Lịch sử chế độ thực dân Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Anh, Pháp,...
LEÂ PHUÏNG HOAØNG
___________
CAÙC BAØI GIAÛNG VEÀ
Khoa Lòch söû – Ñaïi hoïc Sö phaïm TP. Hoà Chí Minh
2009
0
BAØI 1
LÒCH SÖÛ CHẾ ĐỘ THÖÏC DAÂN BOÀ ÑAØO NHA
_____________________________
I.1 QUAÙ TRÌNH XAÂM CHIEÁM THUOÄC ÑÒA CUÛA THÖÏC DAÂN BOÀ ÑAØO NHA
Caùc thuoäc ñòa ñaàu tieân cuûa thöïc daân phöông Taây xuaát hieän gaàn nhö cuøng luùc vôùi caùc
cuoäc phaùt kieán ñòa lí cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha.
Ñi ñaàu trong caùc chuyeán thaùm hieåm ñeán nhöõng mieàn ñaát coøn xa laï vôùi ngöôøi chaâu AÂu
laø nöôùc Boà Ñaøo Nha. Nhöõng thaønh töïu to lôùn cuûa nöôùc naøy gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa moät
thaønh vieân trong hoaøng toäc: Hoaøng töû Henry nhaø haøng haûi. Tuy baûn thaân khoâng tröïc tieáp
tham gia caùc chuyeán thaùm hieåm, oâng ñaõ boû tieàn xaây döïng moät tröôøng haøng haûi, möôùn nhöõng
thuyeàn tröôûng vaø nhöõng nhaø veõ baûn ñoà taøi ba nhaát. Töø naêm 1415, haàu nhö naêm naøo oâng cuõng
phaùi taøu giong buoàm veà phía nam ñi doïc theo bôø bieån chaâu Phi. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ laàn
löôït tìm ñeán Bôø bieån vaøng (xöù Ghana ngaøy nay), quaàn ñaûo Azores, quaàn ñaûo Cape Verde.
Caùc chuyeán ñi naøy khoâng chæ nhaèm muïc ñích thaùm hieåm, maø coøn laø moät hoaït ñoäng buoân baùn
kieám lôøi: ngöôøi Boà Ñaøo Nha mua ngaø voi, vaøng, noâ leä, vaø moät soá gia vò vaø baùn cho ngöôøi
chaâu Phi vaûi gai, haït cöôøm, vuõ khí vaø röôïu.
Sau khi Henry qua ñôøi (1460), nhöõng nhaø haøng haûi Boà Ñaøo Nha ñi sau tieáp tuïc gaët haùi
nhieàu thaønh coâng quan troïng. Naêm 1488, Bartholomeo Diaz ñaõ vöôït qua moûm cöïc nam chaâu
Phi, töùc muõi Haûo Voïng (Cape of Good Hope). Thaønh coâng naøy taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho
ñoaøn thaùm hieåm do Vasco da Gama caàm ñaàu. Khôûi haønh töø Lisboa ngaøy 8.7.1497, ñoaøn ñaõ
caäp beán thaønh phoá Calicut trung taâm thöông maïi lôùn nhaát trong vuøng – beân bôø bieån
Malabar cuûa AÁn Ñoä ngaøy 20.5.1498. Bò tieáp ñoùn vôùi thaùi ñoä thuø ñòch, ñoaøn ñaõ phaûi di chuyeån
ñeán moät thaønh phoá khaùc gaàn ñoù ñeå mua baùn. Ngaøy 18.9.1499, ñoaøn veà ñeán Lisboa sau khi ñaõ
chòu nhieàu toån thaát: maát 2 trong soá 4 taøu vaø gaàn hai phaàn ba thuûy thuû ñoaøn. Buø laïi, soá haøng
hoùa mang veà (gia vò, luïa, ngoïc, nhöõng cheá phẩm baèng ngaø voi) khi baùn ra ñaõ mang laïi soá tieàn
gaáp 60 laàn toån phí cuûa chuyeán ñi. Coù yù nghóa hôn caû laø con ñöôøng daãn ñeán xöù AÁn Ñoä huyeàn
thoaïi ñaõ ñöôïc khaùm phaù, ñoäc quyeàn thöông maïi cuûa caùc thaønh thò Italia ñaõ bò phaù vôõ.
