m nay [28]. ChØ trong
vßng trªn 20 n¨m nay, tõ chç cha cã tªn trong danh s¸ch c¸c níc xuÊt khÈu cµ
phª, ®Õn nay ViÖt Nam ®· ®øng thø 2 thÕ giíi vÒ xuÊt khÈu cµ phª, sau Brazil
vµ lµ níc ®øng ®Çu vÒ xuÊt khÈu cµ phª vèi [36]. Theo sè liÖu thèng kª, vµo
cuèi n¨m 2000, c¶ níc cã trªn 598.000 ha, víi s¶n lîng xuÊt khÈu trªn
686.000 tÊn, ®¹t gi¸ trÞ trªn 500 triÖu USD [27], ®øng thø 2 sau lóa g¹o vÒ
tæng gi¸ trÞ kim ng¹ch xuÊt khÈu trong ngµnh n«ng nghiÖp [7]. Ngµnh cµ phª
ViÖt Nam ®· t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho hµng triÖu lao ®éng ë miÒn nói, trong
®ã cã c¸c ®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ tham gia thùc sù cã hiÖu qu¶ vµo c¸c
ch¬ng tr×nh kinh tÕ, x· héi (®Þnh canh, ®Þnh c; xãa ®ãi gi¶m nghÌo) [4].
§¨k L¨k lµ tØnh trång cµ phª träng ®iÓm vµ lín nhÊt c¶ níc. Theo thèng
kª cña Së §Þa chÝnh, Së Th¬ng m¹i vµ Du lÞch §¨k L¨k n¨m 2000, diÖn tÝch
cµ phª ë §¨k L¨k cã trªn 264.000 ha, s¶n lîng gÇn 350.000 tÊn, kim ng¹ch
xuÊt khÈu ®¹t gi¸ trÞ trªn 267 triÖu USD [27].
§¨k Mil lµ huyÖn n»m vÒ phÝa nam cña tØnh §¨k L¨k, theo sè liÖu
thèng kª cña huyÖn n¨m 2000 th× toµn huyÖn cã diÖn tÝch gÇn 30.000 ha, ®øng
thø 3 so víi 17 huyÖn vµ thµnh phè trong tØnh [26], do vËy còng ®ãng gãp
®¸ng kÓ vÒ diÖn tÝch, còng nh gi¸ trÞ kim ng¹ch xuÊt khÈu cµ phª cña tØnh.
Tuy nhiªn gi¸ cµ phª trong mét vµi n¨m gÇn ®©y liªn tôc bÞ gi¶m sót,
gi¸ b×nh qu©n cña niªn vô 1998, 1999, 2000, 2001 lÇn lît lµ 1.530, 1.370, 823,
350 USD/tÊn [27][3] vµ hiÖn nay cã sù biÕn ®éng lín tõ 500 -750 USD/tÊn,
nªn diÖn tÝch phÇn nµo cã chiÒu híng gi¶m xuèng. YÕu tè t¸c ®éng g©y nªn
t×nh tr¹ng nªu trªn mét mÆt do t¨ng trëng nhanh vÒ s¶n lîng (Brazil tõ 5,3
xi
triÖu bao n¨m 1990 lªn 9,5 triÖu bao n¨m 2001; ViÖt Nam tõ 1,068 triÖu bao
n¨m 1990 lªn 13,95 triÖu bao n¨m 2001) [35] g©y ¶nh hëng tíi c¸n c©n cung
cÇu, mÆt c¬ b¶n kh¸c lµ do chÊt lîng s¶n phÈm cña níc ta kÐm, gi¸ thµnh s¶n
phÈm cao nªn søc c¹nh tranh trªn thÞ trêng thÕ giíi thÊp. Gi¸ b¸n cµ phª cña ta
thêng thÊp h¬n so víi s¶n phÈm cïng lo¹i cña c¸c níc kh¸c tõ 100 - 200
USD/tÊn [3] nªn ®· g©y thiÖt h¹i ®¸ng kÓ vÒ kinh tÕ.
Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng chÊt lîng s¶n phÈm cha cao, ngoµi vÊn ®Ò
vÒ thiÕu c«ng nghÖ chÕ biÕn; tËp qu¸n thu h¸i cßn nhiÒu qu¶ xanh g©y tû lÖ h¹t
®en kh¸ cao (tõ 2 - 8%) - trong khi cµ phª xuÊt khÈu lo¹i 1 chØ chiÕm 10% [1],
cßn do vÊn ®Ò trång trät; ch¨m sãc g©y nªn - trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ vÊn
®Ò vÒ gièng.
ThËt vËy, diÖn tÝch cµ phª ë §¨k L¨k nãi chung, §¨k Mil nãi riªng,
trong nh÷ng n¨m 1983 - 1997 do gi¸ cµ phª u ®·i, ®em l¹i lîi nhuËn cao nªn
®· ph¸t triÓn víi tèc ®é qu¸ nhanh vµ buéc ph¶i dùa vµo chän läc hµng lo¹t
trªn nh÷ng vên cßn l¹i sau ngµy gi¶i phãng vµ míi trång giai ®o¹n 1980-1990
[13]. PhÇn lín diÖn tÝch cµ phª cña níc ta (kho¶ng 95%) lµ cµ phª vèi [19]. Cµ
phª vèi cã tÝnh tù kh«ng hîp (self-incompatibility) [65][79] nªn ph¬ng ph¸p
chän läc hµng lo¹t ®· vµ ®ang ¸p dông hiÖn nay cßn bäc lé nhiÒu nhîc ®iÓm
nh:
- Lu«n cã tõ 10 - 15% sè c©y trªn vên cho qu¶ qu¸ nhá [19] ®· ¶nh xÊu
®Õn chÊt lîng s¶n phÈm: thÓ hiÖn ë cì h¹t kh¸ nhá, träng lîng 100 nh©n thÊp
(13-14g), tû lÖ h¹t ®¹t tiªu chuÈn lo¹i 1 (trªn sµng 6,3mm) chØ ®¹t 30-40% vµ
chÊt lîng s¶n phÈm kh«ng ®ång ®Òu [6].
