ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
---------------------------------
PHẠM THANH SƠN
DI TÍCH KHẢO CỔ HỌC
CỒN CỔ NGỰA (THANH HOÁ)
LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ
HÀ NỘI - 2014
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
---------------------------------
PHẠM THANH SƠN
DI TÍCH KHẢO CỔ HỌC
CỒN CỔ NGỰA (THANH HOÁ)
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Khảo cổ học
Mã số: 60 22 60
Người hướng dẫn khoa học: TS. Trịnh Hoàng Hiệp
HÀ NỘI - 2014
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình tổng hợp và nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực. Những ý kiến khoa học
chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Hà Nội, ngày 30 tháng 10 năm 2014
TÁC GIẢ LUẬN VĂN
Phạm Thanh Sơn
1
LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình thực hiện luận văn, tôi luôn nhận được sự quan tâm, giúp đỡ
về mọi mặt của những người thân trong gia đình. Tôi cũng nhận được sự giúp đỡ,
hướng dẫn tận tình của thầy hướng dẫn: TS.Trịnh Hoàng Hiệp cùng các đồng
nghiệp trong và ngoài cơ quan.
Bản thân tôi cũng nhận được sự động viên, chỉ bảo ân cần của các nhà khoa
học, các thầy cô giáo đào tạo tôi. Ngoài ra, tôi cũng chân thành cảm ơn sự giúp đỡ
của Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Thanh Hóa, Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa, Ủy ban
Nhân dân huyện Hà Trung, Ủy ban Nhân dân xã Hà Lĩnh cùng bà con nơi đây. Cuối
cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới tới TS. Marc. Oxenham về kết quả hợp tác nghiên
cứu di tích Cồn Cổ Ngựa. Nếu không có sự hợp tác đó, tôi cũng không có cơ may
tiếp cận, nghiên cứu để hoàn thành luận văn của mình.
Tận đáy lòng, cho phép tôi gửi lời biết ơn sấu sắc và sự kính trọng tới những
cá nhân và đoàn thể đã giúp đỡ tôi.
2
MỤC LỤC
Lời cam đoan ......................................................................................................................... 1
Lời cảm ơn ............................................................................................................................. 2
Danh mục các chữ viết tắt...................................................................................................... 6
Danh mục các bảng thống kê, biểu đồ, bản đồ, ảnh, bản vẽ .................................................. 7
MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 14
1. Tính cấp thiết của đề tài........................................................................................................ 14
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và những vấn đề cần giải quyết ............................................... 15
4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................................... 16
5. Kết quả và đóng góp của luận văn......................................................................................... 16
6. Bố cục của luận văn............................................................................................................. 17
Chương 1: ĐIỀU KIỆNTỰ NHIÊN, ....................................................................................... 18
CỔ MÔI TRƯỜNG VÀ TỔNG QUAN TƯ LIỆU ................................................................... 18
1.1. Vài nét về tự nhiên, cổ môi trường khu vực ......................................................................... 18
1.1.1. Địa hình, địa mạo........................................................................................................... 19
1.1.2. Khí hậu, thủy văn ........................................................................................................... 20
1.1.3. Hệ sinh thái ................................................................................................................... 23
1.2. Tổng quan về tư liệu ......................................................................................................... 24
1.2.1. Lịch sử phát hiện............................................................................................................ 24
1.2.2. Những kết quả nghiên cứu đạt được................................................................................. 26
1.2.3. Những vấn đề đặt ra cho luận văn .................................................................................... 28
Tiểu kết chương 1 ................................................................................................................... 29
Chương 2: ĐẶC TRƯNG DI TÍCH VÀ DI VẬT ..................................................................... 30
2.1. Di chỉ Cồn Cổ Ngựa ........................................................................................................ 30
2.1.1. Địa thế, cảnh quan di chỉ ................................................................................................ 30