Ngay sau khi Gama trôû veà, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ baét tay chuaån bò moät ñoaøn taøu goàm
13 chieác ñöôïc trang bò vaø chaát ñaày khoâng chæ haøng hoùa, maø caû ñaïi baùc, thuoác suùng vaø ñaïn.
Döôùi söï chæ huy cuûa Alvares Cabral, ñoaøn taøu leân ñöôøng sang AÁn Ñoä. Nhöng gioù muøa Ñoâng
Baéc ñaõ laøm Cabral ñi cheäch höôùng sang taän bôø bieån Brazil (1500). Moät traän baõo döõ doäi ñaõ
ñaùnh ñaém con taøu chôû Bartholomeo Diaz. Nhöng cuoái cuøng Cabral vaãn ñeán ñöôïc bôø bieån AÁn
Ñoä. Nhieäm vuï ñaëc bieät cuûa oâng laø phaù huûy neàn thöông maïi ñaõ coù saün ôû ñaây vaø ñang do caùc
thöông nhaân AÛ raäp naém öu theá (trong luùc ngöôøi AÁn Ñoä vaø ngöôøi Trung Quoác kieåm soaùt hoaït
1
ñoäng thöông maïi ôû bôø bieån phía ñoâng) ñeå giaønh laáy ñoäc quyeàn cho ngöôøi Boà Ñaøo Nha.
Trung taâm buoân baùn ñoà gia vò laø Calicut. Ñaây laø nôi chaát haøng ñi ñeán Trung Quoác, Ñaïi Vieät
vaø caùc xöù trong quaàn ñaûo Indonesia. Vaø cuõng töø ñaây, caùc thöông nhaân AÛ Raäp ñaõ nöông theo
gioù muøa ñeå chôû haøng ñeán vònh Persian vaø bieån Ñoû. Tuy khoâng laøm chuû moät ñaát nöôùc roäng
lôùn, zamorin Calicut vaãn laø moät vò vöông giaøu coù vaø huøng maïnh. Vôùi moät ñoäi taøu chæ coøn laïi
6 chieác, Cabral töï löôïng söùc khoâng theå uy hieáp noåi zamorin. Tuy nhieân, laáy côù ngöôøi daân coù
thaùi ñoä gaây haán choáng laïi ngöôøi Boà Ñaøo Nha (chuyeän xaûy ra laø do caùch haønh xöû thoâ baïo vaø
loãõå maõng cuûa caùc thuûy thuû döôùi quyeàn Cabral), oâng ñaõ ra leänh naõ ñaïn ñaïi baùc vaøo thaønh phoá,
phaù huûy vaø laøm boác chaùy moät soá coâng trình kieán truùc, tröôùc khi boû ñi.
Naêm 1502, Gama caàm ñaàu moät ñoaøn taøu nhieàu hôn 21 chieác chaát ñaày vuõ khí moät
löïc löôïng ñoâng hôn 800 thuûy thuû vaø vôùi nhöõng chæ thò kieân quyeát. Sau khi oâng leân ñöôøng,
theâm nhieàu ñoäi taøu khaùc cuõng chaát ñaày vuõ khí, ñaïn döôïc vaø quaân lính ñöôïc lieân tieáp phaùi ra
khôi ñeå ñaûm baûo cho Gama luùc naøo cuõng coù öu theá veà quaân söï.
Vôùi moät löïc löôïng huøng haäu trong tay, Gama taán coâng khoâng thöông xoùt caùc taøu buoân
cuûa ngöôøi AÛ raäp vaø sau khi cöôùp saïch haøng hoùa, ñaùnh chìm chuùng xuoáng ñaùy ñaïi döông cuøng
vôùi toaøn boä thuûy thuû ñoaøn bò troùi chaët treân taøu. Nhieàu thaønh thò bò baén phaù vaø bò phoùng hoûa.