- Vên c©y mang tÝnh ®a d¹ng cao, tû lÖ c©y cho n¨ng suÊt thÊp (chØ ®¹t
díi 20% n¨ng suÊt trung b×nh cña toµn vên) lu«n chiÕm tõ 10 - 12%, bÖnh rØ
s¾t xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu, tû lÖ c©y bÞ nhiÔm chiÕm tõ 35 - 75%, nhiÒu
c©y bÞ bÖnh nÆng g©y rông l¸ vµ cho n¨ng suÊt c¸ch n¨m lµm h¹n chÕ n¨ng
suÊt cña vên c©y, t¨ng gi¸ thµnh s¶n phÈm [9][10][12][14].
Nh vËy cã thÓ n©ng cao n¨ng suÊt, c¶i thiÖn chÊt lîng cµ phª nh©n cho
c¸c vên trång b»ng h¹t chän läc hµng lo¹t ®ang tån t¹i phæ biÕn trong s¶n xuÊt
cµ phª vèi ë ViÖt Nam, nÕu ta biÕt ®Çu t vµo c«ng t¸c c¶i tiÕn gièng, ¸p dông
c¸c biÖn ph¸p thÝch hîp n©ng cao ®é ®ång ®Òu vÒ gièng, trong ®ã cã biÖn ph¸p
ghÐp thay t¸n c©y gièng xÊu b»ng nh÷ng dßng v« tÝnh chän läc.
xii
XuÊt ph¸t tõ t×nh h×nh thùc tÕ nªu trªn, ®Ó gãp phÇn nh©n réng tiÕn bé
kü thuËt ghÐp c¶i t¹o c©y gièng xÊu trªn vên cµ phª vèi kinh doanh, ®ång thêi
c¶i thiÖn chÊt lîng h¹t, n©ng cao n¨ng suÊt, gi¶m gi¸ thµnh s¶n phÈm, cña
ngµnh s¶n xuÊt cµ phª ë §¨k L¨k nãi chung vµ §¨k Mil nãi riªng, t¨ng søc
c¹nh tranh trªn thÞ trêng thÕ giíi th× viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi:
" X©y dùng m« h×nh ghÐp c¶i t¹o vên cµ phª vèi kinh doanh b»ng c¸c
tinh dßng cµ phª vèi chän läc trªn ®Þa bµn huyÖn §¨k Mil, tØnh §¨k L¨k" lµ
yªu cÇu cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch.
2. Môc ®Ých
- C¶i t¹o vên cµ phª vèi hiÖn ®ang cho n¨ng suÊt thÊp, chÊt lîng kÐm
- Lµm m« h×nh mÉu ®Ó chuyÓn giao c«ng nghÖ ghÐp ®Õn ®«ng ®¶o bµ con
n«ng d©n, phôc vô c«ng t¸c khuyÕn n«ng ë ®Þa ph¬ng.
- §¸nh gi¸ tÝnh thÝch øng cña mét sè tinh dßng cµ phª vèi chän läc cho
n¨ng suÊt cao, kÝch cì h¹t lín, kh¸ng bÖnh rØ s¾t trªn ®Þa bµn huyÖn §¨k Mil,
®Ó lµm ®a d¹ng thªm sè lîng tinh dßng hiÖn cã phôc vô ghÐp t¹i ®Þa ph¬ng.
3. Yªu cÇu
- Ghi nhËn, theo dâi ®îc t×nh h×nh sinh trëng, c¸c yÕu tè cÊu thµnh n¨ng
suÊt, n¨ng suÊt c©y ghÐp vµ phÈm cÊp h¹t cµ phª nh©n sèng cña c¸c tinh dßng
cµ phª vèi chän läc sö dông trong x©y dùng m« h×nh.
- §¸nh gi¸ hiÖu qu¶ n«ng häc, hiÖu qu¶ kinh tÕ cña m« h×nh so víi tËp
qu¸n canh t¸c cµ phª hiÖn nay cña ®Þa ph¬ng.
4. Giíi h¹n ®Ò tµi
§Ò tµi ¸p dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ c©y cµ phª ®· ®îc c«ng nhËn
lµ c¸c tiÕn bé kü thuËt cho phÐp ¸p dông trong s¶n xuÊt cña ViÖn Khoa häc
Kü thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn (ViÖn nghiªn cøu cµ phª Eakmat tríc
®©y) trong ®iÒu kiÖn ë huyÖn §¨k Mil. Trong ®ã quan t©m ®Õn gi¶i ph¸p: ghÐp
c¶i t¹o vên cµ phª vèi kinh doanh cho n¨ng suÊt thÊp b»ng c¸c tinh dßng cµ
phª vèi chän läc.
xiii
Ch¬ng 1
Tæng quan tµi liÖu
1.1. Nguån gèc, ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm di truyÒn cña cµ phª vèi
1.1.1. Nguån gèc, ph©n lo¹i
Chi coffea thuéc hä Rubiacea, bé Rubiales vµ cã kho¶ng 100 loµi kh¸c
nhau. PhÇn lín c¸c loµi cµ phª thêng trång vµ cã gi¸ trÞ kinh tÕ lµ thuéc nhãm
Eucofea K. Schum, ngoµi ra cßn 3 nhãm kh¸c: Paracoffea Miq,
Mascareocffea Chev vµ Agrocoffea Pierre (Auguste Chevalier) [76].
Nhãm Eucofea ®îc chia thµnh 5 nhãm phô: Erythocoffea, Pachycofea,
Nacocoffea, Melanoaoffea vµ Mozambicoffea. Trong ®ã chØ cã 2 nhãm phô
®Çu lµ cã hai loµi cµ phª quan träng nhÊt Coffea arabica Line (cµ phª chÌ) vµ
Coffea canephora Pierre (cµ phª vèi) ®ang ®îc trång phæ biÕn hiÖn nay.