2.1.2. Cấu tạo địa tầng và tầng văn hóa...................................................................................... 31
2.1.3. Tính chất của di chỉ ........................................................................................................ 32
2.2. Đặc trưng di tích ............................................................................................................... 33
2.2.1. Di tích động vật ............................................................................................................. 33
2.2.2. Di tích thực vật .............................................................................................................. 34
2.2.3. Di tích mộ táng .............................................................................................................. 34
2.3.3.1. Các loại hình mộ táng .................................................................................................. 35
2.2.3.2. Cấu trúc huyệt mộ và tư thế chôn .................................................................................. 37
3
2.3.3.3. Thành phần nhân chủng, bệnh lý trên xương và hiện tượng liên quan ...................................... 39
2.4. Đặc trưng di vật ................................................................................................................ 40
2.4.1. Đồ đá............................................................................................................................ 40
2.4.1.1. Nguyên liệu và chất liệu ............................................................................................... 41
2.4.1.2. Các loại hình di vật đá.................................................................................................. 42
2.4.1.2.1. Công cụ đá ghè đẽo và đá có vết ghè .......................................................................... 42
2.4.1.2.2. Công cụ mài............................................................................................................. 44
2.4.1.2.3. Công cụ không có dấu vết chế tác............................................................................... 47
2.4.1.2.4. Mảnh rìu vỡ ............................................................................................................. 51
2.4.1.2.5. Mảnh tước và mảnh tách ........................................................................................... 51
2.4.1.2.6. Thổ hoàng................................................................................................................ 52
2.4.1.3. Nhận định về đặc trưng và các giai đoạn phát triển của loại hình công cụ đá ........................... 53
2.4.2. Đồ xương...................................................................................................................... 57
2.4.3. Đồ gốm......................................................................................................................... 58
2.4.3.1. Chất liệu ..................................................................................................................... 59
2.4.3.2. Loại hình .................................................................................................................... 60
2.4.3.2.1. Đồ gốm xương mỏng................................................................................................ 61
2.4.3.2.2. Gốm xương dày trung bình........................................................................................ 68
2.4.3.2.3. Gốm xương dày nhất ................................................................................................ 73
2.4.3.3. Hoa văn...................................................................................................................... 76
2.4.3.4. Kỹ thuật chế tạo .......................................................................................................... 80
Tiểu kết chương 2 ................................................................................................................... 81
Chương 3: NIÊN ĐẠI, CÁC GIAI ĐOẠN ............................................................................... 83
PHÁT TRIỂN VÀ MỐI QUAN HỆ VĂN HÓA ...................................................................... 83
3.1. Niên đại và các giai đoạn phát triển..................................................................................... 83
3.1.1. Niên đại ........................................................................................................................ 83
3.1.2. Các giai đoạn phát triển .................................................................................................. 83
3.1.3. Các mối quan hệ ............................................................................................................ 85