Nhöõng ngöôøi bò baét ñeàu bò taøn saùt, tröø vaøi ngöôøi bò caét muõi, tai hay tay vaø göûi traû veà cho caùc
vöông haàu ñòa phöông nhö moät lôøi caûnh caùo. Sau khi chieám vaø xaây döïng caùc phaùo ñaøi ôû
Cananore vaø Cochin, Vasco da Gama ñaõ ñeå laïi 9 con taøu beân bôø bieån Malabar nhaèm cuûng coá
vò theá cuûa Boà Ñaøo Nha. Nhö vaäy laø laàn ñaàu tieân treân bieån AÁn Ñoä Döông ñaõ xuaát hieän moät
ñoäi taøu thöôøng tröïc cuûa ngöôøi chaâu AÂu.
Tuy nhieân, ngöôøi ñöôïc Lisboa giao nhieäm vuï toå chöùc quyeàn thoáng trò cuûa ø Boà Ñaøo
Nha treân AÁn Ñoä Döông laïi khoâng phaûi laø Vasco da Gama, maø laø Francisco de Almeida.
Ñöôïc phaùi ñeán AÁn Ñoä Döông thaùng 3.1505 trong tö caùch laø phoù vöông, Almeida nhaän thöùc roõ
raèng neàn taûng cho söï huøng maïnh cuûa Boà Ñaøo Nha laø phaûi laøm chuû ñaïi döông; do vaäy, oâng ñaõ
nhaém ñeán muïc tieâu thieát laäp moät ñeá quoác thuaàn tuùy ven bôø bieån döïa vaøo moät soá caên cöù haûi
quaân. Ñaàu tieân, oâng ñaõ cuûng coá vò theá cuûa Boà Ñaøo Nha ôû Ñoâng Phi baèng caùch chieám ñoùng
Mombasse, Kilma, Mozambique vaø Sofala. Thôøi ñieåm coù yù nghóa quyeát ñònh ñeán quyeàn löïc
cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø thaùng 2.1509, khi döôùi söï chæ huy cuûa Almeida, hoï ñaõ tieâu dieät
haïm ñoäi lieân hợp của ngöôøi Thoå Nhó Kì, AÛ raäp vaø AÁn Ñoä goàm ñeán 200 taøu. Sau bieán coá naøy,
söï caïnh tranh cuûa ngöôøi AÛraäp ñaõ bò loaïi tröø, quyeàn thoáng trò cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha treân bôø
Malabar cuûa AÁn ñaõ ñöôïc xaùc laäp. Giôø chæ coøn nhöõng taøu giöông côø Boà Ñaøo Nha ñi laïi treân
AÁn Ñoä Döông. Muïc tieâu ñaûm baûo ñoäc quyeàn thöông maïi cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ñaït ñöôïc.
Thay Almeida naêm 1509, Alfonso de Albuquerque, ngöôøi moät naêm tröôùc ñoù ñaõ chieám
Hormuz ôû loái vaøo vònh Persian voán coù yù nghóa lôùn veà thöông maïi vaø chieán löôïc, ñaõ theo ñuoåi
moät chuû tröông khaùc: ñoù laø xaây döïng moät ñeá quoác thuoäc ñòa treân luïc ñòa. Sau khi chieám Goa
vaø xaây döïng ôû ñoù moät phaùo ñaøi vaø ñặït moät ñôn vò ñoàn truù maïnh, Albuquerque chieám Ceylan,
moät ñaûo lôùn coù queá moät maët haøng gia vò raát ñöôïc öa chuoäng ôû chaâu AÂu. Ñi tieáp veà phía
ñoâng, Albuquerque vöôït qua eo bieån Malacca, sau khi ñaùnh chieám thò quoác cuøng teân treân
2
ñaûo Malaya vaøo ngaøy 10.8.1511. Nhö vaäy, ngöôøi Aûraäp khoâng coøn cô hoäi buoân baùn vôùi Ñoâng
Nam AÙ. OÂng ñaõ bieán Malacca töø moät trung taâm thöông maïi quoác teá lôùn ôû Vieãn Ñoâng thaønh
moät phaùo ñaøi vöõng chaéc, ñöôïc duøng laøm ñieåm töïa cho hoaït ñoäng cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha
trong vuøng, maø đầu tiên laø ñaùnh chieám quaàn ñaûo Maluku (töùc quaàn ñaûo Gia vò – Spice
Islands). Töø quaàn ñaûo Indonesia, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñi tieáp leân Trung Quoác vaø Nhaät Baûn.