Cµ phª vèi (Coffea canephora) cã nguån gèc trong c¸c vïng rõng thÊp
ë ch©u Phi nhiÖt ®íi, ®îc ph¸t hiÖn vµo cuèi thÕ kû 19 vµ ®îc ®Æt tªn bëi nhµ
thùc vËt häc ngêi Ph¸p, Piere, 1897 [76].
Dùa theo c¸c ®Æc ®iÓm h×nh th¸i häc vµ n«ng häc, trong trång trät
Berthaud [41] ®· chia loµi Coffea canephora lµm 2 gièng:
- Coffea canephora var. kouillou: th©n mäc d¹ng bôi, cµnh c¬ b¶n ph©n
nhiÒu cµnh thø cÊp vµ cã xu híng rò xuèng, l¸ dµi vµ nhá, sím ra hoa,
qu¶, h¹t nhá, chÞu h¹n kh¸ ®îc t×m thÊy ë bê BiÓn Ngµ vµ Congo (Petit
Indiene). Gièng nµy Ýt cã gi¸ trÞ kinh tÕ v× n¨ng suÊt thÊp, dÔ nhiÔm
bÖnh.
- Coffea canephora var. robusta: th©n to, mäc th¼ng, cµnh c¬ b¶n kháe,
Ýt ph©n cµnh thø cÊp, t¸n tha, l¸ vµ qu¶ to, chÝn muén. Gièng nµy ®îc
t×m thÊy ë Zaire vµ Bê BiÓn Ngµ (Robusta Ebobo). Coffea canephora
var. robusta ®îc a chuéng nhê sinh trëng kháe, n¨ng suÊt cao vµ chèng
chÞu bÖnh. ë ViÖt Nam [3] cã trªn 95% diÖn tÝch cµ phª ®îc trång b»ng
gièng cµ phª nµy vµ ®îc gäi lµ gièng cµ phª vèi, riªng t¹i §¨k L¨k tû lÖ
nµy chiÕm trªn 99%.
xiv
Tuy nhiªn, kh«ng dÔ g× xÕp c©y cµ phª trong tËp ®oµn hay trong vên kinh
doanh vµo mét trong hai gièng trªn v× lu«n tån t¹i c¸c d¹ng trung gian ë
nhiÒu møc ®é.
1.1.2. §Æc tÝnh di truyÒn vµ c¸c ph¬ng ph¸p nh©n gièng cµ phª vèi
Sè nhiÔm s¾c thÓ cña hä Rubiacea lµ x=11. Loµi C. canephora lµ nhÞ béi
(2n=22) vµ hoµn toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng tù thô phÊn do tÝnh tù kh«ng hîp [42][59]
[23].
Devreux vµ ctv [79] cho r»ng tÝnh tù kh«ng hîp cña cµ phª vèi lµ theo kiÓu
giao tö (gametophyte), cßn Berthaud [65] ®· chøng minh tÝnh tù kh«ng hîp ®îc
kiÓm so¸t bëi chuçi alen t¹i locus S. TÝnh tù kh«ng hîp nghiªm ngÆt cña cµ phª
vèi cã ¶nh hëng trùc tiÕp lªn cÊu tróc di truyÒn cña c¸c ®êi con vµ lµ nh©n tè
quyÕt ®Þnh viÖc chän lùa s¬ ®å, chiÕn lîc chän t¹o gièng. Tíi nay nç lùc nh»m vît qua trë ng¹i cña tÝnh tù kh«ng hîp ë cµ phª vèi hÇu nh cha thµnh c«ng.
Còng gièng nh nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c, ®èi víi cµ phª vèi ngêi ta cã thÓ
sö dông 2 ph¬ng ph¸p nh©n gièng: ph¬ng ph¸p h÷u tÝnh vµ ph¬ng ph¸p v« tÝnh.
* Ph¬ng ph¸p h÷u tÝnh: lµ ph¬ng ph¸p nh©n gièng b»ng h¹t, hiÖn ®ang ®îc
sö dông phæ biÕn. Ph¬ng ph¸p nµy ngoµi môc ®Ých dïng ®Ó nh©n nhanh diÖn tÝch
cµ phª s¶n xuÊt ®¹i trµ, nã cßn gióp t¹o ra c¸c c©y ®Çu dßng tèt qua con ®êng lai
t¹o, cung cÊp h¹t gièng chän läc. C¸c nhµ chän gièng cµ phª vèi ban ®Çu chó
träng chän läc theo con ®êng h÷u tÝnh dùa trªn viÖc chän bè mÑ:
- Chän bè mÑ theo kiÓu h×nh trong ®iÒu kiÖn ®Ó thô phÊn tù do vµ ®¸nh gi¸
®êi con. C¸ch nµy chØ cã hiÖu qu¶ ®èi víi tÝnh tr¹ng ®¬n gen cã tÝnh di
truyÒn cao. Trung b×nh vµ ph¬ng sai cña ®êi con do thô phÊn tù do kh«ng
æn ®Þnh khiÕn cho chän läc theo kiÓu h×nh kÐm hiÖu qu¶.
- Chän bè mÑ dùa trªn biÓu hiÖn kiÓu gen th«ng qua íc lîng kh¶ n¨ng phèi
hîp tõ c¸c ®êi con do thô phÊn cã kiÓm so¸t díi h×nh ®Çu giao hay lai
dialen.
ChiÕn lîc lai t¹o cµ phª vèi Robusta cã thÓ khai th¸c tiÒm n¨ng lµm gia t¨ng
n¨ng suÊt do sù lai t¹o c¸c quÇn thÓ ph©n biÖt râ rµng cña C«nglense vµ Guinean.
Con lai thêng kháe m¹nh vµ cho n¨ng suÊt cao (Berthaud, 1986; Leroy, 1993).
