Tài liệu Luận văn tốt nghiệp tình hình phát triển thị trường xuất khẩu của việt nam

Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường CHƯƠNG I: LÝ LUẬN CHUNG LIÊN QUAN ĐẾN PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG I. THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ VÀ CHIẾN LƯỢC HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU 1. Tầm quan trọng của thương mại quốc tế với tăng trưởng và phát triển kinh tế Trong tác phẩm “Sự giàu có của các Quốc gia” A.Smith đã chỉ rõ: Thương mại quốc tế là một trong những hình thức đem lại sự giàu có và thịnh vượng cho mỗi dân tộc, là nhân tố đóng góp đáng kể cho tăng trưởng và phát triển kinh tế. Thương mại quốc tế phát triển, thị trường được mở rộng, cho phép tăng chuyên môn hoá sản xuất, tiếp nhận công nghệ mới, khuyến khích phát minh sáng chế, nâng cao năng suất lao động dẫn tới tăng tổng sản phẩm quốc dân. Thương mại quốc tế cho phép các quốc gia mở rộng sản xuất trên cơ sở chuyên môn hoá một cách sâu sắc. Thương mại quốc tế mở rộng khả năng tiêu dùng của một nước. Nó cho phép một nước tiêu dùng tất cả các mặt hàng với số lượng nhiều hơn mức có thể tiêu dùng với ranh giới của khả năng sản xuất trong nước đó nếu thực hiện chế độ tự cung tự cấp không buôn bán. Ngày nay, Thương mại quốc tế còn là công cụ để hội nhập nền kinh tế các nước và hình thành kinh tế toàn cầu với một không gian rộng lớn, nhờ đó hiệu quả kinh tế xã hội không ngừng tăng lên làm tăng chất lượng cuộc sống trên toàn thế giới cũng như ở mỗi quốc gia. Để đánh giá sự tác động của thương mại quốc tế vào tăng trưởng tổng sản phẩm quốc dân người ta sử dụng mối quan hệ tương quan giữa kim ngạch xuất nhập khẩu với GDP, kim ngạch xuất khẩu so với GDP, kim ngạch nhập khẩu so với GDP và tương quan xuất khẩu so với nhập khẩu. Thương mại quốc tế ảnh hưởng đến tăng trưởng kinh tế còn được tính toán bởi chỉ tiêu tăng trưởng xuất nhập khẩu và tăng trưởng xuất khẩu vào 1% tăng trưởng GDP. Nghĩa là để đạt được 1% tăng trưởng GDP thì kim ngạch xuất nhập 1 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường khẩu hay kim ngạch xuất khẩu phải tăng trưởng bao nhiêu phần trăm nếu chúng ta cố định các nhân tố khác. Tăng trưởng 1% GDP do đóng góp của tăng trưởng kim ngạch xuất nhập khẩu được tính theo chỉ số liên hoàn và so với năm gốc. Chỉ số liên hoàn được tính theo công thức: Đóng góp cho 1% tăng trưởng GDP của XK Tỷ lệ tăng trưởng xuất khẩu (%) = XK x GDP Tỷ lệ tăng trưởng GDP (%) Chỉ số đóng góp so với thời kỳ gốc (t) được tính theo công thức: Đóng góp cho 1% tăng trưởng GDP của XK = Tỷ lệ tăng trưởng XK (%) thời kỳ (t+1) XKt+1 x Tỷ lệ tăng trưởng GDP (%) thời kỳ t GDPt+1 Các chỉ số trên cho ta thấy rằng để tăng trưởng 1% GDP, kim ngạch xuất nhập khẩu, trong đó có tính đến tác động của cả nhập khẩu phải đạt mức tăng trưởng nhất định. Nếu trung bình cho thời kỳ 5 năm hoặc 10 năm, các chỉ số này sẽ có tác dụng dự báo các chỉ tiêu GDP tương ứng với tăng trưởng kim ngạch xuất nhập khẩu hoặc tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu tương ứng. 2. Chiến lược hướng về xuất khẩu Cơ sở lý luận của chiến lược hướng về xuất khẩu dựa trên nguyên lý của Keynes về tổng cầu chứ không phải tổng cung là yếu tố quyết định mức sản xuất (lý luận về tổng cầu hiệu quả). Từ đó, mở ra lập luận mới về nền kinh tế mở, lấy nhu cầu thị trường thế giới làm mục tiêu cho nền sản xuất trong nước. Tình hình đó đòi hỏi người ta phải có phương thức phù hợp, cách đi hợp lý, cấu trúc lại nền kinh tế sở tại, sao cho thích ứng với những đòi hỏi của thị trường thế giới. Đây chính là cơ sở lý luận của chiến lược hướng về xuất khẩu hay còn gọi là chiến lược thúc đẩy xuất khẩu hướng ngoại. 2 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Bản chất của chiến lược hướng về xuất khẩu là đặt nền kinh tế quốc gia trong quan hệ cạnh tranh trên thị trường thế giới nhằm: phát huy lợi thế so sánh của quốc gia; buộc sản xuất trong nước phải luôn luôn đổi mới công nghệ, nâng cao năng suất lao động, chất lượng sản phẩm mau chóng nâng cao khả năng tiếp thị, tự do hoá thương mại; đáp ứng nhanh nhạy nhu cầu thị trường (cả trong nước và quốc tế) với giá cạnh tranh không có một con đường nào khác là chuyển dịch cơ cấu nền sản xuất xã hội phù hợp với nhu cầu thị trường thế giới. Quan điểm hướng về xuất khẩu được hiểu: “Sản xuất và xuất khẩu những sản