Naêm 1557, hoï thieát laäp beân bôø bieån Nam Trung Quoác moät thöông ñieám ôû Macao.
Nhö vaäy laø vaøo ñaàu theá kæ XVI, “ñeá quoác thuoäc ñòa” cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ daàn
ñöôïc hình thaønh, maø nhöõng ngöôøi saùng laäp ra noù laø Vasco da Gama, Almeida vaø
Albuquerque. Ñeán nhöõng naêm 30 – 40 cuûa theá kæ XVI, nöôùc Boà Ñaøo Nha nhoû beù ñaõ ñaït ñeán
ñænh cao trong söï phaùt trieån cuûa mình, ñaõ bieán thaønh moät cöôøng quoác theá giôùi vôùi nhöõng
thöông ñieám vaø caùc ñoàn luõy raûi ra treân ba bôø luïc ñòa töø Madera vaø Brazil ñeán Trung Quoác vaø
Nhaät Baûn. Treân bôø phía taây chaâu Phi, Boà Ñaøo Nha ñaõ laäp caùc caên cöù ôû Angola, Benguela,
Kilua, Melindi, Mombasse vaø Sofala. Nhöõng caên cöù cuûa noù treân ñaûo Socotra vaø Ormuz ñaõ
yeåm trôï töø phía baéc cho loái ñi vaøo AÁn Ñoä Döông, coøn nhöõng thöông ñieám ôû treân bôø Cambay
(Diu), Malabar (Goa, Calicut, Cochin) vaø treân bôø bieån Coromandel cuûa AÁn Ñoä cuõng nhö treân
ñaûo Ceylan (Colombo) ñaõ laøm cho ngöôøi Boà Ñaøo Nha trôû thaønh chuû cuûa toaøn boä vuøng bieån
nay. Xa hôn nöõa, Malacca, nhöõng thöông ñieám treân ñaûo Sulawesi, Java, treân caùc hoøn ñaûo
Tieåu Sunda vaø Maluku vaø cuoái cuøng laø ôû Trung Quoác (Macao) ñaõ ñöôïc xaây döïng thaønh caùc
ñieåm töïa cho hoaït ñoäng thöông maïi cuûa Boà Ñaøo Nha ôû Vieãn Ñoâng.
II.2. NHÖÕNG ÑAËC ÑIEÅM CUÛA CHEÁ ÑOÄ THÖÏC DAÂN BOÀ ÑAØO NHA.
Cho đến thế kỉ XVI, Bồ Đào Nha vẫn là nước lạc hậu về kinh tế với số dân chỉ khoảng
1,5 triệu. Trong lúc đó, đối tượng xâm lược của họ hầu hết là những quốc gia có trình độ phát
triển không thấp về văn hóa, dân số đông đảo, nên người Bồ Đào Nha không thể chiếm đóng các
lãnh thổ rộng lớn, mà chủ yếu tập trung vào nỗ lực chiếm giữ các cứ diểm có ý nghĩa chiến lược,
tạo điểm tựa cho các hoạt động quân sự, duy trì ưu thế trong một vùng nhất định, đồng thời áp
dụng vhính sách lũng đoạn con đường buôn bán trên biển, kết hợp với quá trình tước đoạt công
khai qua các thương điếm và hoạt động mậu dịch mang nặng tính lừa đảo.
Do khoâng ñuû khaû naêng chieám nhöõng laõnh thoå roäng lôùn, ngöôøi Boà Ñaøo Nha chæ laäp neân
nhöõng ñieåm töïa cho söï thoáng trò cuûa mình treân bôø bieån chaâu Phi, AÁn Ñoä vaø treân caùc ñaûo.