Tuy nhiªn b¶n chÊt dÞ hîp cña bè mÑ g©y biÕn thiªn n¨ng suÊt c¸ thÓ trong ®êi
con cao, nªn c¸c nhµ chän gièng Ýt ®¸nh gi¸ cao gièng tæng hîp vµ gièng lai.
TiÒm n¨ng n¨ng suÊt trung b×nh cña ®êi con lu«n thÊp h¬n dßng v« tÝnh ®îc chän
xv
tõ chÝnh ®êi con ®ã. ë C«te d' Ivoire, n¨ng suÊt trung b×nh cña gièng tæng hîp vµ
gièng lai chØ b»ng kho¶ng 60% c¸c dßng v« tÝnh chän läc hiÖn cã (Capot, 1977)
vµ c¸c con lai tèt nhÊt còng míi cã thÓ ®¹t ®îc 75% n¨ng suÊt (Bouhamont vµ
ctv, 1980). T¹i Madagscar vµ Cameroon c¸c gièng lai tèt nhÊt míi cã thÓ ®¹t 75 100% n¨ng suÊt dßng v« tÝnh lµm ®èi chøng. Nh×n chung chän läc h÷u tÝnh thùc
sù cha cã kÕt qu¶ râ rÖt, n¨ng suÊt cña c¸c c©y ®Çu dßng lu«n lu«n cao h¬n c©y
trång b»ng h¹t. ChØ nh÷ng con lai gÇn ®©y tõ nhÞ hãa c©y ®¬n béi míi cã thÓ thùc
sù lµ gäi lµ con lai F1 (Montagnon,1998). T¹i C«te d, Ivoire c©y lai ®Çu tiªn gi÷a
c¸c dßng ®¬n béi kÐp ®îc trång tõ n¨m 1985, sinh trëng kh¸ ®ång ®Òu , gÇn nh
c©y v« tÝnh. Mét sè tæ hîp lai tõ c¸c thÓ ®¬n béi kÐp ë C«te d' Ivoire ®· thÓ hiÖn u
thÕ lai vµ cho n¨ng suÊt ngang víi dßng v« tÝnh (TrÞnh §øc Minh, 1999).
Trong thùc tÕ, ë Ch©u ¸ vµ mét sè níc ë Ch©u Phi ph¸t triÓn cµ phª vèi
chñ yÕu vÉn lµ gièng tæng hîp, gièng lai, h¹t gièng chän läc hµng lo¹t. V×
nh©n gièng b»ng h¹t dÔ thùc hiÖn, gi¸ thµnh thÊp, vên c©y l¹i mang tÝnh ®a
d¹ng, ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng (Loschetal,1992; TrÞnh §øc Minh, 1999), tuy
nhiªn vên c©y lu«n xuÊt hiÖn mét tû lÖ c©y xÊu 10 - 15% [16]. ViÖc ghÐp c¶i
t¹o b»ng c¸ch dïng c¸c dßng chän läc lµ mét biÖn ph¸p tèi u ®Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy (TrÞnh §øc Minh, 1998).
* Ph¬ng ph¸p v« tÝnh: c©y cµ phª vèi lµ c©y thô phÊn chÐo b¾t buéc nªn viÖc
chän läc hµng lo¹t Ýt mang l¹i hiÖu qu¶ ®Ó c¶i thiÖn gièng, nhÊt lµ c¸c tinh tr¹ng
do nhiÒu kiÓu gen kiÓm so¸t nh n¨ng suÊt, cì h¹t, tÝnh kh¸ng bÖnh gØ s¾t. ViÖc
c¶i thiÖn b»ng con ®êng v« tÝnh lµ con ®êng duy nhÊt cho kÕt qu¶ nhanh, ®¶m
b¶o ®îc c¸c ®Æc tÝnh chän läc (Dublin, 1967) [80]. Nh©n v« tÝnh ®èi víi cµ phª
ngêi ta thêng dïng c¸c biÖn ph¸p sau:
- GhÐp: víi cµ phª vèi ®· thö nghiÖm nhiÒu kiÓu ghÐp vµ kÕt qu¶ rÊt biÕn
thiªn [77]. MÆc dï c¸c c¸ thÓ ®îc tinh dßng hãa th× ®ång nhÊt vÒ di truyÒn,
nhng sinh trëng cña c©y ghÐp còng chÞu ¶nh hëng phÇn nµo cña gèc ghÐp do
søc sèng cña gèc ghÐp hoÆc do ph¶n øng kh«ng hîp trong tæ hîp ghÐp, sù
kh«ng hîp nhau gi÷a c¸c loµi còng cã thÓ x¶y ra [87]. T¹i Indonesia vµ
Madagascar ghÐp ®îc sö dông ®Ó phôc håi c¸c vên cµ phª giµ cçi. Gèc ghÐp
cã tÝnh kh¸ng rÊt ®îc a chuéng ë nh÷ng n¬i trång cµ phª cã dÞch bÖnh h¹i rÔ
nh ë Guatemala vµ gÇn ®©y ë c¶ Costa Rica, Colombia, Brazil [45][55][88].
Trong nghiªn cøu gièng, ghÐp dïng ®Ó rót ng¾n chu kú chän läc vµ lu gi÷
c©y trong tËp ®oµn [67][75].
xvi
- Gi©m cµnh: c©y cµ phª vèi t¬ng ®èi dÔ gi©m cµnh, tû lÖ thµnh c«ng cao
víi nguyªn liÖu thu trªn chåi vît tõ vên nh©n chåi. PhÇn lín c¸c quèc gia
trång cµ phª vèi ®Òu cã nghiªn cøu øng dông vµ ®a ra quy tr×nh phï hîp víi
®iÒu kiÖn ®Þa ph¬ng nhÊt lµ t¹i Ch©u Phi [80][88]. Trong thËp kû 60 vµ 70, Bê
BiÓn Ngµ vµ Mandagascar ®· c«ng nghiÖp hãa gi©m cµnh t¹i c¸c trung t©m
cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt 1 triÖu c©y/n¨m, tû lÖ thµnh c«ng kho¶ng 60% [55].