phẩm hàng hoá mà thị trường thế giới cần chứ không phải sản xuất cái ta có”, không chỉ đối với sản phẩm xuất khẩu mà tất cả các sản phẩm sản xuất trong nước phải có sức cạnh tranh trên thị trường thế giới và thị trường trong nước. Nếu như đặc trưng của chiến lược thay thế nhập khẩu là mức bảo hộ cao, kiểm soát nhập khẩu chặt chẽ, tỷ giá hối đoái ít khuyến khích xuất khẩu thì đặc trưng của chiến lược hướng về xuất khẩu là mức bảo hộ thấp, hạn chế sử dụng hạn ngạch, giấy phép xuất khẩu và các biện pháp hạn chế nhập khẩu, sử dụng nhiều biện pháp khuyến khích xuất khẩu, tỷ giá hối đoái ủng hộ xuất khẩu. Ưu thế của chiến lược hướng về xuất khẩu là gắn sản xuất và nền kinh tế trong nước với nền kinh tế thế giới, liên kết các nền kinh tế quốc gia với nhau, tạo ra không gian và nhu cầu kinh tế rộng lớn hơn nhờ liên kết và buôn bán quốc tế, tăng nhanh kim ngạch xuất khẩu. Đối với nước ta, chiến lược hướng về xuất khẩu có nhiều ý nghĩa lớn : - Xuất khẩu giúp cho việc tạo ra và tăng thu ngoại tệ để nhập khẩu vật tư, máy móc thiết bị phục vụ cho công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, - Hạn chế bảo hộ công nghiệp địa phương mà thực chất là nuôi dưỡng tính ỷ lại và thay thế vào đó là nâng đỡ và hỗ trợ cho các ngành sản xuất hàng xuất khẩu - Bảo đảm môi trường đầu tư cho các nhà tư bản nước ngoài thông qua một hệ thống các chính sách khuyến khích và kinh tế tự do để thu hút đến mức tối đa vốn đầu tư của các công ty nước ngoài, góp phần thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hoá, 3 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường hiện đại hoá đất nước. Nhanh chóng đổi mới hiện đại hoá công nghệ sản xuất và công nghệ kinh doanh, nâng cao sức cạnh tranh của hàng hoá sản xuất trong nước, - Chiến lược hướng về xuất khẩu vừa là tác nhân vừa là hệ quả và là sự bảo đảm thắng lợi cho quá trình tự do hoá thương mại, - Đẩy nhanh tiến trình hội nhập, có hiệu quả thương mại quốc gia với thương mại khu vực và toàn cầu. Tuy nhiên, khi áp dụng chiến lược hướng về xuất khẩu cũng có những nhược điểm: - Nền kinh tế định hướng hướng về xuất khẩu có thể gây ra sự mất cân đối trầm trọng giữa các ngành xuất khẩu và không xuất khẩu do tập trung hết khả năng cho xuất khẩu và các ngành có liên quan. Các ngành phục vụ cho xuất khẩu sẽ nhận được nhiều chính sách ưu đãi, hỗ trợ, trong khi các ngành không xuất khẩu thì sẽ không được hưởng chính sách này, vì thế các ngành còn lại sẽ cũng có khuynh hướng hoặc là sản xuất kém hoặc là chuyển dần kinh doanh sang những hoạt động có liên quan tới xuất khẩu. Điều này khiến cho sự phát triển không đồng đều giữa các ngành kinh tế, - Mọi chính sách vĩ mô như điều chỉnh tỷ giả hối đoái, lãi suất ngân hàng.. do quá tập trung vào khuyến khích xuất khẩu nên có thể dẫn tới những khủng hoảng kinh tế trầm trọng do mất giá đồng tiền, - Do ít chú ý tới các ngành công nghiệp phát triển thiết yếu nhất, nên mặc dù tốc độ tăng trưởng nhanh nhưng nền kinh tế vẫn gắn chặt với thị trường nước ngoài nên dễ bị tác động bởi những sự biến đổi của các thị trường lớn, - Nguồn tài nguyên thiên nhiên sẽ dần bị kiệt quệ do bị khai thác triệt để nhằm phục vụ cho mục tiêu xuất khẩu, - Nếu quá tập trung vào xuất khẩu mà không coi trọng nhập khẩu thì trong dài hạn, nền kinh tế dễ bị rơi vào tình trạng tụt hậu, nhất là với các nước đang phát triển khi mà trình độ khoa học kỹ thuật chưa phát triển. 4 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường II. LÝ LUẬN CHUNG VỀ THỊ TRƯỜNG 1. Khái niệm và đặc điểm của thị trường. 1.1 Khái niệm Theo Samuelson, “thị trường là một quá trình trong đó người mua và người bán một thứ hàng hoá tác động qua lại lẫn nhau để xác định giá cả và lượng hàng hoá”. Với định nghĩa này, ông đã đơn giản hoá rằng, đây là một quá trình mua bán diễn ra trực tiếp giữa người mua và bán mà ít bị sự điều khiển hoặc các yếu tố bên ngoài chi phối tới cả quá trình. Nhưng với David Begg, thị trường được xem xét dưới nhiều khía cạnh hơn “thị trường là sự biểu hiện thu gọn của quá trình mà thông qua đó các quyết định của các gia đình về tiêu dùng mặt hàng nào, quyết định của các công ty về sản xuất cái gì, sản xuất như thế nào và các quyết định của người công nhân về việc làm bao lâu, cho ai đều được dung hoà bằng sự điều chỉnh của giá cả”. Nói tóm lại, thị trường là tổng hoà các mối quan hệ kinh tế để thực