3.1.3.1. Khu vực đồng bằng Thanh Hóa .................................................................................... 85
3.1.3.2. Với phía Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng ............................................................... 99
Tiểu kết chương 3 ................................................................................................................. 102
Chương 4: DÂN CƯ, ĐỜI SỐNG VẬT CHẤT...................................................................... 105
TINH THẦN VÀ TỔ CHỨC XÃ HỘI .................................................................................. 105
4.1. Dân cư........................................................................................................................... 105
4.2. Các hoạt động kinh tế...................................................................................................... 105
4
4.2.1. Về trồng trọt ................................................................................................................ 105
4.2.2. Chăn nuôi.................................................................................................................... 107
4.2.3. Hái lượm, săn bắn ........................................................................................................ 108
4.2.4. Các nghề thủ công........................................................................................................ 109
4.3. Đời sống tinh thần của người Cồn Cổ Ngựa ...................................................................... 113
4.4. Tổ chức xã hội................................................................................................................ 116
Tiểu kết chương 4 ................................................................................................................. 116
Kết luận ............................................................................................................................... 117
Danh mục các công trình đã công bố của tác giả............................................................... 120
Tài liệu tham khảo ............................................................................................................. 122
Phụ lục minh họa ............................................................................................................... 131
5
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Nxb
TL
Pg
Tr
Km
NPHMVKCH
TB
D
- Nhà xuất Bản
- Tư liệu
- Page
- Trang
- Kilomet
- Những phát hiện mới về Khảo cổ học
- Trung bình
- Dày
6
DANH MỤC CÁC BẢNG THỐNG KÊ, BIỂU ĐỒ,
BẢN ĐỒ, ẢNH, BẢN VẼ TRONG CHÍNH VĂN
Bảng thống kê
Bảng 1
Chỉ số về các mộ táng Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 2
Kết quả phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 3
Bảng thống kê công cụ đá ghè đẽo và đá có vết ghè Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 4
Bảng thống kê các loại rìu Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 5
Bảng thống kê bàn nghiền, mảnh bàn nghiền Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 6
Bảng thống kê bàn mài Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 7
Bảng thống kê chày nghiền Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 8
Bảng thống kê đá có lỗ vũm, hòn kê, hòn ghè Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 9
Bảng thống kê mảnh chày nghiền Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 10
Bảng thống kê mảnh rìu vỡ Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 11
Bảng thống kê mảnh tước, mảnh tách ở Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 12
Bảng phân bố miệng gốm xương mỏng Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 13
Bảng phân bố miệng gốm xương dày trung bình Cồn Cổ Ngựa 2013
Bảng 14
Bảng phân bố miệng gốm xương dày ở Cồn Cổ Ngựa
Biểu đồ
Biểu đồ 1
Tỷ lệ giới tính ở Cồn Cổ Ngựa 2013
Biểu đồ 2
Tỷ lệ các loại gốm ở Cồn Cổ Ngựa 2013
Biểu đồ 3
Tỷ lệ các bộ phận gốm xương mỏng Cồn Cổ Ngựa 2013
Biểu đồ 4
Phân bố miệng gốm xương mỏng Cồn Cổ Ngựa 2013
Biểu đồ 5
Tỷ lệ các bộ phận gốm xương trung bình Cồn Cổ Ngựa 2013
Biểu đồ 6
Tỷ lệ các bộ phận gốm xương dày Cồn Cổ Ngựa 2013
Bản đồ
Bản đồ 1
Bản đồ vị trí Thanh Hóa trong khu vực Bắc Trung Bộ, Việt Nam
Bản đồ 2
Bản đồ địa hình xã Hà Lĩnh, huyện Hà Trung, Thanh Hóa
Bản đồ 3
Bản đồ phân bố các di tích văn hóa Đa Bút
Danh mục ảnh
Ảnh 1
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 1979-1980
Ảnh 2
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 1979-1980
Ảnh 3
Thám sát Cồn Cổ Ngựa 2011
Ảnh 4
Thám sát Cồn Cổ Ngựa 2011
Ảnh 5
Nguyên liệu núi Ác Sơn gần Cồn Cổ Ngựa
Ảnh 6
Hang Thủng gần di tích Cồn Cổ Ngựa
Ảnh 7
Mộ táng ở Cồn Cổ Ngựa
Ảnh 8
Cánh đồng xã Hà Lĩnh