Ngöôøi Boà Ñaøo Nha söû duïng nhöõng ñaát thuoäc ñòa chuû höõu naøy ñeå phaùt trieån ngaønh ngoaïi
thöông cuûa mình, ñeå chieám ñoaït nhöõng haøng hoùa thuoäc ñòa quyù nhaát baèng baïo löïc, mua reû vaø
löøa gaït. Trong giai ñoaïn baønh tröôùng ñaàu tieân cuûa hoï, noåi baät leân söï cöùôp boùc traéng trôïn. Hoï
ñaõ bieán vieäc aên cöôùp treân bieån thaønh moät hieän töôïng hoaøn toaøn ñöôïc hôïp phaùp hoùa. Cuõng
nhö ngöôøi Taây Ban Nha, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñi kieám vaøng ôû khaép nôi vaø haønh ñoäng moät
caùch thoâ baïo nhaát. Cho neân trong suoát theá kæ XVI (töø naêm 1493 ñeán khoaûng naêm 1600) ngöôøi
Boà Ñaøo Nha ñaõ laáy ñi chæ rieâng cuûa chaâu Phi ñeán 276.000 kg vaøng. Haàu nhö laàn thaùm hieåm
naøo ñeán AÁn Ñoä cuõng keøm theo söï cöôùp boùc, chieám ñoaït daân cö ven bieån neáu nhö coù cô hoäi
thuaän tieän. Do ñoù, chaúng haïn nhö, laàn thaùm hieåm thöù tö maø chi phí toå chöùc cho noù toång coäng
laø 200.000 duca, ñaõ ñem veà soá haøng hoaù trò giaù ñeán 1 trieäu duca cuûa caûi maø Albuquerque ñaõ
vô veùt ñöôïc vaøo naêm 1511 khi chieám Malacca.
Nhöng vieäc ñaùnh cöôùp vaø cöôùp boùc tröïc tieáp vaãn khoâng thoûa maõn ñaày ñuû chính saùch
tham lam cuûa Boà Ñaøo Nha ñoái vôùi nhöõng thuoäc ñòa ñaõ chieám ñöôïc. ÔÛ nhöõng nôi ngöôøi Boà
3
Ñaøo Nha ñaõ xaùc laäp ñöôïc söï thoáng trò toaøn boä veà chính trò vaø söï vöõng vaøng veà quyeàn löïc cuûa
mình, thì hoï baét ñaàu thöïc haønh roäng raõi vieäc boùc loät daân cö ñòa phöông baèng thueá khoùa. Ví
duï nhö treân ñaûo Ceylan, hoï ñaõ ñaët ra thöù thueá laáy ñi 1/3 giaù trò cuûa soá taøi saûn ñöôïc ñem laøm
di saûn thöøa keá. Hoï baét thoå daân phaûi troàng nhöõng loaïi caây khoâng cho hoa lôïi cao, nhöng coù ích
cho hoï vaø phaûi noäp 12% toaøn boä thu hoaïch, ngoaøi ra phaûi noäp thueá 7% ñoái vôùi nhöõng haøng
hoùa do daân ñòa phöông xuaát hoaëc nhaäp khaåu. Haønh vi cöôõng ñoaït baèng thueá khoùa cuûa ngöôøi
Boà Ñaøo Nha ñaõ ñaåy thoå daân ñeán caûnh kieät queä. Chính quyeàn Boà Ñaøo Nha cuõng thöïc hieän
chính saùch ñoù caû ôû treân caùc ñaûo Indonesia.
Ñöông nhieân vieäc boùc loät ngöôøi daân thuoäc ñòa nhaèm muïc ñích kieám haøng hoùa ñeå chôû
ñeán chaâu AÂu coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi ngöôøi Boà Ñaøo Nha. Söï phaùt trieån kinh teá ñoàn
ñieàn khoâng ñöôïc chuù troïng, vì cuoái cuøng nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ tìm ñeán ñöôïc nhöõng
nguoàn gia vò quyù giaù, nhieàu nhö huyeàn thoaïi, chæ coøn phaûi tìm caùch chôû chuùng veà chaâu AÂu,
nôi maø nhöõng haøng hoùa naøy coù theå baùn vôùi caùi giaù mang laïi khoaûn lôïi nhuaän khoång loà.