hiện việc trao đổi hàng hoá trong nền kinh tế hàng hoá và cụ thể hơn, ở đó cung cầu về hàng hoá gặp nhau và được thoả mãn. 1.2 Đặc điểm của thị trường Kinh tế thị trường được hiểu là kinh tế hàng hoá phát triển ở trình độ cao dựa trên sự phát triển của phân công lao động xã hội, chuyên môn hoá sản xuất và trao đổi sản phẩm làm ra của những người sản xuất với nhau. Nền kinh tế thị trường bị chi phối bởi các quy luật khác nhau: quy luật cung cầu, quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh và quy luật lưu thông tiền tệ... Quy luật giá trị đòi hỏi các nhà sản xuất kinh doanh hàng hoá phải căn cứ vào giá trị xã hội trung bình của hàng hoá để sản xuất và trao đổi một cách bình đẳng ngang giá trên thị trường. Giá cả trên thị trường vận động xoay quanh trục giá trị trung bình của nền sản xuất xã hội, nếu các nhà sản xuất vi phạm quy luật giá trị thì sẽ dẫn tới thua lỗ và phá sản. Quy luật cung cầu hoạt động thông qua hai lực lượng cơ bản của thị trường là Cung và Cầu (Người bán – Người mua, Người sản xuất – Người tiêu dùng …) 5 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường thuộc hai khâu của quá trình tái sản xuất xã hội: sản xuất và tiêu dùng. Quy luật này nhấn mạnh mối quan hệ biện chứng của Cung và Cầu. Cung cầu không tồn tại độc lập riêng rẽ với nhau mà thường xuyên tác động qua lại nhau. Mối quan hệ này xảy ra thường xuyên, lặp đi lặp lại trên thị trường. Vì vậy, để sản xuất kinh doanh có hiệu quả, lực lượng sản xuất kinh doanh trong nền kinh tế thị trường phải xuất phát từ những nhu cầu sẵn có hoặc tiềm năng của thị trường. Quy luật cạnh tranh là sự biểu hiện của quy luật lợi ích trong nền kinh tế thị trường. Trên thị trường, với sự tự do sản xuất kinh doanh của nhiếu chủ thể thuộc nhiều thành phần kinh tế tham gia thường dẫn tới sự cạnh tranh lẫn nhau trên tất các các phương diện: cạnh tranh về giá cả, chất lượng, và dịch vụ phục vụ khách hàng. Quá trình cạnh tranh này có thể xẩy ra giữa người mua với người bán, người mua với người mua và người bán với người bán với nhau. Muốn tồn tại và giành thắng lợi trên thương trường, các lực lượng của thị trường cần luôn bám sát quy luật cạnh tranh. Bởi cạnh tranh là một cuộc chạy đua không có đích cuối cùng làm cho giá cả hàng hoá dịch vụ giảm xuống, chất lượng tăng lên, cạnh tranh buộc các doanh nghiệp phải tối ưu hoá các yếu tố đầu vào của sản xuất – kinh doanh, không ngừng ứng dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật công nghệ, cạnh tranh tước quyền thống trị và độc quyền về kinh tế. Quy luật lưu thông tiền tệ chỉ ra trong thị trường, khối lượng tiền lưu thông phải phù hợp với tổng giá trị hàng hoá lưu thông trên thị trường. Nếu quy luật này bị vi phạm sẽ dẫn tới ách tắc trong lưu thông và gây khó khăn dẫn đến mất ổn định nền kinh tế. Do vậy, để tồn tại và phát triển thị trường hàng xuất khẩu, các thành phần tham gia vào thị trường đều phải tự giác tuân thủ theo các quy luật thị trường một cách nghiêm túc. Nói về thị trường quốc tế, “thị trường quốc tế của một nước là tập hợp những khách hàng nước ngoài tiềm năng có nhu cầu về những mặt hàng nào đó của nước đó” 6 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường 2. Thị trường hàng hoá xuất khẩu 2.1 Hàng hoá xuất khẩu Hàng hoá xuất khẩu được hiểu gắn với khái niệm thương mại hàng hoá (phân biệt với xuất khẩu dịch vụ gắn với khái niệm thương mại dịch vụ) theo quy ước của Liên hợp quốc và WTO là những sản phẩm hàng hoá hữu hình được sản xuất hoặc gia công tại các cơ sở sản xuất, gia công và các khu chế xuất với mục đích để tiêu thụ tại thị trường ngoài nước (xuất khẩu). Hàng tạm nhập tái xuất cũng được coi là hàng hoá xuất khẩu. Hàng hoá quá cảnh không thuộc diện của khái niệm hàng hoá xuất khẩu. Hàng hoá xuất khẩu là hàng hoá khác biệt so với hàng hoá tiêu dùng ở trong nước. Những hàng hoá xuất khẩu phải đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng ở nước nhập khẩu. Chất lượng của hàng hoá phải cao, đảm bảo đáp ứng được các thông số về tiêu dùng, kỹ thuật và môi trường và đạt được tính cạnh tranh cao ở nước người nhập khẩu. Ví dụ: sản xuất hàng thuỷ sản xuất khẩu vào khối EU hay Mỹ phải đạt các tiêu chuẩn trong hệ thống HACCP .Vấn đề nhãn mác hàng hoá gắn liền với uy tín của doanh nghiệp và rất được các nước công nghiệp phát triển quan tâm.Ví dụ, hàng hoá của Trung Quốc mang thương hiệu