Ảnh 9
Cánh đồng xã Hà Lĩnh
Ảnh 10
Cánh đồng xã Hà Lĩnh
Ảnh 11
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 12
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 13
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 14
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 15
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 16
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 2013
Ảnh 17
Vị trí Cồn Cổ Ngựa từ ảnh vệ tinh
7
Ảnh 18
Ảnh 19
Ảnh 20
Ảnh 21
Ảnh 22
Ảnh 23
Ảnh 24
Ảnh 25
Ảnh 26
Ảnh 27
Ảnh 28
Ảnh 29
Ảnh 30
Ảnh 31
Ảnh 32
Ảnh 33
Ảnh 34
Ảnh 35
Ảnh 36
Ảnh 37
Ảnh 38
Ảnh 39
Ảnh 40
Ảnh 41
Ảnh 42
Ảnh 43
Ảnh 44
Ảnh 45
Ảnh 46
Ảnh 47
Ảnh 48
Ảnh 49
Ảnh 50
Ảnh 51
Ảnh 52
Ảnh 53
Ảnh 54
Ảnh 55
Ảnh 56
Ảnh 57
Ảnh 58
Ảnh 59
Ảnh 60
Ảnh 61
Ảnh 62
Ảnh 63
Ảnh 64
Quang cảnh xung quanh di tích Cồn Cổ Ngựa
Địa tầng vách Bắc Cồn Cổ Ngựa
Địa tầng vách Tây Cồn Cổ Ngựa
Xương cá voi ở Cồn Cổ Ngựa
Xương cá voi ở Cồn Cổ Ngựa
Xương cá voi ở Cồn Cổ Ngựa
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 1979-1980
Khai quật Cồn Cổ Ngựa 1979-1980
Khai quật Cồn Cổ Ngựa
Khai quật Cồn Cổ Ngựa
Khai quật Cồn Cổ Ngựa
Các cụm đá và mộ táng muộn Cồn Cổ Ngựa
Bề mặt lớp 2.2 Cồn Cổ Ngựa
Mộ có dấu vết trầm tích biển Cồn Cổ Ngựa
Mộ có dấu vết trầm tích biển Cồn Cổ Ngựa
Mộ có dấu vết trầm tích biển Cồn Cổ Ngựa
Mộ có dấu vết trầm tích biển Cồn Cổ Ngựa
Lớp mộ sớm nhất ở Cồn Cổ Ngựa
Lớp mộ sớm nhất ở Cồn Cổ Ngựa
Mộ chôn tập thể 142, 143, 144, 145, 146 Cồn Cổ Ngựa
Mộ chôn tập thể 102, 120, 137 Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Mộ có đá đánh dấu mộ Cồn Cổ Ngựa
Huyệt Mộ Cồn Cổ Ngựa
Huyệt Mộ Cồn Cổ Ngựa
Huyệt Mộ Cồn Cổ Ngựa
Huyệt Mộ Cồn Cổ Ngựa
Huyệt Mộ Cồn Cổ Ngựa
Di cốt bị chặt gãy xương đùi và tay Cồn Cổ Ngựa
Di cốt bị chặt gãy xương đùi và tay Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
8
Ảnh 65
Ảnh 66
Ảnh 67
Ảnh 68
Ảnh 69
Ảnh 70
Ảnh 71
Ảnh 72
Ảnh 73
Ảnh 74
Ảnh 75
Ảnh 76
Ảnh 77
Ảnh 78
Ảnh 79
Ảnh 80
Ảnh 81
Ảnh 82
Ảnh 83
Ảnh 84
Ảnh 85
Ảnh 86
Ảnh 87
Ảnh 88
Ảnh 89
Ảnh 90
Ảnh 91
Ảnh 92
Ảnh 93
Ảnh 94
Ảnh 95
Ảnh 96
Ảnh 97
Ảnh 98
Ảnh 99
Ảnh 100
Ảnh 101
Ảnh 102
Ảnh 103
Ảnh 104
Ảnh 105
Ảnh 106
Ảnh 107
Ảnh 108
Ảnh 109
Ảnh 110
Ảnh 111
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Ảnh chụp phóng đại mẫu phân tích thạch học Cồn Cổ Ngựa
Công cụ rìa dọc Cồn Cổ Ngựa
Công cụ rìa dọc Cồn Cổ Ngựa
Công cụ rìa ngang Cồn Cổ Ngựa
Phác vật rìu Cồn Cổ Ngựa
Phác vật rìu Cồn Cổ Ngựa
Phác vật rìu Cồn Cổ Ngựa
Phác vật rìu Cồn Cổ Ngựa
Phác vật rìu Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết ghè Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết ghè Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết ghè Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết ghè Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi hai đầu Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi hai đầu Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi hai đầu Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi hai đầu Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lưỡi hai đầu Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài lan thân Cồn Cổ Ngựa
9
Ảnh 112
Ảnh 113
Ảnh 114
Ảnh 115
Ảnh 116
Ảnh 117
Ảnh 118
Ảnh 119
Ảnh 120
Ảnh 121
Ảnh 122
Ảnh 123
Ảnh 124
Ảnh 125
Ảnh 126
Ảnh 127
Ảnh 128
Ảnh 129
Ảnh 130
Ảnh 131
Ảnh 132
Ảnh 134
Ảnh 135
Ảnh 136
Ảnh 137
Ảnh 138
Ảnh 139
Ảnh 140
Ảnh 141
Ảnh 142
Ảnh 143
Ảnh 144
Ảnh 145
Ảnh 146
Ảnh 147
Ảnh 148
Ảnh 149
Ảnh 150
Ảnh 151
Ảnh 152
Ảnh 153
Ảnh 154
Ảnh 155
Ảnh 156
Ảnh 157
Ảnh 158
Ảnh 159
Bàn nghiền Cồn Cổ Ngựa
Bàn nghiền Cồn Cổ Ngựa
Bàn nghiền Cồn Cổ Ngựa
Bàn nghiền Cồn Cổ Ngựa
Bàn mài Cồn Cổ Ngựa
Bàn mài Cồn Cổ Ngựa
Bàn mài Cồn Cổ Ngựa
Bàn mài Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Đá có vết lõm Cồn Cổ Ngựa
Hòn kê Cồn Cổ Ngựa
Hòn ghè Cồn Cổ Ngựa
Hòn ghè Cồn Cổ Ngựa
Hòn ghè Cồn Cổ Ngựa
Mảnh chày vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh chày vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh chày vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh chày vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh rìu vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh rìu vỡ Cồn Cổ Ngựa
10
Ảnh 160
Ảnh 161
Ảnh 162
Ảnh 163
Ảnh 164
Ảnh 165
Ảnh 166
Ảnh 167
Ảnh 168
Ảnh 169
Ảnh 170
Ảnh 171
Ảnh 172
Ảnh 173
Ảnh 174
Ảnh 175
Ảnh 176
Ảnh 177
Ảnh 178
Ảnh 179
Ảnh 180
Ảnh 181
Ảnh 182
Ảnh 183
Ảnh 184
Ảnh 185
Ảnh 186
Ảnh 187
Ảnh 188
Ảnh 189
Ảnh 190
Ảnh 191
Ảnh 192
Ảnh 193
Ảnh 194
Ảnh 195
Ảnh 196
Ảnh 197
Ảnh 198
Ảnh 199
Ảnh 200
Ảnh 201
Ảnh 202
Ảnh 203
Ảnh 204
Ảnh 205
Ảnh 206
Mảnh rìu vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh rìu vỡ Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Thổ hoàng Cồn Cổ Ngựa
Mảnh tách do phong hóa Cồn Cổ Ngựa
Công cụ xương Cồn Cổ Ngựa
Công cụ xương Cồn Cổ Ngựa