Chaúng haïn nhö nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ chuyeân chôû noâ leä, vaøng, ngaø voi, goã mun
vaø nhöõng thöù haøng khaùc maø hoï kieám ñöôïc ôû chaâu Phi vôùi giaù reû maït. Mozambique laø moät
trung taâm buoân baùn chuû yeáu cuûa bôø ñoâng chaâu Phi. ÔÛ ñaây ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ kieám ñöôïc
soá vaøng beân bôø Sofala nhieàu hôn taát caû nhöõng nôi khaùc. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha laïi kieám ñöôïc
nhöõng haøng hoùa cöïc kì quyù giaù ôû AÁn Ñoä maø chæ phaûi mua vôùi giaù raát hôøi nhö: chaøm, thuoác
phieän, ngoïc, gaïo, ñöôøng, luïa vaø vaûi sôïi boâng (ôû Diu), hoà tieâu (ôû Goa vaø Calicuùt), göøng (ôû
Cananora), queá, hoàng ngoïc, ngoïc (ôû Ceylan) vaø nhieàu haøng hoùa khaùc (goám, thaûm, ñaøn
höông, long naõo, goã mun). Trong ñoù vieäc xuaát caûng hoà tieâu coù yù nghóa lôùn nhaát. Khi ñeán
Indonesia, ngöôøi Boà Ñaøo Nha baét ñaàu chuyeân chôû töø ñoù veà chaâu AÂu ngoaøi hoà tieâu coøn coù
ñinh höông, ñaäu khaáu, hoå phaùch, long naõo, goã ñaøn höông, göøng, gaïo. Ngoïc ñöôïc chôû töø
Hormuz, coøn cheø vaø ñoà söù thì töø Trung Quoác vaø Nhaät Baûn. Vieäc buoân baùn noâ leä mang laïi lôïi
nhuaän ñaëc bieät cao. Ngay töø naêm 1442, ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu vieäc xuaát caûng noâ leä da ñen ñeán
Boà Ñaøo Nha.
Ñeå traû tieàn cho haøng hoùa thuoäc ñòa, ngöôøi Boà Ñaøo Nha cuõng phaûi mang ñeán thuoäc ñòa
moät löôïng vaøng, baïc naøo ñoù cuõng nhö moät soá haøng hoùa chaâu AÂu. Chaúng haïn, nhö hoï mang
ñeán AÁn Ñoä vaûi len, muõ, vuõ khí, caù öôùp muoái, röôïu, daàu vaø nhöõng saûn phaåm khaùc. Nhöng caên
baûn laø hoï ñaõ kieám ñöôïc haøng hoùa thuoäc ñòa vôùi giaù hôøi, hoaëc thaäm chí hoaøn toaøn khoâng phaûi
traû tieàn. ÔÛ AÁn Ñoä, Ceylan vaø nhöõng nôi khaùc, ngöôøi Boà Ñaøo Nha nhaän chuùng döôùi daïng
coáng phaåm. Nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha thöôøng ñöa cho ngöôøi da ñen nhöõng voøng hoät thuûy
tinh, göông soi vaø nhöõng ñoà chôi khaùc ñeå ñoåi laáy haøng hoùa coù giaù trò cao. Baèng vieäc duøng söùc
maïnh quaân söï vaø chính saùch ñe doïa, huûy boû moät caùch löøa ñaûo nhöõng giao keøo ñaõ thoûa thuaän,
nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ mua ñöôïc ñoà gia vò vaø nhöõng haøng hoùa khaùc vôùi giaù haï hôn,
thaäm chí vôùi giaù cöïc kì haï. Theo nhöõng hieäp öôùc buoân baùn ñöôïc kí keát vaøo buoåi ñaàu giöõa
ngöôøi Boà Ñaøo Nha vôùi caùc tieåu vöông AÁn Ñoä, thì vieäc ñònh giaù caû seõ ñöôïc thöông löôïng treân
nguyeân taéc bình ñaúng. Nhöng sau khi haïm ñoäi Ai Caäp vaø AÁn Ñoä bò Almeida ñaùnh tan vaøo
naêm 1509 ôû Diu thì ngöôøi Boà Ñaøo Nha trôû neân thoâ baïo vaø ñôn phöông ñònh giaù haøng hoùa ôû
AÁn Ñoä, xoùa nhoøa ranh giôùi giöõa vieäc buoân baùn vaø söï tröng thu saûn phaåm ñòa phöông.