Made in China, hàng của Nhật Bản mang thương hiệu Made in Japan, trong khi đó Việt Nam lại chưa chú ý đúng mức để phát triển hàng hoá xuất khẩu mang thương hiệu Made in Việt Nam bởi hàng của ta chất lượng kém, số lượng ít, khối lượng nhỏ. 2.2 Thị trường hàng hoá xuất khẩu 2.2.1 Khái niệm thị trường hàng hoá xuất khẩu Thị trường hàng hoá xuất khẩu là thị trường trong đó người mua và người bán có quốc tịch khác nhau tác động với nhau để xác định giá cả và số lượng hàng hoá mua bán, chất lượng hàng hoá cao theo tiêu chuẩn quốc tế, mua bán theo hợp đồng với khối lượng lớn, thanh toán chủ yếu bằng ngoại tệ mạnh và phải làm thủ tục hải quan qua biên giới. Xuất khẩu hàng hoá bao hàm cả xuất khẩu 7 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường trực tiếp (nước tiêu thụ cuối cùng) và xuất khẩu gián tiếp (xuất khẩu qua trung gian). Chẳng hạn, một nước nào đó tạm nhập tái xuất hàng hoá của Việt nam hoặc nhập hàng hoá của Việt nam rồi đem xuất khẩu sang thị trường khác cũng được coi là thị trường xuất khẩu hàng hoá của Việt nam. 2.2.2 Phân loại thị trường hàng hoá xuất khẩu Căn cứ vào vị trí địa lý: Thị trường Châu lục Thị trường khu vực Thị trường nước và vùng lãnh thổ Căn cứ vào lịch sử quan hệ ngoại thương Thị trường truyền thống Thị trường hiện có Thị trường mới Thị trường tiềm năng Căn cứ mức độ quan tâm và tính ưu tiên trong chính sách phát triển thị trường của nước xuất khẩu đối với các thị trường xuất khẩu: Thị trường xuất khẩu trọng điểm hay thị trường chính. Đối với loại thị trường này, trong quan hệ ngoại thương, nước xuất khẩu có thể phải chấp nhận một số thiệt thòi về lợi ích trước mắt để thu được lợi ích lâu dài (nhất là trong đàm phán ký kết các hiệp định thương mại cấp Chính phủ). Đây là những thị trường mà một nước sẽ nhằm vào khai thác chính và trong một tương lai lâu dài. Thị trường xuất khẩu tương hỗ. Đối với loại thị trường này, nước xuất khẩu duy trì quan hệ giao thương theo nguyên tắc tương hỗ - tức là hai nước có quan hệ ngoại thương dành cho nhau những ưu đãi và nhân nhượng tương xứng nhau, nhất là trong việc mở rộng thị trường. 8 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Căn cứ vào dung lượng và sức mua của thị trường Thị trường xuất khẩu có sức mua lớn Thị trường xuất khẩu có sức mua trung bình Thị trường xuất khẩu có sức mua thấp Căn cứ vào kim ngạch xuất nhập khẩu và cán cân thương mại giữa nước xuất khẩu với nước nhập khẩu: Thị trường xuất siêu Thị trường nhập siêu Căn cứ mức độ mở cửa của thị trường, mức bảo hộ, tính chặt chẽ và khả năng xâm nhập thị trường: Thị trường “khó tính” Thị trường “dễ tính” Căn cứ vào sức cạnh tranh của hàng hoá xuất khẩu và khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp của nước xuất khẩu: Thị trường xuất khẩu có ưu thế cạnh tranh Thị trường xuất khẩu không có ưu thế cạnh tranh Căn cứ vào các thoả thuận thương mại cấp Chính phủ và các yêu cầu của đối tác thương mại về việc có hạn chế hay không hạn chế định lượng nhập khẩu một số mặt hàng: Thị trường xuất khẩu theo hạn ngạch Thị trường xuất khẩu không có hạn ngạch Căn cứ vào loại hình cạnh tranh trên thị trường: Thị trường độc quyền Thị trường độc quyền “nhóm’ Thị trường cạnh tranh hoàn hảo 9 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Thị trường cạnh tranh không hoàn hảo : một dạng của loại hình này đã được nhiều nước ứng dụng thành công khi tìm kiếm thị trường là thị trường ngách Thị trường ngách được xem như một loại hình thị trường cạnh tranh không hoàn hảo. Thị trường này đóng một vai trò rất quan trọng cho các nước đang phát triển theo chiến lược hướng về xuất khẩu, những nước mà khả năng cạnh tranh của hàng hoá còn kém so với các hàng hoá hiện có trên thị trường quốc tế. Về khái niệm, thị trường ngách là một khoảng trống hay những “khe nhỏ” trên thị trường, ở đó đã xuất hiện hay tập hợp nhu cầu về một loại hàng hoá nào đó. Những nhu cầu này chưa được các nhà kinh doanh khác phát hiện hoặc phát hiện ra nhưng họ không có lợi thế hoặc không muốn đầu tư vào để thoả mãn. Song nhu cầu này lại được một số nhà kinh doanh khác phát hiện và đầu tư để khai thác đưa hàng đến tiêu thụ. Đối với nước ta, thị trường ngách cần được đặc biệt lưu tâm nghiên cứu để xuất khẩu hàng hoá vì quy mô và khối xuất khẩu nhiều loại hàng hoá của ta phù hợp với loại thị trường này. III. KINH NGHIỆM PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG HÀNG HOÁ XUẤT KHẨU CỦA MỘT SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI 1 Trung Quốc 1.1 Khái quát về thực trạng xuất nhập khẩu của Trung Quốc Bảng 1.1 Xuất khẩu của Trung Quốc (1978 - 1998) Đơn vị: 100 triệu USD Năm 1978 1980 1985 1990 1991 1992 1994 1997 1998 Xuất 97.5 181.2 273.5 620.9 718.4 850 1210.4 1530.7 1520.9 108.9 200.2 422.5 533.5 637.9 806.1 1156.9 1680.3 1719.1 khẩu Nhập khẩu 10 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Kim 206.4 381.4 696 1154.4 1356.3 1656.1 2367.3 3211 -11.4 -19 87.4 3240 ngạch XNK Thâm -149 80.5 43.9 53.5 -149.6 -198.2 hụt TMQT (Nguồn: IMF, Intellegent Unit, 1998 và Keigetsu ho - Toyo Kenzai 9 - 99, No. 9, Vol. 59, P 45 – 46) Tổng kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc thời kỳ 1978 - 1998 tăng trung bình 16.5% hàng năm. Sau khủng hoảng tài chính khu vực, Trung quốc cam kết duy trì ổn định đồng Nhân dân tệ với mục tiêu ngăn chặn mức độ ảnh hưởng của khủng hoảng đối với nền kinh tế khu vực. Đồng Nhân dân tệ trong giai đoạn này bị đánh giá cao, trong khi sức cạnh tranh của các nền kinh tế khủng hoảng được cải thiện nhờ phá giá, tốc độ tăng trưởng của xuất khẩu Trung quốc giảm đáng kể. Đồ thị 1.2 Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu của Trung quốc 140.0% 120.0% 100.0% 80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% 1978 1980 1985 1990 1991 1992 1994 1997 1998 -20.0% T¨ng tr−ëng xuÊt khÈu T¨ng tr−ëng nhËp khÈu Đồ thị 1.2 Thâm hụt cán cân thương mại Trung quốc 11 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường 20.0% 10.0% 0.0% 1978 1980 1985 1990 1991 1992 1994 1997 1998 -10.0% -20.0% -30.0% -40.0% -50.0% -60.0% Th©m hôt/xuÊt khÈu Thâm hụt thương mại đã có thời kỳ bằng khoảng 50% tổng giá trị xuất khẩu (năm 1985). Trong thời kỳ 5 năm 1990-1994, Trung quốc đạt thặng dư trong cán cân thương mại nhưng ở mức độ nhỏ, chỉ tương đương với khoảng 5% tổng giá trị xuất khẩu trong thời kỳ này. Mặc dù vậy, đây cũng là nhân tố quan trọng góp phần tăng đáng kể dự trữ ngoại tệ của Trung quốc trong thời kỳ này. 1.2 Kinh nghiệm phát triển thị trường hàng hoá xuất khẩu của Trung Quốc Kinh nghiệm đầu tiên, Chính phủ Trung Quốc xác định tập trung mở cửa kinh tế để thúc đẩy xuất khẩu. Trung Quốc đã áp dụng nhiều biện pháp để mở cửa nền kinh tế bao gồm: Trung Quốc ưu tiên phát triển các đặc khu kinh tế. Ngay từ những năm 1979, Trung Quốc đã thành lập các đặc khu xuất khẩu, nhưng ngay sau đó đã đổi thành đặc khu kinh tế vì các đặc khu xuất khẩu bị hạn chế ở khả năng chế biến và xuất khẩu. Sau đó, các đặc khu kinh tế được phát triển thành các khu trung tâm thương mại lớn, có các cơ sở gia công xuất khẩu tiên tiến, những khu sinh hoạt có chất lượng cao với đầy đủ tiện nghi phục vụ, những trung tâm thông tin quốc tế lớn. Việc xây dựng các trung tâm thương mại lớn được thực hiện bằng bước thứ nhất, chú trọng xây dựng kết cấu hạ tầng, đào tạo cán bộ quản lý và công nhân lành nghề và bước thứ hai, huy động vốn đầu tư, tiến hành hoạt động sản xuất kinh doanh theo điều kiện của từng đặc khu. Xây dựng các loại hình doanh 12 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường nghiệp có vốn đầu tư khác nhau: vốn trong nước, vốn nước ngoài hay vốn liên doanh. Trung Quốc còn ưu tiên tập trung mở cửa các thành phố ven biển. Trung Quốc tiến hành mở cửa 14 thành phố vùng duyên hải, thành lập tại đây các khu công nghiệp kỹ thuật cao, thực thi chính sách khuyến khích các loại hình gia công xuất khẩu để tận dụng nguồn lao động dồi dào, đồng thời áp dụng các biện pháp để nhanh chóng chuyển đổi cơ cấu ngành nghề vùng ven biển. Các thành phố ven biển là các khu vực mở cửa về kinh tế - kỹ thuật, trở thành những cầu cảng lớn giúp Trung Quốc hướng ra thị trường Thái Bình Dương, Tây Âu và Bắc Hoa Kỳ. Các thành phố này được hưởng các quy chế ưu tiên như tại các đặc khu kinh tế trong hoạt động xuất khẩu nói riêng và phát triển kinh tế nói chung. Ngoài ra, Trung Quốc còn tích cực mở cửa các cửa khẩu biên giới Đông Bắc và Tây Nam. Phát huy ưu thế cuả 228 000 km đường biên giới chung giữa 9 tỉnh và khu tự trị với 15 quốc gia châu Á khác, Trung Quốc rất chú trọng đến việc phát triển hoạt động biên mậu. Ngoài hình thức trao đổi hàng là chủ yếu, Trung Quốc rất chú trọng đến việc phát triển các hình thức buôn bán khác như đưa sức lao động, thiết bị kỹ thuật