Công cụ xương Cồn Cổ Ngựa
Công cụ xương Cồn Cổ Ngựa
Công cụ xương Cồn Cổ Ngựa
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Công cụ đá ghè đẽo Làng Còng
Rìu đá Làng Còng
Chày nghiền Làng Còng
Đá có lỗ Làng Còng
Cảnh quan Gò Trũng 1977
Khai quật Gò Trũng 1977
Địa tầng Gò Trũng 1977
Chì lưới đá Gò Trũng 1977
Chì lưới đá Gò Trũng 1977
Chì lưới đá Gò Trũng 1977
11
Ảnh 207
Ảnh 208
Ảnh 209
Ảnh 210
Ảnh 211
Ảnh 212
Ảnh 213
Ảnh 214
Ảnh 215
Ảnh 216
Ảnh 217
Ảnh 218
Ảnh 219
Ảnh 220
Ảnh 221
Ảnh 222
Ảnh 223
Ảnh 224
Ảnh 225
Ảnh 226
Bản vẽ
Bản vẽ 1
Bản vẽ 2
Bản vẽ 3
Bản vẽ 4
Bản vẽ 5
Bản vẽ 6
Bản vẽ 7
Bản vẽ 8
Bản vẽ 9
Bản vẽ 10
Bản vẽ 11
Bản vẽ 12
Bản vẽ 13
Bản vẽ 14
Bản vẽ 15
Bản vẽ 16
Bản vẽ 17
Bản vẽ 18
Bản vẽ 19
Bản vẽ 20
Bản vẽ 21
Bản vẽ 22
Bản vẽ 23
Bản vẽ 24
Bản vẽ 25
Bản vẽ 26
Rìu đá Gò Trũng 1977
Rìu đá Gò Trũng 1977
Chì lưới đất nung Gò Trũng 1977
Miệng gốm kiểu “bô đê” ở Gò Trũng 1977
Quanh cảnh hang Sáo trên và Sáo dưới
Địa tầng hang Sáo trên
Địa tầng hang Sáo dưới
Quanh cảnh địa điểm hang Cò
Địa tầng hang Sáo dưới
Đồ đá địa điểm hang Cò
Gốm địa điểm hang Cò
Gốm địa điểm hang Cò
Quang cảnh địa điểm Đồng Vườn
Địa tầng địa điểm Đồng Vườn
Đồ đá địa điểm Đồng Vườn
Đồ đá địa điểm Đồng Vườn
Gốm địa điểm Đồng Vườn
Gốm địa điểm Đồng Vườn
Gốm thực nghiệm tại Cồn Cổ Ngựa
Ảnh thực nghiềm rìu mài lưỡi Cồn Cổ Ngựa
Sơ đồ vị trí hố khai quật Cồn Cổ Ngựa
Địa tầng vách Tây Cồn Cổ Ngựa
Địa tầng vách Bắc Cồn Cổ Ngựa
Mặt bằng lớp 1.1 Cồn Cổ Ngựa
Mặt bằng lớp 1.2 Cồn Cổ Ngựa
Mặt bằng lớp 2.1 Cồn Cổ Ngựa
Mặt bằng lớp 3.2 Cồn Cổ Ngựa
Hiện trạng các mộ có liên quan đến trầm tích biển ở Cồn Cổ Ngựa
Phân bố lớp mộ sớm ở Cồn Cổ Ngựa
Phân bố các mộ và di tích trên bề mặt sinh thổ
Sự phân bố các mức mộ sớm, muộn ở Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài ở Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài ở Cồn Cổ Ngựa
Rìu mài, chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Chày nghiền Cồn Cổ Ngựa
Mảnh chày nghiền, mảnh rìu, mảnh tước Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Cổ gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Cổ gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
12
Bản vẽ 27
Bản vẽ 28
Bản vẽ 29
Bản vẽ 30
Bản vẽ 31
Bản vẽ 32
Bản vẽ 33
Bản vẽ 34
Bản vẽ 35
Bản vẽ 36
Bản vẽ 37
Bản vẽ 38
Bản vẽ 39
Bản vẽ 40
Bản vẽ 41
Bản vẽ 42
Bản vẽ 43
Bản vẽ 44
Bản vẽ 45
Bản vẽ 46
Bản vẽ 47
Bản vẽ 48
Bản vẽ 49
Bản vẽ 50
Bản vẽ 51
Bản vẽ 52
Bản vẽ 53
Bản vẽ 54
Bản vẽ 55
Bản vẽ 56
Bản vẽ 57
Bản vẽ 58
Bản vẽ 59
Bản vẽ 60
Bản vẽ 61
Bản vẽ 62
Bản vẽ 63
Bản vẽ 64
Bản vẽ 65
Bản vẽ 66
Bản vẽ 67
Bản vẽ 68
Bản vẽ 69
Bản vẽ 70
Bản vẽ 71
Thân gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Thân gốm mỏng Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Miệng và cổ gốm dày trung bình Cồn Cổ Ngựa
Cổ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Cổ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Cổ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Đồ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Đồ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Đồ gốm dày trung bình ở Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ miệng gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ miệng gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ miệng gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ miệng gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ miệng gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ cổ gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ cổ gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ cổ gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ cổ gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ thân gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ thân gốm dày nhất Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ đáy gốm dày Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ đáy gốm dày Cồn Cổ Ngựa
Bản vẽ gốm Làng Còng
Bản vẽ gốm Làng Còng
Bản vẽ gốm Làng Còng
Bản vẽ gốm Gò Trũng
Bản vẽ gốm Gò Trũng
Bản vẽ gốm Gò Trũng
Bản vẽ gốm Đồng Vườn
Bản vẽ so sánh các loại hình đồ gốm Cồn Cổ Ngựa, Làng Còng, Gò
Trũng
13
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Cồn Cổ Ngựa là một di tích khảo cổ học có giá trị khoa học đối với nghiên cứu
văn hóa Đa Bút ở khu vực đồng bằng Thanh Hóa và phía Nam đồng bằng châu thổ sông
Hồng. Sau 34 năm phát hiện và nghiên cứu, các nhà khảo cổ học đã bước đầu nhận ra tính
chất cũng như quá trình phát triển của văn hóa Đa Bút. Tuy nhiên, nhiều vấn đề của văn hóa
này vẫn chưa được giải quyết một cách thỏa đáng. Nghiên cứu di tích Cồn Cổ Ngựa một
cách chi tiết và hệ thống hóa tư liệu đã góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề. Đó là yêu cầu hết
sức cấp thiết đối với việc nghiên cứu văn hóa Đa Bút trong giai đoạn hiện này.
