Tài liệu Luận văn quản lý thu bảo hiểm xã hội tại bảo hiểm xã hội hà nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TRẦN THỊ THÚY QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH Hà Nội - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TRẦN THỊ THÚY QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI HÀ NỘI Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60340410 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS. Lê Quân XÁC NHẬN CỦA CTHĐ XÁC NHẬN CỦA GVHD PGS.TS Lê Danh Tốn PGS. TS. Lê Quân Hà Nội - 2015 CAM KẾT Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày 19 tháng 10 năm 2015 Tác giả luận văn Trần Thị Thúy LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chƣơng trình cao học và viết luận văn này , tôi đã nhận đƣợc sự hƣớng dẫn, giúp đỡ và góp ý nhiệt tình của quý thầy cô Trƣờng Đại học Kinh tế Đa ̣i học Quốc gia Hà Nội. Trƣớc hết, tôi xin chân thành cảm ơn đến quý thầy cô Trƣờng Đại học Kinh tế, đã tận tình hƣớng dẫn , giúp đỡ cho tôi trong quá trình học tập. Tôi xin gửi lời biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Lê Quân đã dành rất nhiều thời gian và tâm huyết hƣớng dẫn nghiên cứu và giúp tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Mặc dù tôi đã có nhiều cố gắng nỗ lực, tìm tòi, nghiên cứu để hoàn thiện luận văn, tuy nhiên không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận đƣợc những đóng góp tận tình của quý thầy cô, các nhà khoa học và các bạn. Hà Nội, ngày 19 tháng 10 năm 2015 Tác giả luận văn Trần Thị Thúy MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..........................................................................i DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. ii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. iii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN .....5 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ......5 1.2. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI .......................................9 1.2.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội ...........................................................................9 1.2.2. Các loại hình, các chế độ bảo hiểm xã hội .................................................10 1.2.3. Vai trò của bảo hiểm xã hội ........................................................................12 1.3. THU BẢO HIỂM XÃ HỘI BẮT BUỘC ........................................................15 1.3.1. Khái niệm, đặc điểm thu bảo hiểm xã hội bắt buộc ...................................15 1.3.2. Vai trò của thu bảo hiểm xã hội ..................................................................18 1.3.3. Phƣơng pháp thu bảo hiểm xã hội: .............................................................19 1.4. CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI .....................................20 1.4.1. Khái niệm quản lý thu bảo hiểm xã hội ......................................................20 1.4.2. Mục tiêu quản lý thu bảo hiểm xã hội ........................................................20 1.4.3. Các nguyên tắc quản lý thu bảo hiểm xã hội ..............................................21 1.4.4. Nội dung quản lý thu bảo hiểm xã hội ........................................................22 1.4.5. Các yếu tố tác động đến quản lý thu bảo hiểm xã hội ................................28 1.5. KINH NGHIỆM QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở MỘT SỐ NƢỚC TRÊN THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC RÚT RA CHO BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI. .........................................................................................30 1.5.1. Kinh nghiệm thu bảo hiểm xã hội ở một số nƣớc trên thế giới ......................30 1.5.2. Một số bài học cho Bảo hiểm xã hội Thành phố Hà Nội ...........................39 1.6. HỆ THỐNG CHỈ TIÊU ĐÁNH GIÁ QUẢN LÝ THU BHXH: ....................40 1.6.1. Các chỉ tiêu về số tiền thu BHXH và tỷ lệ tăng tiền thu BHXH hàng năm........................................................................................................................40 1.6.2. Các chỉ tiêu về số lƣợng và tỷ lệ tăng số đơn vị sử dụng lao động. ...........41 1.6.3. Số lƣợng và tỷ lệ tăng lao động trong các loại hình đơn vị SDLĐ. ...........41 1.6.4. Tiền nợ BHXH và tỷ lệ nợ BHXH theo loại hình đơn vị SDLĐ................42 CHƢƠNG 2: PHƢƠNG PHÁP VÀ THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ............................44 2.1. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ DỮ LIỆU .................................................................44 2.2. CÁC PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..........................................................44 2.2.1.Cơ sở phƣơng pháp luận: .............................................................................44 2.2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu tài liệu ................................................................45 2.2.3. Phƣơng pháp thu thập số liệu: ....................................................................45 2.2.4. Phƣơng pháp tổng hợp số liệu: ...................................................................46 2.2.5. Phƣơng pháp phân tích thông tin: ...............................................................47 2.2.6. Phƣơng pháp phân tích dãy số thời gian:....................................................48 2.2.7. Phƣơng pháp so sánh: .................................................................................50 CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ...................................................................51 3.1. KHÁI QUÁT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI ..................51 3.1.1. Quá trình hình thành và phát triển ..............................................................51 3.1.2. Chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ...52 3.1.3. Cơ cấu tổ chức của Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội .............................55 3.1.4. Kết quả thu bảo hiểm xã hội trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2010 2014 .......................................................................................................................57 3.2. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2010-2014 ...................................67 3.2.1. Thực trạng quản lý đối tƣợng tham gia bảo hiểm xã hội ............................67 3.2.2. Thực trạng quản lý quỹ lƣơng làm căn cứ tính tiền đóng bảo hiểm xã hội 73 3.2.3. Thực trạng quản lý tiền thu bảo hiểm xã hội ..............................................77 3.2.4. Công tác thanh tra, kiểm tra đóng BHXH ..................................................80 3.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2010 - 2014......................81 3.3.1. Những mặt tích cực.....................................................................................81 3.3.2. Những mặt hạn chế và nguyên nhân ...........................................................83 3.3.3. Một số vấn đề đặt ra về thu bảo hiể m xã hô ̣i ở thành phố Hà...................... Nô ̣i 87 CHƢƠNG 4: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI .....91 4.1. PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 2015 - 2020 ....91 4.1.1. Bối cảnh trong tình hình mới có ảnh hƣởng đến quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ...........................................................91 4.1.2. Phƣơng hƣớng chủ yếu hoàn thiện quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội ..............................................................................94 4.2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU HOÀN THIỆN QUẢN LÝ THU BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI BẢO HIỂM XÃ HỘI THÀNH PHỐ HÀ NỘI .....................94 4.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý đối tƣợng tham gia bảo hiểm xã hội ..94 4.2.2. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý quỹ lƣơng làm căn cứ tính tiền đóng bảo hiểm xã hội. ....................................................................................................96 4.2.3. Nhóm giải pháp hoàn thiện quản lý tiền thu bảo hiểm xã hội ....................97 4.2.4. Nhóm giải pháp điều kiện ...........................................................................98 4.3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ...................................................................................100 4.3.1. Kiến nghị với Nhà nƣớc về chính sách Bảo hiểm xã hội .........................100 4.3.2. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam ................................................102 4.3.3. Kiến nghị đối với Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội ............................103 4.3.4. Kiến nghị đối với Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội. ............................103 KẾT LUẬN .............................................................................................................105 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................107 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Stt Ký hiệu Nguyên nghĩa 1 BHTN Bảo hiểm thất nghiệp 2 BHXH Bảo hiểm xã hội 3 BHYT Bảo hiểm y tế 4 DNNN Doanh nghiệp nhà nƣớc 5 DNNQD Doanh nghiệp ngoài quốc doanh 6 HCSN Hành chính sự nghiệp 7 HĐND Hội đồng nhân dân 8 HTLĐ Hợp tác lao động 9 HTX Hợp tác xã 10 HKDCT Hộ kinh doanh cá thể 11 KH&ĐT Kế hoạch và đầu tƣ 12 LD, VPĐD Liên doanh, văn phòng đại diện 13 LĐTB&XH Lao động thƣơng binh và xã hội 14 NCL Ngoài công lập 15 NLĐ Ngƣời lao động 16 NSNN Ngân sách nhà nƣớc 17 SDLĐ Sử dụng lao động 18 SXKD Sản xuất - kinh doanh 19 TNLĐ - BNN Tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp 20 UBND Uỷ ban nhân dân i DANH MỤC BẢNG Stt Bảng Nội dung 1 Bảng 3.1 2 Bảng 3.2 Cơ cấu thu BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động 61 3 Bảng 3.3 Số tiền nợ BHXH giai đoạn 2010 - 2014 63 4 Bảng 3.4 5 Bảng 3.5 6 Bảng 3.6 Số đơn vị sử dụng lao động tăng mới hàng năm 68 7 Bảng 3.7 Doanh nghiệp đăng ký kinh doanh tăng mới hàng năm 68 8 Bảng 3.8 9 Bảng 3.9 10 Bảng 3.10 Tốc độ tăng hàng năm thu BHXH giai đoạn 20102014 Tình hình nợ BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động Đơn vị đăng ký tham gia BHXH theo loại hình đơn vị sử dụng lao động Số lao động tham gia BHXH bắt buộc theo loại hình đơn vị sử dụng lao động (2010 - 2014) Cấp sổ BHXH bắt buộc từ năm 2010 đến 2014 Quỹ tiền lƣơng, tiền công tham gia BHXH bắt buộc theo loại hình đơn vị sử dụng lao động (2010 - 2014) ii Trang 60 63 67 70 72 73 DANH MỤC HÌNH Stt Hình 1 Hình 3.1 2 Hình 3.2 3 Hình 3.3 4 Hình 3.4 5 Hình 3.5 Nội dung Cơ cấu tổ chức của BHXH thành phố Hà Nội Kết quả thu BHXH tại BHXH Hà Nội giai đoạn 2010-2014 Cơ cấu thu BHXH năm 2014 theo loại hình đơn vị SDLĐ Tình hình nợ BHXH giai đoạn 2010-2014 Cơ cấu nợ BHXH theo loại hình đơn vị SDLĐ năm 2014 Trang 56 59 61 64 65 Tỷ lệ doanh nghiệp tăng mới tham gia đóng 6 Hình 3.6 BHXH trên tổng số doanh nghiệp mới thành lập 69 từ năm 2010 đến 2014 Cơ cấu lao động theo loại hình đơn vị SDLĐ năm 7 Hình 3.7 8 Hình 3.8 Quỹ tiền lƣơng thu BHXH giai đoạn 2010-2014 74 9 Hình 3.9 Cơ cấu quỹ tiền lƣơng thu BHXH năm 2014 75 10 Hình 3.10 2014 Sơ đồ tổ chức thu BHXH của BHXH Thành phố Hà Nội iii 71 79 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ở nƣớc ta, chính sách BHXH là chính sách lớn, là bộ phận quan trọng trong hệ thống chính sách an sinh xã hội, đã đƣợc Đảng và Nhà nƣớc quan tâm thực hiện. BHXH gắn liền với sự phát triển kinh tế và xã hội, nên việc xác định đúng vai trò của BHXH trong cuộc sống, sự tác động của BHXH đối với đời sống của NLĐ, với xã hội là một vấn đề đặt ra. Cùng với công cuộc đổi mới đang diễn ra trên khắp các lĩnh vực, chính sách bảo hiểm xã hội cũng từng bƣớc đƣợc sửa đổi để phù hợp với sự phát