và mẫu hàng ra nước ngoài để đổi lấy những mặt hàng, nguyên vật liệu quý hiếm trong nước còn thiếu. Chính phủ Trung Quốc tiến hành đổi mới bộ máy tổ chức ngoại thương cho ngày càng gọn nhẹ, giảm bớt sự rườm rà trong thủ tục hành chính, giúp cho hoạt động xuất khẩu thuận lợi. Để giúp các xí nghiệp ngoại thương thoát khỏi tình trạng lệ thuộc và thiếu năng động, Trung Quốc đã từng bước tách chức năng của chính quyền khỏi họat động của xí nghiệp. Nhờ đó các xí nghiệp ngoại thương đã có được quyền hạn thực sự, chủ động hơn trong hoạt động của mình.. Chính phủ đã đưa quyền tự chủ kinh doanh xuống các địa phương với những nội dung: - Đưa quyền sản xuất kinh doanh và xuất khẩu cho các xí nghiệp sản xuất cỡ nhỏ và vừa, từng bước mở rộng quyền kinh doanh ngoại thương cho Tổng công ty xuất nhập khẩu. 13 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường - Cho phép các địa phương có thể thành lập các công ty ngoại thương địa phương. Các thành phố trực thuộc Trung ương và tỉnh cũng được phép thành lập Tổng công ty ngoại thương riêng. - Cho phép 19 Bộ, Ngành của Trung Ương được thành lập công ty xuất nhập khẩu. Bên cạnh việc đưa quyền tự chủ kinh doanh xuống các địa phương, Trung Quốc còn thực hiện chế độ trách nhiệm khoán ngoại thương. Hình thức khoán được thực hiện theo phương thức: Tổng công ty ngoại thương Trung ương giao khoán xuất nhập khẩu trực tiếp cho các địa phương. Các địa phương chịu trách nhiệm về mặt xuất khẩu, thu ngoại tệ xuất khẩu và giao nộp ngoại tệ lên trên, bảo đảm đầy đủ chỉ tiêu với nhà nước. Sau khi đã nhận khoán, các địa phương giao chỉ tiêu khoán xuống các doanh nghiệp và cơ sở hoạt động ngoại thương trong tỉnh, thành phố hay huyện. Chế độ khoán này được xây dựng dựa trên cơ sở điều chỉnh hối suất, xoá bỏ chế độ bù lỗ xuất khẩu đối với các xí nghiệp ngoại thương. Thứ nhất, Trung Quốc đã mạnh dạn cái cách thể chế kế hoạch ngoại thương từ chế độ hai chiều sang chế độ một chiều là chính. Địa phương là người chính thức nhận khoán trực tiếp nhiệm vụ xuất nhập khẩu ngoại thương của Nhà nước. Lấy mốc kế hoạch xuất khẩu của năm 1988, Nhà nước xác định những năm về sau, phần hàng hoá xuất khẩu thực hiện theo kế hoạch quản lý một chiều giữa Trung ương và địa phương chiếm 70% kế hoạch, phần hàng hoá xuất khẩu thực hiện theo chế độ quản lý hai chiều chiếm 30%. Về kế hoạch xuất khẩu, hàng hoá xuất khẩu thuộc kế hoạch có tính pháp lệnh chiếm 30% tổng mức xuất khẩu hàng hoá, hàng hoá thuộc kế hoạch có tính chất hướng dẫn chiếm khoảng 15% tổng mức xuất khẩu, 55% tổng mức xuất khẩu được buông lỏng, thực hiện tự do kinh doanh thả nổi, do thị trường điều tiết. Việc làm này khiến cho các địa phương có được tính tự chủ trong kinh doanh xuất khẩu hàng hoá. Thứ hai, Trung Quốc đã thực hiện thể chế quản lý tài chính ngoại thương. Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện buông lỏng quan hệ tài vụ ngoại thương, tách rời sự bó buộc tài chính giữa Trung ương với địa phương để thúc đẩy hoạt động 14 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường sản xuất kinh doanh xuất nhập khẩu và tự chịu lãi, lỗ. Việc tiến hành hạch toán theo phương thức khoán ngoại thương, đồng thời mở rộng phạm vi sử dụng vốn để thúc đẩy kinh doanh, tăng lãi, giảm lỗ đã Nhà nước tránh khỏi việc phải bù lỗ cho các doanh nghiệp hoạt động xuất nhập khẩu. Chính phủ còn thực hiện giảm thuế doanh thu cho các doanh nghiệp ngoại thương thu mua hàng hoá để xuất khẩu và các doanh nghiệp đại lý cung ứng hàng hoá xuất khẩu. Thứ ba, Trung Quốc thực hiện phân phối lại lợi nhuận trong ngoại thương. Trung quốc cho phép doanh nghiệp xuất nhập khẩu được giữ lại toàn bộ lợi nhuận. Việc làm này không làm cho sản xuất phát triển, Nhà nước phải thực hiện bù lỗ nhiều cho xuất khẩu hàng hoá. Tới 1988, trên cơ sở cải cách chế độ khoán kinh doanh ngoại thương, Trung Quốc thực hiện cải cách triệt để hơn thể chế phân phối lợi nhuận của đơn vị ngoại thương với biện pháp khoán rộng, đưa mức khoán thu ngoại tệ xuất khẩu cho toàn bộ doanh nghiệp ngoại thương các cấp, các loại hình, nộp lợi nhuận và ngoại tệ theo hệ số cơ bản, đồng thời khoán doanh số cho các xí nghiệp: nếu tăng cũng không thu, nếu lỗ sẽ không bù. Sử dụng các công cụ về thuế, chính sách trợ cấp xuất khẩu, hỗ trợ về tài chính, chính sách tỷ gía hối đoái, hỗ trợ xúc tiến thương mại và tìm cách vượt qua rào cản về