Quy tr×nh gi©m cµnh ¸p dông t¹i ViÖn nghiªn cøu cµ phª (ViÖn Khoa häc Kü
thuËt N«ng L©m nghiÖp T©y Nguyªn) còng ®¹t kÕt qu¶ t¬ng tù [11]. Tuy
nhiªn c©y cµnh gi©m kh¸ nh¹y c¶m víi m«i trêng bÊt thuËn, nhÊt lµ ®èi víi
thiÕu níc trong vµi n¨m [45]. VËt liÖu cµnh gi©m nµy chØ nªn ¸p dông ë
nh÷ng vïng trång thuËn lîi vÒ níc tíi vµ cã kh¶ n¨ng th©m canh cao.
- Invitro: c©y cµ phª, ®Æc biÖt lµ cµ phª vèi, sinh s¶n tèt trong ®iÒu kiÖn
invitro. Ngay tõ 1970 ®· cã c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn cña Starisky [58]
t¹i Hµ Lan vÒ sù h×nh thµnh thÓ ph«i tõ m« sÑo. Nu«i cÊy cµnh nhá hoÆc
ngän chåi th× dÔ lµm nhng tèc ®é nh©n chËm [56]. CÊy m« l¸, lãng, ®èt vµ
cÊy sÑo trong m«i trêng láng hoÆc ®Æc, t¹o ra ph«i v« tÝnh víi tèc ®é nh©n
nhanh, cho phÐp s¶n xuÊt theo lèi c«ng nghiÖp. GÇn ®©y híng nghiªn cøu t¹o
c©y tõ g©y soma tÇn sè cao ®îc nhiÒu t¸c gi¶ chó ý vµ bíc ®Çu cã kÕt qu¶
[50][52]. Ngîc l¹i, nu«i cÊy tÕ bµo ®¬n vµ tÕ bµo trÇn cha tá ra h÷u Ých ®èi
víi c©y cµ phª [57]. BiÕn dÞ soma trong nu«i cÊy invitro khi trång ngoµi ®ång
vÉn cha ®îc nghiªn cøu ®Çy ®ñ nªn cha khuyÕn c¸o trång réng r·i. T¹i ViÖt
Nam c¸c c«ng tr×nh tiªn phong cña NguyÔn V¨n UyÓn vµ NguyÔn ThÞ Quúnh
®· cho nh÷ng chØ dÉn tèt vµ cã tÝnh kh¶ thi cao. C¸c ph¬ng ph¸p nh©n v« tÝnh
invitro cho cµ phª chÌ lÉn cµ phª vèi ®ang ®îc ¸p dông t¹i ViÖn nghiªn cøu
cµ phª ViÖt Nam nh»m hç trî viÖc nh©n nhanh mét sè kiÓu gen cã gi¸ trÞ.
§èi víi cµ phª vèi còng nh c¸c loµi cµ phª kh¸c, t¹o c©y ®¬n béi ®Ó phôc vô
trong lai t¹o nhê kü thuËt nu«i cÊy invitro bao phÊn, tiÓu bµo tö hoÆc no·n cha
thùc sù thµnh c«ng v× cha thÓ t¸i sinh c©y hoµn chØnh cã søc sèng, nhng ®©y lµ
híng cã triÓn väng ®ang ®îc tiÕp tôc nghiªn cøu [51][83].
1.2. §Æc ®iÓm thùc vËt häc vµ yªu cÇu sinh th¸i cña cµ phª vèi
1.2.1. §Æc ®iÓm thùc vËt häc
+ Th©n vµ bé rÔ cña c©y cµ phª vèi: cµ phª vèi lµ loµi c©y nhì, trong ®iÒu
kiÖn tù nhiªn th©n cao tõ 8 - 12 m. Trong thùc tÕ s¶n xuÊt ngêi ta h·m ngän, th-
xvii
êng ®Ó cao tèi ®a 2,0 - 2,2 m. C©y cã 3 lo¹i rÔ: rÔ cäc, rÔ trô vµ rÔ con. RÔ cäc cã
®é dµi tõ 0,3 - 0,5 m, mäc tõ th©n chÝnh, dïng lµm trôc gi÷ th©n. HÖ rÔ trô lµ
nh÷ng rÔ nh¸nh mäc ra tõ rÔ cäc, ¨n s©u vµo ®Êt ®Ó hót níc. RÔ trô cã thÓ ¨n s©u
xuèng ®Êt 1,2 - 1,5 m. RÔ trô cµng ¨n s©u, kh¶ n¨ng hót níc vµ chÞu h¹n cña cµ
phª cµng tèt. C¸c rÔ bªn mäc tõ rÔ trô vµ ph¸t triÓn ra xung quanh thµnh hÖ thèng
rÔ con. HÖ thèng rÔ con nµy hÇu hÕt tËp trung ë líp ®Êt mÆt (0 - 30 cm), cã nhiÖm
vô chñ yÕu lµ hót chÊt dinh dìng. Sù ph¸t triÓn cña bé rÔ cµ phª chñ yÕu phô thuéc
vµo ®é dµy tÇng ®Êt, ®é xèp ®Êt canh t¸c, gièng cµ phª, chÕ ®é bãn ph©n tíi níc vµ
chÕ ®é canh t¸c [30].
+ Cµnh vµ l¸ cµ phª: c¸c cµnh mäc tõ th©n chÝnh gäi lµ cµnh c¬ b¶n (cµnh
cÊp 1), c¸c cµnh mäc tõ cµnh cÊp 1 gäi lµ cµnh thø cÊp. Trong ®iÒu kiÖn ch¨m
sãc tèt, c¸c cµnh c¬ b¶n cña c©y cµ phª b¾t ®Çu xuÊt hiÖn sau trång 20 - 40 ngµy.