triển chung của nền kinh tế - xã hội. Vì vậy, nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về bảo hiểm xã hội là một vấn đề cấp bách và cơ bản không những của các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, mà còn cả những ngƣời lao động với tƣ cách vừa là đối tƣợng, vừa là chủ thể của chính sách bảo hiểm xã hội. Chính sách bảo hiểm xã hội đang là một vấn đề bức thiế t trong điề u kiê ̣n phát triể n nề n kinh tế thị trƣờng hiện nay . Trong xã hội, sự phân hóa giàu nghèo đang có sƣ̣ chênh lê ̣ch khá lớn , do đó, ngƣời lao động cần có sự tƣ ơng trợ của cộng đồng , phát huy vai trò của cộng đồng để giảm bớt những khó khăn trong cuộc sống do các rủi ro mang lại. Với nhu cầu này, chính sách bảo hiểm xã hội hƣớng tới mục tiêu vì cuộc sống tốt đẹp của con ngƣời và văn minh của toàn xã hội. Xác định đúng vị trí và vai trò của chính sách bảo hiểm xã hội trong công cuộc đổi mới, ngày 29/6/2006 Quốc hội đã ban hành Luật Bảo hiểm xã hội (có hiệu lực thi hành từ 01/01/2007) nhằm thực hiện thống nhất chính sách bảo hiểm xã hội trong phạm vi cả nƣớc, ở mọi thành phần kinh tế. Tuy nhiên, trong thời gian vừa qua việc thực hiện chính sách BHXH còn bộc lộ nhiều hạn chế, đặc biệt là công tác thu BHXH, cụ thể: số đơn vị, số lao động tham gia BHXH còn ít, tình trạng đơn vị nợ đọng BHXH còn nhiều, gây ảnh hƣởng không nhỏ tới quyền lợi của ngƣời lao động. Việc tăng nguồn thu BHXH còn thấp chƣa tƣơng xứng với tiềm năng. Công tác thu BHXH ở thành phố Hà Nội cũng không tránh khỏi những hạn chế trên. Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng trên, một trong những nguyên nhân đó là công tác quản lý chƣa 1 phù hợp, sự phối hợp giữa các đơn vị liên quan thiếu chặt chẽ, nhịp nhàng và đồng bộ. Hoạt động quản lý công tác thu BHXH bắt buộc ảnh hƣởng trực tiếp đến công tác chi và quá trình thực hiện chính sách BHXH trong tƣơng lai. Do BHXH cũng nhƣ các loại hình bảo hiểm khác đều dựa trên nguyên tắc “có đóng, có hƣởng”, công tác thu nộp BHXH bắt buộc đã đặt ra yêu cầu thu đúng, đủ, kịp thời. Nếu không thu đƣợc BHXH bắt buộc thì quỹ BHXH không có nguồn để chi trả cho các chế độ BHXH cho NLĐ. Do đó, thực hiện công tác thu BHXH bắt buộc đóng một vai trò quyết định, then chốt trong quá trình đảm bảo ổn định cho cuộc sống của NLĐ cũng nhƣ các đơn vị sử dụng lao động đƣợc hoạt động bình thƣờng. Do vậy, công tác quản lý thu BHXH bắt buộc là nhiệm vụ quan trọng và khó khăn của ngành BHXH. Để công tác thu BHXH bắt buộc đạt hiệu quả cao thì đòi hỏi phải có quy trình quản lý thu chặt chẽ, hợp lý, khoa học. Để khắc phục những hạn chế trên, nhằm mở rộng và tăng trƣởng nguồn thu BHXH bắt buộc, phát triển bền vững quỹ BHXH, rất cần có những giải pháp thiết thực, hiệu quả trong thời gian tới. Từ nhận thức những vấn đề nêu trên, Học viên đã chọn đề tài “Quản lý thu bảo hiểm xã hội tại Bảo hiểm xã hội Hà Nội” làm đề tài cho luận văn của mình, nhằm góp phần giải quyết những vấn đề còn hạn chế nêu trên. Câu hỏi nghiên cứu của đề tài Với mức độ nghiên cứu mang tính định hƣớng thực hành, bản thân công tác tại cơ quan BHXH Thành phố với nhiệm vụ chính là tổ chức thực hiện, không có nhiệm vụ trực tiếp xây dựng, ban hành chế độ chính sách về BHXH. Do đó luận văn xin đƣợc giới hạn ở câu hỏi nghiên cứu nhƣ sau: - Câu hỏi : BHXH Thành phố Hà Nội cần làm gì để quản lý tốt công tác thu BHXH tại BHXH Thành phố Hà Nội trong thời gian tới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng quản lý công tác thu BHXH bắt buộc giai đoạn 2010 - 2014 trên địa bàn thành phố Hà Nội, từ đó đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH bắt buộc trên địa bàn Thành phố Hà Nội. 2 Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích nghiên cứu nói trên, luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau: - Hệ thống hoá những vấn đề lý luận và thực tiễn về BHXH và công tác thu BHXH bắt buộc. - Phân tích và đánh giá thực trạng về quản lý thu BHXH bắt buộc tại Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội, chỉ ra những kết quả đạt đƣợc, những hạn chế, thiếu sót, nguyên nhân và những vấn đề đang đặt ra hiện nay. - Đề xuất phƣơng hƣớng và giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2015 - 2020. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là quản lý thu BHXH bắt buộc (sau đây viết là quản lý thu BHXH ) trên địa bàn thành phố Hà Nội. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi về không gian: Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý thu BHXH bắt buộc tại cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội. - Phạm vi về thời gian: Các tài liệu và số liệu nghiên cứu đƣợc thu thập từ các nguồn trong giai đoạn từ năm 2010 đến 2014, tập trung vào giai đoạn 2012 - 2014. - Phạm vi về nội dung: Luận văn tập trung nghiên cứu về: (1) Quản lý đối tƣợng tham gia BHXH, (2) Quản lý quỹ lƣơng làm căn cứ tính tiền đóng BHXH, (3) Quản lý tiền thu BHXH và (4) Thanh tra, kiểm tra đóng BHXH. 4. Dự kiến những đóng góp mới của luận văn Các đề tài nghiên cứu, đề án, luận án, luận văn, bài viết nghiên cứu về BHXH đã đề cập đến nhiều khía cạnh khác nhau của quản lý chính sách BHXH nói chung và quản lý thu BHXH nói riêng. Tuy nhiên, học viên cũng kỳ vọng với kiến thức thu đƣợc trong quá trình học tập, kế thừa những kết quả nghiên cứu khoa học trƣớc đó và với kinh nghiệm công tác của bản thân sẽ tham gia nghiên cứu một cách cơ bản, hệ thống về quản lý thu BHXH tại BHXH Hà Nội, từ đó có những đóng góp mới mang tính khoa học, thực tiễn về hoàn thiện quản lý thu BHXH bắt buộc góp 3 phần giúp lãnh đạo BHXH thành phố Hà Nội hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ thu BHXH của đơn vị, cụ thể nhƣ sau: - Luận văn nghiên cứu có hệ thống các vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về quản lý thu BHXH trên địa bàn thành phố Hà Nội trong điều kiện kinh tế xã hội hiện nay. - Luận văn phân tích, đánh giá đúng những nhân tố ảnh hƣởng đến việc tham gia BHXH của NLĐ và NSDLĐ khi mà Luật BHXH năm 2006 đã đƣợc Quốc hội thông qua Luật BHXH sửa đổi bổ sung năm 2014 sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2016. - Luận văn nghiên cứu thực trạng công tác quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội, làm rõ những mặt tích cực, hạn chế yếu kém, nguyên nhân và bài học từ công tác quản lý thu BHXH. - Từ chủ trƣơng, định hƣớng của Thành phố Hà Nội, đề xuất phƣơng hƣớng và một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện quản lý thu BHXH tại cơ quan Bảo hiểm xã hội thành phố Hà Nội nhằm góp phần phát triển bền vững quỹ BHXH cũng nhƣ góp phần đảm bảo ổn định chính trị, xã hội, thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội trên địa bàn Thủ đô. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần danh mục chữ viết tắt, danh mục bảng, danh mục hình, mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc kết cấu thành 4 chƣơng. - Chƣơng 1: Tổng quan tài liệu nghiên cứu và cơ sở lý luận; - Chƣơng 2: Phƣơng pháp nghiên cứu và thiết kế luận văn; - Chƣơng 3: Thực trạng quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội; - Chƣơng 4: Phƣơng hƣớng và giải pháp hoàn thiện quản lý thu BHXH tại cơ quan BHXH thành phố Hà Nội 4 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Trong những năm gần đây, lĩnh vực BHXH nói chung và thu BHXH nói riêng đã và đang đƣợc nhiều ngƣời quan tâm nghiên cứu. Đã có một số công trình nghiên cứu về BHXH với những cách tiếp cận khác nhau, đƣợc đề cập và thể hiện trong một số đề tài cấp Nhà nƣớc, cấp Bộ và nhiều luận văn Tiến sĩ, Thạc sĩ khác. Cụ thể nhƣ: - Đề tài nghiên cứu cấp Bộ, 1996. Thực trạng quản lý thu BHXH hiện nay và một số biện pháp nâng cao hiệu quả công tác thu. Chủ nhiệm đề tài Nguyễn Văn Châu, BHXH Việt Nam. Đây là một trong những đề tài đƣợc thực hiện sớm nhất kể từ khi ngành BHXH Việt Nam đƣợc thành lập (1995). Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là quản lý thu BHXH của BHXH Việt Nam với vai trò là cơ quan cấp Trung ƣơng quản lý về BHXH, trong công cuộc đổi mới về kinh tế của Đảng và Nhà nƣớc đề ra. Phạm vi nghiên cứu trên toàn quốc. Đề tài đã đánh giá kết quả công tác thu BHXH thời kỳ kế hoạch hóa tập trung, bao cấp là nguyên nhân kìm hãm sự phát triển chính sách BHXH, phân tích thực trạng tình hình, những vấn đề đặt ra đối với BHXH Việt Nam đối với quản lý thu BHXH của BHXH Việt Nam khi mà Nhà nƣớc đang mở ra một nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trƣờng, với nhiều thành phần kinh tế, thu hút đầu tƣ nƣớc ngoài đòi hỏi phải đổi mới chính sách pháp luật quy định về thu BHXH nhằm đảm bảo mở rộng đối tƣợng NLĐ và NSDLĐ thuộc các thành phần kinh tế tham gia đóng BHXH đầy đủ. Đáp ứng thực tiễn phong phú, đa dạng về các mức tiền lƣơng, tiền công làm căn cứ đóng BHXH, hình thức đóng BHXH đồng thời có cơ chế quản lý số tiền thu BHXH từ cấp địa phƣơng đến trung ƣơng. Đề tài đã đóng góp những nghiên cứu khoa học, có ý nghĩa thực tiễn về xây dựng hệ thống biểu mẫu thu BHXH, phƣơng thức thực hiện thu BHXH từ địa phƣơng đến trung ƣơng, quản lý quỹ BHXH cũng nhƣ hình thức, phạm vi đầu tƣ tăng trƣởng một phần quỹ BHXH góp phần tạo lập bền vững và cân đối quỹ BHXH về lâu dài. 5 - Đề tài cấp Bộ, 2007. Các giải pháp đảm bảo cân đối quỹ BHXH bắt buộc khi thực hiện Luật BHXH”. Chủ nhiệm đề tài Phạm Đỗ Nhật Tân, Bộ Lao động thƣơng binh và Xã hội. Nguy cơ mất cân đối quỹ BHXH đã đƣợc các nhà nghiên cứu khoa học xã hội và tổ chức lao động quốc tế (ILO) khuyến nghị tới Chính phủ Việt Nam từ khi xây dựng Luật BHXH. Khi mà nguồn hình thành và quản lý các quỹ thành phần nhƣ là quỹ BHXH, quỹ BHYT, quỹ BHTN, trong đó quỹ BHXH chia thành các quỹ thành phần nhƣ là: quỹ chi trả chế độ hƣu trí, tử tuất (dài hạn); quỹ chi trả chế độ ốm đau, thai sản, dƣỡng sức phục hồi sức khỏe, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp (ngắn hạn). Việc hình thành nên các quỹ này là từ nguồn thu BHXH bắt buộc. Chính vì thế mà đề tài đã hệ thống các quy định của Nhà nƣớc về đối tƣợng thu, mức thu, cách thức vận hành và quản lý các quỹ BHXH, phân tích đánh giá thực trạng tình hình thu - chi của quỹ BHXH bắt buộc của Việt Nam, từ đó đề tài đã đƣa ra các dẫn chứng về những ƣu điểm và những mặt hạn chế về việc duy trì và mở rộng nguồn thu BHXH, sử dụng quỹ BHXH, điều kiện để hƣởng các chế độ chính sách BHXH nhằm đảm bảo sự an toàn của quỹ BHXH, cân đối quỹ BHXH trong tƣơng lai. - Đỗ Văn Sinh, 2005. Hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam. Luận án Tiến sĩ kinh tế, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Tác giả đã góp phần làm rõ thêm cơ sở khoa học và thực tiễn của quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam; tổng kết mô hình và phƣơng thức quản lý quỹ BHXH của một số nƣớc trên thế giới để rút ra một số bài học kinh nghiệm có thể vận dụng trong quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam; đề xuất quan điểm và giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý quỹ BHXH ở Việt Nam. - Phạm Trƣờng Giang, 2010. Hoàn thiện cơ chế thu BHXH ở Việt Nam. Luận án Tiến sĩ, Trƣờng ĐH Lao động xã hội. Đóng góp nghiên cứu khoa học của luận án đó là tác giả đã nghiên cứu về cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam, việc phân cấp quản lý thu BHXH, các chế tài về đóng BHXH và xử lý vi phạm về đóng BHXH. Trên cơ sở phân tích cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam, đề cập vấn đề chế tài xử phạt vi phạm pháp luật BHXH còn thấp, chƣa đủ sức răn đe, tác giả có tham khảo một số mô hình thu BHXH ở một số nƣớc phát triển, từ đó tác giả có 6 khuyến nghị một số giải pháp có ý nghĩa thực tiễn hoàn thiện cơ chế chính sách thu BHXH ở Việt Nam. - Nguyễn Hữu Vinh, 2010. Giải pháp nhằm hạn chế tình trạng nợ đọng và trốn đóng BHXH ở Hà Nội”. Luận văn Thạc sỹ kinh tế, Trƣờng ĐH kinh tế quốc dân. ; Nguyễn Dƣơng, 2010. Giải pháp nâng cao chất lượng quản lý thu BHXH tại Bảo hiểm xã hội Thành phố Hà Nội. Luận văn thạc sĩ kinh tế, Trƣờng đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội. Hai đề tài của hai tác giả đƣợc thực hiện trong cùng một thời gian, trên cùng một địa bàn, nghiên cứu hai nội dung khác nhau nhƣng lại có những vấn đề liên quan tới nhau. Tác giả Nguyễn Hữu Vinh đi sâu lý giải nguyên nhân làm giảm nguồn thu là do tình trạng nợ đọng tiền đóng BHXH kéo dài, trốn đóng BHXH dƣới nhiều hình thức của các doanh nghiệp, từ đó tác giả kiến nghị các giải pháp làm giảm tình trạng nợ đọng, truy thu, tính lãi thậm chí là khoanh nợ để đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời không làm ảnh hƣởng đến việc thụ hƣởng các chế độ BHXH của NLĐ. Còn tác giả Nguyễn Dƣơng đã làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chất lƣợng quản lý thu BHXH, từ đó tác giả đã có nhận định về quản lý thu BHXH còn yếu kém do nguyên nhân cả chủ quan lẫn khách quan, tác giả đã có những kiến nghị về giải pháp tăng cƣờng chất lƣợng quản lý thu, khắc phục tình trạng nợ đọng, trốn đóng tiền BXHH trên địa bàn Thành phố Hà Nội. - Đề án khoa học: “Xây dựng quy định quản lý thu nợ BHXH, BHYT, BHTN”, chủ nhiệm đề án, Thạc sĩ Trần Đình Liệu, Trƣởng Ban Thu BHXH Việt Nam. Đề án đã nghiên cứu và đánh giá tình hình nợ BHXH, BHYT của các đơn vị sử dụng lao động tại 63 tỉnh, thành phố trên cả nƣớc và công tác quản lý thu nợ BHXH, BHYT trong thời gian 03 năm 2010-2012. Xác định những nguyên nhân khách quan, chủ quan đồng thời đề xuất các giải pháp quản lý có hiệu quả nhằm chống thất thu, ngăn ngừa tình trạng chiếm dụng tiền đóng và giảm nợ đọng BHXH, BHYT nhƣ: + Hoàn thiện Luật BHXH và các văn bản hƣớng dẫn có liên quan, giao thẩm quyền thanh tra về thu BHXH, BHYT cho cơ quan BHXH. 7 + Tăng cƣờng sự lãnh đạo, chỉ đạo của cấp uỷ Đảng và chính quyền địa phƣơng, sự phối hợp của các cơ quan quản lý Nhà nƣớc ở địa phƣơng trong công tác thu hồi nợ đọng BHXH, BHYT. + Đẩy mạnh công tác cải cách thủ tục hành chính, ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác thu BHXH, BHYT... - Đề án nghiên cứu khoa học, 2011. Hoàn thiện quy trình quản lý thu, quy trình cấp và quản lý sổ BXHH, thẻ BHYT.Chủ nhiệm đề án: Dƣơng Xuân Triệu, Viện nghiên cứu khoa học - BHXH Việt Nam. Đề án đã hệ thống hóa các văn bản của Nhà nƣớc, của Ngành về thực hiện về thu BHXH, cấp sổ BXHH, thẻ BHYT, phân tích đánh giá thực trạng thực hiện thu BHXH, cấp sổ BHXH, thẻ BHYT trong mối tƣơng quan hỗ trợ nhau. Đề án đã phân tích đƣợc những mặt còn chƣa hợp lý, hạn chế nhƣ: văn bản quy định chồng chéo, thủ tục hành chính còn nhiều, biểu mẫu chƣa khoa học, ứng dụng công nghệ thông tin còn thấp, việc thực hiện ở các địa phƣơng còn chƣa đồng nhất do nhận thức chƣa đúng quy định của Nhà nƣớc, của Ngành. Từ đó Đề án đƣa ra các giải pháp về xây dựng thống nhất các chỉ tiêu, biểu mẫu, quy trình về thu BHXH, cấp và quản lý sổ BHXH, thẻ BHYT phù hợp với tình hình mới. - Ngoài ra học viên còn tham khảo giáo trình giảng dạy môn Kinh tế Bảo hiểm của Trƣờng ĐH Kinh tế quốc dân; tài liệu giảng dạy của Trƣờng đào tạo nghiệp vụ BHXH của ngành, tài liệu nghiên cứu của Viện nghiên cứu khoa học BHXH. Qua nắm bắt tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài, học viên nhận thấy các đề tài nghiên cứu trƣớc đây liên quan đến quản lý thu BHXH đều xuất phát từ thực trạng và hƣớng tới các giải pháp hoàn thiện quản lý thu BHXH ở mỗi địa phƣơng, mỗi thời kỳ nhằm nuôi dƣỡng và phát triển nguồn thu BHXH một cách bền vững. Tuy nhiên trong thời gian gần đây, khi mà Nhà nƣớc ban hành nhiều sửa đổi bổ sung chế độ chính sách BHXH, chính sách kinh tế xã hội thì chƣa có công trình nghiên cứu, đề tài nghiên cứu nào về quản lý thu BHXH bắt buộc sau khi Luật BHXH số 71/2006/QH11 ngày 29/6/2006, Luật BHXH sửa đổi bổ sung số 58/2014/QH13, ngày 20/11/2014 và Luật BHYT sửa đổi bổ sung số 46/2014/QH13, ngày 13/6/2014 đƣợc Quốc hội khóa XIII thông qua với nhiều quy định mới, trong 8 bối cảnh tình hình nợ đọng BHXH, trốn đóng BHXH của chủ sử dụng lao động tăng cao đáng báo động làm ảnh hƣởng đến việc giải quyết quyền lợi cho ngƣời lao động, tiềm tàng nguy cơ vỡ quỹ BHXH. 1.2. KHÁI NIỆM, VAI TRÒ CỦA BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.2.