hàng rào kỹ thuật của các nước nhập khẩu cũng là một kinh nghiệm khác của Trung Quốc trong việc thúc đẩy xuất khẩu thành công. Đối với công cụ thuế. Trong hoạt động thu thuế xuất khẩu, Chính phủ Trung Quốc thực hiện áp dụng thu thuế điều tiết xuất khẩu đối với hàng hoá có doanh thu lớn, nếu xuất khẩu không có lãi và lợi nhuận dưới 7,5 % thì không thu. Để thúc đẩy xuất khẩu, Trung Quốc áp dụng chế độ thoái thu thuế giá trị gia tăng đã nộp (áp dụng VAT đầu ra bằng 0% cho hàng xuất khẩu). Chế độ hoàn thuế xuất khẩu được Trung Quốc bắt đầu áp dụng từ năm 1983. Đến nay, các loại thuế sản phẩm được được hoàn lại bao gồm: thuế sản phẩm, thuế giá trị gia tăng, thuế doanh thu và thuế tiêu dùng. Đối với việc áp dụng chế độ này, Quốc vụ viện đã yêu cầu phải thực hiện theo nguyên tắc thu bao nhiêu thì hoàn bấy nhiêu, hoàn thuế triệt để, không thu thì không hoàn. Để đảm 15 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường bảo chính sách này được thi hành triệt để, ngành thuế vụ Trung Quốc còn phối hợp với các ngành hữu quan để có các biện pháp quản lý hoàn thuế xuất khẩu và đặc biệt chú trọng tới việc hoàn thiện chính sách này. Đối với chính sách trợ cấp xuất khẩu, Trung Quốc thực hiện chính sách này ngay từ những năm đầu mở cửa. Để chuẩn bị ra nhập WTO, Trung quốc xoá bỏ trợ cấp cho xuất khẩu kể từ 1/1/1999. Nhưng các doanh nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu vẫn nhận được trợ cấp gián tiếp như giảm giá năng lượng, nguyên liệu thô và nhân công; ưu đãi tín dụng (doanh nghiệp xuất khẩu được vay với lãi suất ưu đãi, bảo hộ rủi ro theo thông lệ quốc tế). Hỗ trợ về tài chính. Ngân hàng Trung Quốc, Ngân hàng đầu tư Trung Quốc, Tổng cục kiểm soát ngoại tệ là những tổ chức tài chính quan trọng được thành lập với nhiệm vụ trợ giúp tài chính cho các doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực sản xuất hàng xuất khẩu. Tất cả cơ quan có quan hệ buôn bán với nước ngoài đều phải mở tài khoản ở Ngân hàng Trung Quốc và thông qua đó để thực hiện để thực hiện mọi giao dịch ngoại tệ. Ngân hàng Trung Quốc thực hiện giám sát các công ty, các xí nghiệp sử dụng số ngoại tệ thu được từ xuất khẩu, cho vay vốn với lãi suất ưu đãi để hỗ trợ xuất khẩu. Chính sách tỷ giá hối đoái. Trung Quốc sử dụng như một công cụ để tăng cường xuất khẩu. Trước 1979, việc quản lý ngoại hối theo cơ chế tập trung đã kìm hãm sự xuất khẩu. Vì thế, để thúc đẩy xuất khẩu, Chính phủ thực hiện cải cách thể chế quản lý ngoại hối thông qua điều chỉnh tỷ giá hối đoái và thực hiện chế độ giữ lại ngoại tệ. Trung Quốc loại bỏ chế độ hạn chế khối lượng ngoại tệ tối đa. Theo hệ thống tài chính mới, các công ty và doanh nghiệp xuất khẩu có khoản thu ngoại tệ được bán ra theo tỷ giá thị trường. Sự thay đổi này cũng có lợi cho các nhà đầu tư nước ngoài (trước đây họ bị buộc phải đăng ký nguồn vốn của mình theo tỷ giá chính thức của nhà nước song lại phải mang lợi nhuận về theo tỷ giá cao hơn trên thị trường chứng khoán) Hỗ trợ xúc tiến thương mại. Các cơ quan thương vụ của Trung Quốc đã có nhiều cố gắng trong việc liên hệ với các ngành, các giới kinh doanh của các nước 16 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường sở tại để thúc đẩy xuất khẩu như tham gia tích cực vào việc đàm phán và ký kết các hiệp định thương mại; bảo vệ quyền lợi của các doanh nghiệp nước mình ở các nước sở tại, giúp đỡ các tổ chức đoàn thể hoạt động ngoại thương ở trong nước sang làm việc và buôn bán với nước ngoài. Trung Quốc còn cho thành lập các công ty thương mại quốc tế tổng hợp, hoạt động trong nhiều lĩnh vực và có nhiều chi nhánh ở nhiều nước. Trong thời gian đầu hoạt động, các hãng này được hỗ trợ nhiều mặt như vốn, xác địng ngân hàng chủ quản, cho phép được quyền huy động vốn của nước ngoài, ưu tiên xem xét nếu có điều kiện chín muồi thì có thể huy động vốn bằng cổ phiếu. Trung Quốc đã thiết lập hệ thống kênh phân phối thông qua hệ thống mạng lưới Hoa kiều ở khắp nơi trên thế giới với số lượng lớn. Ngoài ra, Trung Quốc còn tìm cách vượt hàng rào kỹ thuật của các nước nhập khẩu. Trung Quốc cố gắng ký kết các hiệp định thương mại với các nước để được hưởng những nhượng bộ về buôn bán. Đồng thời, Trung Quốc còn nghiên cứu kỹ hàng rào kỹ thuật trong thương mại của các nước bạn hàng để xem ảnh hưởng như thế nào đối với việc xuất khẩu những mặt hàng chủ yếu của mình, từ đó đưa ra các