C©y cµ phª chÌ mét n¨m tuæi cã kho¶ng 6 - 10 cÆp cµnh, cµ phª vèi cã kho¶ng
10 - 12 cÆp cµnh c¬ b¶n. Cµ phª 2 n¨m tuæi cã nhiÒu tÇng cµnh. Trong thùc tiÔn
s¶n xuÊt c©y cµ phª vèi cÇn ®îc bÊm ngän ë ®é cao kho¶ng 1,2 - 1,4 m ®Ó tËp
trung dinh dìng nu«i nh÷ng cµnh c¬ b¶n ë díi. Sau thu ho¹ch 2 - 3 n¨m cÇn n©ng
chiÒu cao cña c©y b»ng c¸ch nu«i chåi vît trªn ®Ønh t¸n nh»m t¹o tiÕp 6 - 8 cµnh
c¬ b¶n míi. Lóc nµy chiÒu cao cña c©y cÇn khèng chÕ 1,8 - 2,2 m. ChiÒu cao c©y,
còng nh sè cµnh c¬ b¶n, cµnh thø cÊp vµ sù ph¸t triÓn cña chóng phô thuéc nhiÒu
vµo c¸c yÕu tè nh t×nh tr¹ng thæ nhìng, chÕ ®é ch¨m sãc, tØa cµnh. Cµ phª vèi cã
phiÕn l¸ to, h×nh bÇu hoÆc h×nh mòi m¸c, cã mµu xanh s¸ng hoÆc ®Ëm, ®u«i l¸
nhän, mÐp l¸ thêng gîn sãng, chiÒu réng tõ 10 - 15 cm, dµi tõ 20 - 30 cm. Tuæi
thä cña l¸ cµ phª vèi tõ 7 - 10 th¸ng. C¸c t¸c ®éng vÒ thêi tiÕt hoÆc chÕ ®é dinh
dìng kh«ng tèt cã thÓ lµm cho l¸ rông sím h¬n, dÔ g©y ¶nh hëng tíi n¨ng suÊt.
Cµnh vµ l¸ cã t¬ng quan chÆt víi n¨ng suÊt cµ phª. C¸c nghiªn cøu ®· chøng tá
r»ng chÝnh l¸, cµnh vµ th©n cµ phª lµ n¬i dù tr÷ c¸c chÊt dinh dìng ®Ó t¹o hoa vµ
nu«i dìng sù ph¸t triÓn cña qu¶. Lîng tinh bét h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh quang
hîp sÏ ®îc tÝch lòy trong l¸ vµ hÖ thèng m« cña c©y, nÕu lîng nµy suy gi¶m sÏ
dÉn ®Õn hiÖn tîng rông hoa, qu¶ vµ cho h¹t nhá, n¨ng suÊt thÊp. C¸c thÝ nghiÖm
c¾t bít l¸ trong giai ®o¹n c©y mang qu¶ non th× n¨ng suÊt cã thÓ gi¶m 30%.
Trong qu¸ tr×nh qu¶ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, tïy theo sè lîng qu¶ mµ lîng tinh
bét trong l¸ gi¶m râ rÖt. Tuy nhiªn ®Õn khi qu¶ gÇn chÝn lîng tinh bét l¹i t¨ng
lªn. §©y chÝnh lµ mét yÕu tè cÇn quan t©m trong qu¸ tr×nh ch¨m sãc c©y cµ phª
®Ó ®¹t n¨ng suÊt cao [30].
xviii
+ Hoa vµ qu¶ cµ phª: c©y cµ phª trång b»ng h¹t sÏ b¾t ®Çu ra hoa vµo n¨m
thø 3 sau trång, tuy nhiªn nÕu ch¨m sãc tèt th× n¨m thø hai ®· cho thu ho¹ch,
song chØ nªn khai th¸c tõ n¨m thø 3 trë ®i khi c©y ®· thùc sù trëng thµnh. Hoa cµ
phª vèi mäc trªn n¸ch l¸ ë c¸c cµnh ngang thµnh tõng côm tõ 1 - 5 côm, mçi
côm tõ 1 - 5 hoa. Trµng hoa mµu tr¾ng lóc në cã mïi th¬m nh hoa nhµi. Hoa cµ
phª vèi nãi chung chØ ph¸t triÓn trªn nh÷ng cµnh t¬ ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng n¨m
tríc vµ rÊt hiÕm khi ra hoa l¹i trªn c¸c ®èt ®· mang qu¶ tríc ®©y, v× vËy viÖc t¹o
h×nh, tØa cµnh, chÕ ®é dinh dìng ®èi víi c©y cµ phª lµ nh÷ng biÖn ph¸p kü thuËt
quan träng nh»m t¹o cho c©y lu«n cã mét cµnh t¬ dù tr÷ ®Ó cho qu¶ ë n¨m sau.
§èi víi c©y cµ phª vèi lµ c©y thô phÊn chÐo b¾t buéc nªn cÇn ph¶i cã mét thêi
gian kh« h¹n, Ýt nhÊt lµ 2 - 3 th¸ng sau giai ®o¹n thu ho¹ch ®Ó ph©n hãa mÇm hoa
vµ vµo giai ®o¹n hoa në yªu cÇu ph¶i cã thêi tiÕt kh« r¸o, s¬ng mï kh«ng nhiÒu
®Ó qu¸ tr×nh thô phÊn ®îc thuËn lîi . C©y cµ phª vèi lµ c©y tù bÊt hîp, tøc lµ
kh«ng cã kh¶ n¨ng tù thô phÊn, do vËy trong ®iÒu kiÖn c©y mäc hoang d¹i, còng
nh c¸c vên ®îc trång b»ng h¹t cã rÊt nhiÒu d¹ng h×nh kh¸c nhau vµ còng chÝnh v×
thÕ nªn viÖc ph©n lo¹i thùc vËt ®èi víi c©y cµ phª vèi hÕt søc khã kh¨n. Sè lîng
vµ chÊt lîng hoa në trªn c©y cµ phª, ngoµi yÕu tè di truyÒn quy ®Þnh cßn phô
thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè ngo¹i c¶nh kh¸c nhau nh thêi gian vµ møc ®é kh« h¹n
trong thêi gian ph©n hãa mÇm hoa, lîng ma hoÆc níc tíi kÝch thÝch hoa në, sù
thay ®æi vÒ nhiÖt ®é trong thêi gian hoa në, t×nh tr¹ng dinh dìng trong c©y, kü
thuËt t¹o h×nh, tØa cµnh ... Sau khi hoa ®· ®îc thô phÊn, qu¶ ph¸t triÓn kh¸ nhanh.