4
Ngoaøi ra, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ duøng haøng ñöôïc thu gom vôùi giaù re ûôû chaâu Phi ñeå
mua haøng hoùa laïi coøn reû maït hôn cuûa AÁn Ñoä vaø lôïi nhuaän kieám ñöôïc ôû möùc 400% laø chuyeän
thöôøng. Moät taï hoà tieâu giaù ôû AÁn Ñoä laø 2,5 3 duca, baùn ôû Lisboa vôùi giaù 40 (veà sau ruùt
xuoáng coøn 20) duca, coøn moät taï ñinh höông, vaøo thôøi ñoaøn thaùm hieåm Magellan coù theå mua
ñöôïc ôû treân ñaûo Maluku vôùi giaù 2 – 5 duca, ñem baùn ôû Anh vôùi giaù 336 duca.
Tuy mua ñöôïc haøng hoùa phöông Ñoâng vôùi giaù thaät reû, nhöng ngöôøi Boà Ñaøo Nha noùi
chung laïi khoâng nghó tôùi ñeán cung caáp ñoà gia vò reû cho ngöôøi chaâu AÂu. Ngöôïc laïi, khi ñaõ trôû
thaønh ngöôøi phaân phoái ñoäc quyeàn nhöõng haøng hoùa naøy, hoï laïi chæ ñem ñeán caùc thò tröôøng
chaâu AÂu moät soá löôïng gia vò nhö theá naøo ñeå coù theå baùn ñöôïc vôùi giaù cao nhaát. Ngöôøi Boà Ñaøo
Nha ñaõ thu ñöôïc nhöõng moùn laõi khoång loà töø vieäc buoân baùn hoà tieâu vaø khoâng phaûi laø khoâng
coù caên cöù khi ngöôøi ta cho raèng vieäc ñoäc quyeàn buoân baùn moùn haøng naøy ñoái vôùi hoï coøn giaù
trò hôn toaøn boä nhöõng moû vaøng vaø kim cöông maø hoï ñang sôû höõu ôû Brazil. Hoà tieâu thöôøng
ñöôïc baùn ôû chaâu AÂu vôùi giaù cao gaáp 7 – 8 laàn soá tieàn phaûi chi cho noù. Nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo
Nha ñaõ ñoát soá gia vò thöøa ñi vaø haøng naêm chæ chôû ñeán chaâu AÂu 5 – 6 con taøu loaïi haøng quyù
ñoù, töùc laø chæ gaáp 2 – 3 laàn löôïng gia vò maø ngöôøi Venecia ñaõ ñöa ñeán thò tröôøng chaâu AÂu
tröôùc caùc phaùt kieán lôùn veà ñòa lí, maëc duø nhu caàu veà haøng thuoäc ñòa ñaõ taêng hôn raát nhieàu.
Vì vaäy vaøo ñaàu theá kæ XVI, giaù haøng gia vò ôû chaâu AÂu cao hôn ñaùng keå so vôùi hoài theá
kæ XV vaø thaäm chí ngöôøi tieâu duøng nhöõng haøng naøy ôû chaâu AÂu ñaõ thaát voïng tröôùc tieáng vang
ñoàn ñaïi veà nhöõng chieán coâng cuûa caùc nhaø haøng haûi Boà Ñaøo Nha. Töø naêm 1514, chính nhöõng
ngöôøi Venecia laïi phaûi mua ñoà gia vò, vì cuoái möôøi naêm ñaàu cuûa theá kæ XVI, vieäc nhaäp haøng
naøy töø AÁn Ñoä ñeán Ai Caäp vaø Syria ñaõ giaûm ñi nhieàu laém.