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Trong cuộc sống, để thỏa mãn những nhu cầu tối thiểu, con ngƣời phải lao động sản xuất để có thu nhập. Tuy nhiên, không phải NLĐ nào cũng có đủ điều kiện về sức khỏe, khả năng lao động hoặc những may mắn khác để hoàn thành nhiệm vụ lao động, công tác hoặc tạo nên cho mình và gia đình một cuộc sống ấm no hạnh phúc. Ngƣợc lại, ngƣời nào cũng có thể gặp phải những rủi ro, bất hạnh nhƣ ốm đau, tai nạn, hay già yếu, chết hoặc thiếu công việc làm do những ảnh hƣởng của tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt cũng nhƣ các tác nhân xã hội khác…Khi rơi vào trƣờng hợp bị giảm hoặc mất khả năng lao động nói trên, các nhu cầu cần thiết của cuộc sống không vì thế mà mất đi, trái lại có những điều kiện cần thiết còn tăng lên, thậm chí có thể xuất hiện thêm nhu cầu mới nhƣ khi ốm đau cần đƣợc khám chữa bệnh. BHXH ra đời giải là pháp hữu hiệu giúp con ngƣời vƣợt qua những khó khăn nêu trên. BHXH trở thành nền tảng cơ bản của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia, đƣợc thực hiện ở hầu hết các nƣớc trên thế giới và ngày càng phát triển. - Từ giác độ Pháp luật: BHXH là một chế độ pháp định bảo vệ NLĐ, sử dụng tiền đóng góp của NSDLĐ, NLĐ và đƣợc sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nƣớc, nhằm trợ cấp vật chất cho ngƣời đƣợc bảo hiểm và gia đình họ trong trƣờng hợp bị giảm hoặc mất thu nhập bình thƣờng do ốm đau, tai nạn lao động, thai sản, hết tuổi lao động theo quy định của Pháp luật (nghỉ hƣu) hoặc chết. - Từ giác độ tài chính: BHXH là thuật (kỹ thuật) chia sẻ rủi ro và tài chính giữa những ngƣời tham gia bảo hiểm theo quy định của Pháp luật. - Từ giác độ chính sách xã hội: BHXH là một chính sách xã hội nhằm đảm bảo đời sống vật chất cho NLĐ khi họ không may gặp phải các “rủi ro xã hội”, nhằm góp phần đảm bảo an toàn xã hội… 9 - Theo Bộ Luật Lao động: BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ bị mất hoặc giảm khoản thu nhập từ nghề nghiệp do bị mất hoặc giảm khả năng lao động hoặc mất việc làm do những rủi ro xã hội thông qua việc hình thành, sử dụng một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, nhằm góp phần đảm bảo an toàn đời sống của NLĐ và gia đình họ, đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã hội. Khái niệm về BHXH đƣợc khái quát một cách đầy đủ nhất khi có Luật BHXH, đó là: BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của NLĐ khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng góp quỹ bảo hiểm xã hội. BHXH bắt buộc là loại hình bảo hiểm xã hội mà ngƣời lao động và ngƣời sử dụng lao động bắt buộc phải tham gia. Nhƣ vậy bản chất của BHXH là sản phẩm tất yếu của nền kinh tế hàng hóa. Khi trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia đạt đến một mức độ nào đó thì hệ thống BHXH có điều kiện ra đời phát triển. Thực chất BHXH là sự tổ chức bù đắp hậu quả của những rủi ro hoặc các sự kiện bảo hiểm. BHXH là quá trình tổ chức sử dụng thu nhập cá nhân và tổng sản phẩm trong nƣớc để thỏa mãn nhu cầu an toàn kinh tế của NLĐ và an toàn xã hội. Mối quan hệ giữa các bên trong BHXH phát sinh trên cơ sở nền tảng là quan hệ lao động giữa ba bên: Ngƣời sử dụng lao động, ngƣời lao động và cơ quan BHXH thông thƣờng là các cơ quan chuyên trách do Nhà nƣớc lập ra và đƣợc Nhà nƣớc bảo trợ. Về mặt xã hội, do có sự chia sẻ rủi ro của xã hội, NLĐ chỉ phải đóng góp một khoản nhỏ trong thu nhập của mình cho quỹ BHXH, nhƣng xã hội sẽ có một lƣợng vật chất đủ lớn trang trải những rủi ro xảy ra. Ở đây, BHXH đã thực hiện nguyên tắc “lấy của số đông bù cho số ít”. 1.2.2. Các loại hình, các chế độ bảo hiểm xã hội Hiện nay, có hai loại hình BHXH cơ bản: BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện. + BHXH bắt buộc là loại hình BHXH mà NLĐ và ngƣời SDLĐ phải tham gia. 10