Thêi gian nu«i qu¶ tïy theo loµi cµ phª, chÕ ®é ch¨m sãc vµ ®iÒu kiÖn thêi tiÕt.
Qu¶ cµ phª vèi cã thêi gian sinh trëng 9 - 11 th¸ng. Cµ phª lµ c©y trång cã tû lÖ
rông qu¶ kh¸ cao, thêi kú ®Çu trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña qu¶ cµ phª, hiÖn tîng
rông qu¶ non thêng do qu¸ tr×nh thô phÊn kÐm, s©u bÖnh hoÆc thêi tiÕt kh¾c
nghiÖt, cßn thêi kú gi÷a vµ cuèi hiÖn tîng rông qu¶ thêng do sù thiÕu hôt hoÆc
mÊt c©n ®èi dinh dìng g©y ra. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy: trong giai ®o¹n
ph¸t triÓn cña qu¶, hµm lîng tinh bét vµ chÊt dinh dìng trong l¸ gi¶m m¹nh. Cµ
phª cµng nhiÒu qu¶, dinh dìng trong l¸ cµng gi¶m thÊp vµ ®iÒu nµy thêng kÌm
theo hiÖn tîng rông qu¶ do thiÕu hôt dinh dìng. Nh vËy cÇn ph¶i bãn ph©n kÞp thêi
vµ ®Çy ®ñ, ®Æc biÖt lµ trong giai ®o¹n qu¶ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh»m h¹n chÕ tû
lÖ rông qu¶, t¨ng n¨ng suÊt vµ chÊt lîng cµ phª [30][32].
1.2.2. Yªu cÇu sinh th¸i
xix
C©y cµ phª vèi cÇn kho¶ng nhiÖt ®é thÝch hîp lµ 24 - 300C, thÝch hîp nhÊt
24 - 260C, a thÝch víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm, Èm ®é kh«ng khÝ trªn 80%, lîng ma yªu cÇu hµng n¨m 1500 - 2000 mm vµ ph©n bè ®Òu trong kho¶ng 9
th¸ng. Cµ phª vèi a ¸nh s¸ng dåi dµo nªn thÝch hîp trång ë nh÷ng cã ®é cao díi
800m so víi mÆt biÓn. §Êt trång cµ phª ®ßi hái ph¶i cã tÇng canh t¸c dµy trªn 0,7
m, t¬i xèp, cã kh¶ n¨ng tho¸t níc vµ gi÷ Èm tèt, thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh
®Õn h¬i nÆng. VÒ hãa tÝnh c©y cµ phª cã thÓ trång trªn ®Êt ®é pHKCl tõ 4,5 - 6,5, song
thÝch hîp nhÊt lµ tõ 4,5 - 5,0, hµm lîng mïn trªn 3%. §Êt giµu mïn vµ giµu dinh dìng th× cµ phª sinh trëng ph¸t triÓn thuËn lîi. Tuy nhiªn ®Êt cã dinh dìng trung b×nh
nhng biÕt ¸p dông c¸c biÖn ph¸p th©m canh phï hîp th× cµ phª vÉn cã kh¶ n¨ng cho
n¨ng suÊt cao [30][33].
1.3. T×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª vèi trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam
Cµ phª vèi lµ loµi ®îc trång phæ biÕn nhÊt chiÕm gÇn 30% tæng diÖn tÝch
cµ phª cña thÕ giíi vµ gÇn 25 % tæng s¶n lîng cµ phª xuÊt khÈu hµng n¨m [32].
C¸c níc trång nhiÒu cµ phª vèi gåm cã Cameroon, CotÐ d' Ivoire, Uganda,
Madagascar, Ên §é, Indonesia, Philippin, Brazil, ViÖt nam,..., chiÕm 90% diÖn
tÝch cµ phª vèi trªn thÕ giíi [32].
Trong 10 n¨m tõ 1990 ®Õn 2000 t×nh h×nh s¶n xuÊt cµ phª trªn thÕ giíi ®·
cã sù thay ®æi lín kh«ng nh÷ng vÒ t¨ng diÖn tÝch, s¶n lîng, mµ ®Æc biÖt lµ cã sù
chuyÓn dÞch vÒ tû träng gi÷a hai nhãm cµ phª chÌ vµ cµ phª vèi theo chiÒu híng
bÊt lîi cho cµ phª vèi [35]. N¨m 1990 tæng s¶n lîng cµ phª cña c¸c níc s¶n xuÊt
kho¶ng 95 triÖu bao (60kg/bao), trong ®ã cµ phª chÌ lµ 67,3 triÖu bao chiÕm
70,1% vµ cµ phª vèi lµ 27,8 triÖu bao chiÕm 29,9%. §Õn th¸ng 9 n¨m 2001 tæng
s¶n lîng cµ phª cña thÕ giíi ®· t¨ng lªn tíi 114,32 triÖu bao, trong ®ã cµ phª chÌ
lµ 69,1 triÖu bao chiÕm 60,4% vµ cµ phª vèi lµ 45,23 triÖu bao chiÕm 39,6%. Nh
vËy tæng s¶n lîng t¨ng lªn trong vßng 10 n¨m qua chñ yÕu lµ cµ phª vèi, trong ®ã
®Æc biÖt lµ Brazil (tõ 5,3 triÖu bao n¨m 1990 lªn 9,5 triÖu bao n¨m 2001), sau ®Õn
ViÖt Nam (tõ 1,068 triÖu bao n¨m 1990 lªn 13,95 triÖu bao n¨m 2001 [35].