1.2. Di tích khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa đã tiến hàn được thám sát, khai quật 4 lần vào
các năm 1979, 1980, 2005, 2011 và năm 2013. Di tích chứa đựng khối lượng tư liệu đồ sộ về
đồ đá, đồ gốm, đặc biệt là di tích mộ táng. Do khai quật diễn ra trong nhiều năm, với sự tham
gia khai quật và chỉnh lý của nhiều người nên những ý kiến đưa ra chưa thống nhất. Chính vì
vậy, luận văn không chỉ tập hợp đầy đủ, có hệ thống toàn bộ khối tư liệu trên mà còn hệ
thống lại những quan điểm khoa học của các nhà khoa học đã nêu ra xung quanh di tích Cồn
Cổ Ngựa. Từ cơ sở đó tác giả luận văn sẽ nêu lên những ý kiến của riêng mình, nhằm góp
phần làm sáng tỏ hơn những vấn đề đang đặt ra ở di tích khảo cổ học này.
1.3. Năm 2013, tác giả luận văn có cơ may tham gia khai quật di tích Cồn Cổ Ngựa và
trực tiếp chỉnh lý sưu tập hiện vật đồ đá, đồ gốm. Từ những nhận thức đó, tác giả luận văn
bước đầu khái quát một số nét về đặc trưng di tích, di vật ở di tích Cồn Cổ Ngựa.
1.4. Các kết quả nghiên cứu trong thời gian qua đã góp phần tìm hiểu bức tranh toàn
cảnh về quá khứ xa xưa của cư dân Cồn Cổ Ngựa, cũng như vị trí của nó trong văn hóa Đa
Bút ở đồng bằng Thanh Hoá, phía Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng, góp phần nghiên
cứu về khảo cổ học Tiền sử Thanh Hóa nói riêng, nghiên cứu giai đoạn Tiền sử Bắc Việt
Nam nói chung.
Những điều trình bày trên đây là lý do để tác giả mạnh dạn chọn đề tài “Di tích khảo
cổ học Cồn Cổ Ngựa (Thanh Hóa)” làm đề tài luận văn thạc sĩ Lịch sử, chuyên ngành Khảo
cổ học.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
2.1. Tập hợp, hệ thống hóa tư liệu và kết quả nghiên cứu về di tích Cồn Cổ Ngựa,
đặc biệt là những vấn đề về địa tầng, di tích và di vật qua các lần khai quật, nhằm cung cấp
14
cho các nhà nghiên cứu những thông tin đầy đủ, khách quan về di tích Cồn Cổ Ngựa. Trên
cơ sở đó luận văn sẽ phân tích tư liệu về đồ đá và đặc biệt là tư liệu về đồ gốm, để xây dựng
phổ hệ phát triển của loại hình đồ gốm trong quá trình phát triển của di tích Cồn Cổ Ngựa
nói riêng, văn hóa Đa Bút nói chung. Bên cạnh đó, di tích mộ táng cũng sẽ được luận văn
khai thác một cách triệt để. Nguồn tư liệu này rất quan trọng trong việc góp phần tìm hiểu về
phương thức sống cũng như táng tục và chủng tộc của cư dân Cồn Cổ Ngựa. Những tư liệu
về di tích, di vật sẽ là những cơ sở quan trọng, góp phần tìm hiểu về môi trường và văn hóa
của cư dân Cồn Cổ Ngựa, từ đó xác định những đặc trưng cơ bản của di tích Cồn Cổ Ngựa.