biện pháp đối phó thích hợp. Kinh nghiệm quan trọng trong thúc đẩy thị trường hàng hoá xuất khẩu của Trung Quốc là việc nâng cao sức cạnh tranh của hàng hoá. Trung Quốc đề ra kế hoạch lấy khoa học kỹ thuật thúc đẩy phát triển mậu dịch. Nội dung của kế hoạch này gồm: trong 3 năm xây dựng một loạt các cơ sở sản xuất sản phẩm kỹ thuật cao của 5 ngành: tin học, công nghệ sinh học, vật liệu xây dựng, hàng điện tử, hàng tiêu dùng; đẩy nhanh tốc độ xuất khẩu hàng kỹ thuật cao, đối với các sản phẩm xuất khẩu chủ đạo cần có bản quyền sở hữu công nghiệp; tạo môi trường thuận lợi để tiếp cận kỹ thuật cao, đẩy mạnh chuyển giao kỹ thuật để thúc đẩy phát triển sản xuất trong nước; tổ chức các xí nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu sản phẩm cao đạt tiêu chuẩn ISO. Cơ cấu hàng hoá xuất khẩu được chia thành 3 giai đoạn. Giai đoạn 1 sẽ lấy xuất khẩu hàng công nghiệp nhẹ sử dụng nhiều lao động làm trọng tâm, thay thế 17 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường dần xuất khẩu những sản phẩm thô, sơ cấp, nông nghiệp. Giai đoạn 2, lấy xuất khẩu sản phẩm công nhiệp làm thành phẩm, công nghiệp nặng, hoá chất sử dụng nhiều vốn thay thế những sản phẩm sơ cấp và công nghiệp nhẹ sử dụng nhiều lao động. Giai đoạn 3 sẽ xuất khẩu sản phẩm kỹ thuật cao, đòi hỏi tri thức và công nghệ tiên tiến. 2. Thái lan 2.1 Khái quát tình hình xuất nhập khẩu của Thái lan Bảng 2.1 Khái quát tình hình xuất nhập khẩu của Thái lan thời kỳ 1979-1999 1979 1989 1998 1999 GDP (Tỷ USD) 27.4 72.3 112.1 124.3 Tăng trưởng GDP 6.8 5.4 -10.2 4.2 Xuất khẩu (triệu USD) 6269 25291 66400 71485 Nhập khẩu (triệu USD) 8137 27127 48813 57577 Cán cân thanh toán (triệu USD) -2086 -2498 14434 11346 Tăng trưởng xuất khẩu 6.7 8.9 12.5 10.0 1999-03 5.0 9.0 18 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Tăng trưởng nhập khẩu 8.0 6.3 -22.3 19.6 Xuất khẩu/GDP 22.6 34.9 58.6 57.1 Thâm hụt/GDP -7.6 -3.5 12.9 9.1 Thâm hụt/xuất khẩu -33.27 -9.88 21.74 15.87 Nguồn: Tác giả tính toán từ số liệu của Ngân hàng thế giới, World Development Indicator 2001, CD-ROM Đồ thị 2.1 Tốc độ tăng trưởng xuất nhập khẩu và GDP của Thái lan 25 20 15 10 5 0 1979 1989 1998 1999 1999-03 -5 -10 -15 -20 -25 T¨ng tr−ëng GDP T¨ng tr−ëng xuÊt khÈu T¨ng tr−ëng nhËp khÈu Đồ thị 2.2 Thâm hụt cán cân thanh toán của Thái lan thời kỳ 1979-1999 40 30 20 10 0 1979 -10 1989 1998 1999 -20 -30 -40 -50 Th©m hôt/GDP Th©m hôt/xuÊt khÈu 19 Chương I: Lý luận chung liên quan đến phát triển thị trường Bảng 2.1, đồ thị 2.1 và đồ thị 2.2 đã đưa ra một bức tranh khái quát về tình hình tăng trưởng xuất nhập khẩu của Thái lan trong thời gian 1979-1999. Một điều đáng ngạc nhiên là trong khi Thái lan là một trong những nước chịu ảnh hưởng mạnh nhất của khủng hoảng tài chính tiền tệ khu vực thì năm 1998, 1999 lại chứng kiến thặng dư trong cán cân thanh toán của Thái lan. Lý do của hiện tượng này là do xuất khẩu giảm sút, nhưng đồng thời nhu cầu nhập khẩu cũng giảm nhanh chóng. Suy giảm của nhập khẩu có thể được xem xét là kết quả của sự suy giảm dòng vốn FDI, và suy giảm của cầu trong nước đối với hàng hoá nhập khẩu 2.2 Kinh nghiệm phát triển thị trường hàng hoá xuất khẩu của Thái Lan Trong những năm gần đây, Chính phủ Thái lan đã thể hiện quyết tâm trong việc hợp tác chặt chẽ với khu vực tư nhân để thực hiện các chiến lược phát triển, tạo điều kiện cho hàng hoá từ Thái lan xâm nhập vào những thị trường mới. Mục tiêu của Chính phủ Thái lan là nhằm tăng cường các dịch vụ và phương tiện công cộng cơ bản đã được thiết lập để hỗ trợ cho các nhà xuất khẩu và để khuyến khích việc đa dạng hoá các sản phẩm và thị trường. Thái Lan đã tích cực thành lập các uỷ ban và cục: Uỷ ban đầu tư, Cục xúc tiến xuất khẩu và Uỷ ban phát triển xuất khẩu cũng như các thông tin thương mại quốc tế. Uỷ ban đầu tư dành ưu tiên cho các dự án sản xuất hàng xuất khẩu, sử dụng nguyên vật liệu trong nước hoặc thuê một lực lượng lớn lao động, thu được ngoại tệ đóng góp vào tăng trưởng kinh tế vùng ngoài thủ đô. Bất cứ một dự án khả thi nào mà xuất khẩu được 80% hoặc nhiều hơn thì được Uỷ ban đầu tư hỗ trợ. Các biện pháp mà Uỷ ban đầu tư dành ưu đãi cho các dự án có định hướng xuất khẩu gồm: Miễn thuế nhập khẩu và thuế kinh doanh đối với các nguyên vật liệu và các chi tiết nhập khẩu. Miễn thuế nhập khẩu và thuế thuế kinh doanh đối với các mặt hàng tái xuất. 20