ViÖt Nam lµ níc cã tèc ®é t¨ng trëng rÊt cao vÒ diÖn tÝch cµ phª vèi, còng
nh s¶n lîng cµ phª trong vßng trªn 15 n¨m trë l¹i ®©y. MÆc dï c©y cµ phª ®· ®îc
trång c¸ch ®©y trªn 100 n¨m, nhng do nhiÒu lý do kh¸c nhau m·i ®Õn n¨m 1975
diÖn tÝch cµ phª cña ViÖt Nam vÉn kh«ng ®¸ng kÓ, chØ cã kho¶ng 13.400 ha [28].
Sau 1975 víi chñ tr¬ng cña nhµ níc diÖn tÝch cµ phª cã t¨ng nhanh, nhng do
xx
nãng véi vµ kh«ng quan t©m ®Çy ®ñ ®Õn c¸c biÖn ph¸p kü thuËt ch¨m sãc cÇn
thiÕt nªn phÇn lín sau ®ã bÞ hñy bá, riªng tØnh §¨k L¨k ®· ph¶i thanh lý trªn
5.000 ha. Sau 1986 diÖn tÝch vµ s¶n lîng cµ phª l¹i t¨ng lªn kh«ng ngõng nhê
chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch cña nhµ níc. Sù t¨ng trëng vÒ diÖn tÝch vµ s¶n lîng cµ
phª cña ViÖt Nam qua c¸c thêi kú [22] ®îc thÓ hiÖn nh sau:
+ N¨m 1975 cã 13.400, s¶n lîng 6.100 tÊn.
+ N¨m 1980 cã 22.500 ha, s¶n lîng 8.388 tÊn.
+ N¨m 1985 cã 44.858 ha, s¶n lîng 12.340 tÊn.
+ N¨m 1990 cã 119.314 ha, s¶n lîng 64.101 tÊn.
+ N¨m 1995 cã 175.000 ha, s¶n lîng 240.000 tÊn.
Trong niªn vô 98 -99 c¶ níc cã trªn 380.000 ha, s¶n lîng xÊp xØ 400.000
tÊn [34]. Niªn vô 1999 - 2000, víi s¶n lîng xuÊt khÈu 686.000 tÊn, ViÖt Nam ®·
trë thµnh níc xuÊt khÈu lín nhÊt thÕ giíi. ViÖt Nam còng ®îc xÕp vµo níc cã
n¨ng suÊt cao nhÊt thÕ giíi [29], n¨ng suÊt b×nh qu©n ®¹t trªn 1,5 tÊn/ha. T¹i c¸c
níc trång cµ phª vèi møc n¨ng suÊt trung b×nh 200 - 600 kg/ha trong hÖ thèng
canh t¸c truyÒn thèng vµ trªn 1 tÊn/ha víi gièng chän läc vµ kü thuËt canh t¸c
míi. N¨ng suÊt trung b×nh ®¹t ®Ønh cao 2-3 tÊn/ha ë c¸c tr¹m thùc nghiÖm trång
dßng v« tÝnh chän läc víi mËt ®é 1200 - 2000 c©y/ha [55][69][71][80][88].
ë ViÖt Nam c©y cµ phª vèi ph¸t triÓn m¹nh ë c¸c tØnh phÝa nam, tËp trung
chñ yÕu ë T©y Nguyªn víi diÖn tÝch ®Õn n¨m 2000 lµ trªn 411.039 ha, trong ®ã
hÇu hÕt lµ cµ phª vèi. Trong 4 tØnh T©y Nguyªn th× (Kon Tum, Gia Lai, L©m
§ång, §¨k L¨k) th× §¨k L¨k lµ tØnh cã diÖn tÝch lín nhÊt trªn 264.000 ha, chiÕm
trªn 64% vµ chñ yÕu lµ cµ phª vèi (99%) [8][3].
Sù t¨ng trëng nhanh cña ngµnh cµ phª ViÖt Nam mét mÆt ®· lµm ¶nh hëng
tíi c¸n c©n cung cÇu cña cµ phª thÕ giíi, mÆt kh¸c kh«ng ®¶m b¶o ®îc chÊt lîng cµ
phª do thiÕu c«ng nghÖ chÕ biÕn vµ kü thuËt trång trät, ®©y lµ nguyªn nh©n lµm cho
gi¸ cµ phª hiÖn nay, nhÊt lµ 2001 - 2002 tôt xuèng møc thÊp nhÊt so víi hµng chôc
n¨m qua.
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ chóng ta ph¶i b»ng mäi c¸ch lµm t¨ng søc c¹nh tranh s¶n
phÈm cµ phª trªn thÕ giíi. HiÖn nay tuy cã nhiÒu tiÕn bé kü thuËt míi trong trång
trät, ch¨m sãc c©y cµ phª ®· ®îc nghiªn cøu vµ ¸p dông trong nghÒ trång cµ phª
nh biÖn ph¸p gi÷ Èm vµ cung cÊp níc, tao h×nh, mËt ®é trång vµ kho¶ng c¸ch
trång, bãn ph©n, phßng trõ s©u bÖnh, nhng cÇn quan t©m nhÊt vÉn lµ vÊn ®Ò vÒ
chän t¹o vµ nh©n gièng, ®Æc biÖt lµ ¸p dông c«ng nghÖ ghÐp c¶i t¹o c¸c vên cµ
- Xem thêm -
.DOC 
89 
187 
144 