2.2. Trên cơ sở kết quả khai quật năm 2013 chúng tôi sẽ cung cấp những tư liệu mới
và đưa ra những nhận định khoa học về di tích Cồn Cổ Ngựa.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu và những vấn đề cần giải quyết
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính của luận văn là các di tích, di vật khảo cổ học ở di tích
Cồn Cổ Ngựa.
Nguồn tư liệu sử dụng trong luận văn gồm:
Các báo cáo điều tra, thám sát, khai quật khảo cổ học, các công trình nghiên cứu đã
được công bố trên các sách và tạp chí chuyên ngành về khảo cổ học và một số sách khoa học
có liên quan như địa chất, địa hình, địa mạo, khí hậu thủy văn, cổ môi trường, cổ nhân học
có liên quan đến khu vực nghiên cứu.
Luận văn cũng tham khảo tư liệu của các di tích khảo cổ học thuộc văn hóa Đa Bút ở
đồng bằng Thanh Hoá và phía Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng và những công trình
nghiên cứu khảo cổ học quan trọng ở Việt Nam và Đông Nam Á có liên quan nhất định đến
đề tài luận văn.
3.2. Phạm vi nghiên cứu của luận văn và các vấn đề cần đi sâu giải quyết
Phạm vi vấn đề
Tập trung chính vào việc trình bày về di tích Cồn Cổ Ngựa, đưa ra các đặc trưng về
loại hình di tích, di vật cũng như quá trình phát triển văn hóa, để từ đó rút ra những nhận định
về vị trí của di tích Cồn Cổ Ngựa trong văn hóa Đa Bút ở đồng bằng Thanh Hóa và phía
Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng.
15
Phạm vi không gian và thời gian
Do trọng tâm và khuôn khổ của luận văn, chúng tôi không có điều kiện khảo sát toàn
bộ những mối quan hệ văn hóa giữa Cồn Cổ Ngựa với tất cả các di tích thuộc văn hóa Đa
Bút. Do vậy, chúng tôi xin khuôn vấn đề trong phạm vi như sau: Ở đồng bằng Thanh Hóa
tập trung so sánh với di chỉ Đa Bút, Làng Còng, Bản Thủy, Gò Trũng. Di chỉ Đồng vườn,
Hang Sáo, Hang Cò ở phía Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng.
Nội dung cơ bản luận văn cần đi sâu giải quyết
Luận văn tập trung nêu bật đặc trưng văn hóa của di tích Cồn Cổ Ngựa, cũng như ý
kiến về nguồn gốc và con đường phát triển của di tích Cồn Cổ Ngựa. Mối quan hệ văn hóa
của di tích Cồn Cổ Ngựa trong bối cảnh rộng hơn.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Luận văn sử dụng các phương pháp khảo cổ học truyền thống như: thống kê,
phân loại loại hình học, miêu tả, đo vẽ, chụp ảnh di tích, di vật điển hình, phân tích so sánh di
tích, di vật khảo cổ học; triệt để tôn trọng phương pháp địa tầng trong điều tra, thám sát và
khai quật khảo cổ học. Đây là các phương pháp chính của luận văn.
4.2. Sử dụng các phương pháp đa ngành, liên ngành như: dân tộc học, ngôn ngữ học,
địa lý, địa chất, cổ sinh, cổ nhân, phương pháp định niên đại C14, AMS, phương pháp phân
tích bào tử phấn hoa, phân tích thành phần thạch học... và phương pháp tiếp cận vùng trong
nghiên cứu tiền sử học để bổ sung vào phương pháp tiếp cận đánh giá tổng thể. Ngoài ra,
luận văn cũng sử dụng phương pháp phân tích, so sánh loại hình các di tích và di vật để thấy
được tính đồng đại và lịch đại của các di tích khảo cổ học trong từng vùng, hay trên toàn khu
vực.
4.3. Vận dụng quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử trong việc tìm hiểu
quá trình phát triển và mối quan hệ của di tích Cồn Cổ Ngựa với các di tích khác.
5. Kết quả và đóng góp của luận văn
5.1. Luận văn là chuyên khảo đầu tiên về di tích khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa.
Đóng góp trước hết của luận văn là tập hợp, hệ thống hóa, phân tích và phân loại một
cách đầy đủ nhất kể từ trước đến nay về di tích và di vật. Thông qua phân tích, so sánh và xử
lý tư liệu, luận văn xác định những đặc trưng cơ bản về loại hình di tích, di vật của di tích
Cồn Cổ Ngựa.
16
Luận văn hệ thống hóa các quan điểm khoa học của những nhà nghiên cứu đi trước,
nêu ra những vấn đề chưa được giải quyết và đang đặt ra cho giới nghiên cứu về di tích Cồn
Cổ Ngựa. Đó là nguồn tư liệu mà tác giả luận văn được tiếp cận, những bài báo, tạp chí, ấn
phẩm trực tiếp cũng như gián tiếp viết về di tích Cồn Cổ Ngựa nói riêng văn hóa Đa Bút nói
chung. Chúng tôi xem đây là đóng góp của luận văn và cũng là định hướng nghiên cứu tiếp
theo về di tích và khu vực nghiên cứu này trong tương lai.
5.2. Bước đầu xác định những đặc trưng cơ bản về di tích, di vật ở di tích Cồn Cổ
Ngựa và mối quan hệ, giao lưu trao đổi giữa di tích khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa với các khu
vực khác ở đồng bằng Thanh Hoá và phía Nam đồng bằng châu thổ sông Hồng. Luận văn
cũng phác thảo bức tranh về kinh tế, văn hoá, tổ chức xã hội của cư dân cổ Cồn Cổ Ngựa.
5.3. Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ cung cấp và góp thêm tư liệu cho việc trưng
bày ở bảo tàng, biên soạn địa chí, lịch sử văn hóa địa phương, phổ biến kiến thức văn hóa
lịch sử cho nhân dân tỉnh Thanh Hóa nói riêng, nhân dân nói chung nhằm bảo vệ, giữ gìn và
phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ mở cửa, hội nhập.
6. Bố cục của luận văn
Luận văn được chia thành 3 chương như sau:
Chương 1. Vài nét về điều kiện tự nhiên, cổ môi trường khu vực và tổng quan tư liệu.
Chương 2. Di chỉ Cồn Cổ Ngựa, đặc trưng di tích và di vật.
Chương 3. Niên đại, các giai đoạn phát triển và các mối quan hệ văn hóa.
Chương 4. Dân cư, đời sống vật chất tinh thần và tổ chức xã hội.
17
Chương 1: ĐIỀU KIỆNTỰ NHIÊN,
CỔ MÔI TRƢỜNG VÀ TỔNG QUAN TƢ LIỆU
1.1. Vài nét về tự nhiên, cổ môi trƣờng khu vực
Bắc Trung Bộ gồm gồm 6 tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng
Trị và Thừa Thiên Huế. Thanh Hóa là một trong những điểm khởi đầu của một khu vực địa
lý khá khác biệt so với khu vực đồng bằng sông Hồng ở phía Bắc. Thanh Hóa cũng giống
như các tỉnh Bắc Trung Bộ về mặt cảnh quan đó là địa hình hẹp ngang và kéo dài theo
phương Tây Bắc-Đông Nam, mỗi tỉnh đều có một bờ biển ở phía Đông, một mặt phía Tây là
biên giới quốc gia, với địa hình núi thấp và trung bình. Nhiều nơi, núi ăn lan ra đến bờ biển
hoặc xuống biển đã chia miền thành nhiều lưu vực nhỏ, độc lập với nhau, bao lấy các đồng
bằng nhỏ hẹp, với đất đai kém màu mỡ, nếu so với đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long
[1, tr.614].
Trên bản đồ vùng kiến tạo Bắc Việt Nam cho thấy, khu vực Bắc Trung Bộ nằm
trong 2 đơn vị kiến tạo lớn đó là: hệ uốn nếp Tây Bắc và hệ uốn nếp Trường Sơn. Trong các
hệ uốn nếp đó lại được chia thành các Đới uốn nếp khác nhau, bao gồm đới phức nếp lồi
sông Mã, vòng chồng Sầm Nưa, đới phức nếp lồi Phu Hoạt, đới phức nếp lồi sông Cả, đới
uốn nếp Trường Sơn. Đới sông Mã là phức nếp lồi lớn thuộc vùng núi trung bình bị xâm
thực và bóc mòn mạnh. Đới kéo dài theo phương Tây Bắc-Đông Nam, từ cao nguyên Sìn
Hồ ở phía Tây Bắc đến bờ biển Thanh Hóa ở phía Đông Nam với chiều dài trên 400km,
chiều rộng trung bình là 35km-40km, độ cao địa hình cũng giảm từ Tây Bắc xuống Đông
Nam. Phạm vi tỉnh Thanh Hóa thuộc phần Đông Nam của đới. Cấu tạo nên phức hệ nếp lồi
này trong phạm vi tỉnh Thanh Hóa bắt gặp các thành hệ đá biến chất của tuổi Proterozoi
muộn - Paleorozoi sớm. Phủ không chỉnh hợp trên chúng là các thành hệ nguồn lục địa cacbonat thuộc Devon và Paleozoi thượng Bắc Sơn, Núi Đọ, phía Bắc Bái Thượng [46,
tr.74].
Thanh Hóa hiện tại gồm có 1 thành phố Thanh Hóa, 02 thị xã là Bỉm Sơn, Sầm Sơn
và 24 huyện thị. Thanh Hóa tiếp giáp Sơn La, Hòa Bình và Ninh Bình về Bắc, phía Nam
18
- Xem thêm -