Trong nhöõng dòch vuï thöông maïi ñaàu tieân cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ôû phöông Ñoâng,
cuõng coù caû nhöõng thöông gia ngöôøi YÙ vaø Ñöùc tham gia. Ví duï nhö caùc thöông gia ôû Florencia
vaø ngöôøi Genoa cuõng nhö ôû Ausburg hay Nurnberg (Fugger, Hostadte, Imholfe, Velipna) ñaõ
tham gia ñoaøn thaùm hieåm laàn thöù baûy: trong soá 6 con taøu cuûa ñoaøn coù 3 con taøu laø cuûa nhaø
buoân Ñöùc maø tieàn laõi cuûa hoï thu ñöôïc laø 150% – 175% so vôùi soá voán boû ra. Nhöng sau ñoù
neàn thöông maïi Ñoâng AÁn ñöôïc tuyeân boá laø ñoäc quyeàn tuyeät ñoái cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø
ñöôïc baûo veä moät caùch kieân quyeát nhaát. Thoå daân bò eùp buoäc kyù caùc hôïp ñoàng nhaän chæ baùn
ñoà gia vò cuûa hoï cho ngöôøi Boà Ñaøo Nha, ñeå traùnh söï caïnh tranh cuûa nöôùc ngoaøi. Vieäc buoân
baùn cuûa chính nhöõng ngöôøi Boà Ñaøo Nha laïi chuû yeáu naèm trong tay nhaø vua vaø mang tính
chaát taäp trung. Haøng naêm vaøo thaùng Hai, thaùng Ba, ñoaøn taøu Boà Ñaøo Nha ñöôïc phaùi ñi töø
Lisboa treân nhöõng con taøu cuûa nhaø vua vaø coù söï hoä toáng cuûa ñoaøn taøu chieán. Do ñoù, nhöõng
ngöôøi tham gia caùc dòch vuï thöông maïi ñeán AÁn Ñoä ñaõ phaûi noäp cho vua Boà Ñaøo Nha 30%
giaù trò haøng hoùa maø hoï kieám ñöôïc. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha naøo cuõng coù theå tham gia caùc dòch vuï
nhöng vieäc buoân baùn hoà tieâu töùc laø moùn haøng coù lôøi nhaát thì chæ nhaø vua môùi coù quyeàn vaø
trieàu ñình ôû Lisboa trôû thaønh sôû giao dòch thöông maïi thöïc söï. Ngay vieäc buoân baùn vôùi
Mozambique, Ormuz, Malacca, Trung Quoác vaø Nhaät Baûn noùi chung cuõng laø ñoäc quyeàn cuûa
vua Boà Ñaøo Nha. Thaäm chí treân ñaûo Malacca töø naêm 1530 nhöõng laùi buoân Boà Ñaøo Nha cuõng
chæ coù theå ñöôïc mua ñoà gia vò qua ñaïi lí cuûa nhaø vua.
5
Hôn nöõa, haøng hoùa thuoäc ñòa khoâng theå ñeán ñöôïc chaâu AÂu, maø khoâng qua Lisboa.
Lisboa ñöôïc bieán thaønh kho haøng hoùa phöông Ñoâng cho toaøn chaâu AÂu ñeå baùn noù moät caùch
taäp trung cho ngöôøi nöôùc ngoaøi, theo giaù ñoäc quyeàn. Ngöôøi ta ñaõ kòp thôøi caám caùc laùi buoân
Boà Ñaøo Nha baùn haøng hoùa naøy ôû Lisboa döôùi giaù quy ñònh vaø töø naêm 1504 hoï phaûi vaøo caùc
cöûa haøng ñaëc bieät cuûa nhaø vua ñeå baùn laïi nhöõng haøng hoùa ñoù cho thöông nhaân chaâu AÂu theo
giaù ñaõ ñöôïc nhaø vua aán ñònh. Nhöõng haøng hoùa phöông Ñoâng chuû yeáu ñöôïc ñöa töø Lisboa ñeán
Antwerpen laø nôi maø vaøo theá kæ XVI trôû thaønh thuû ñoâ thöông maïi cuûa toaøn Taây AÂu. Caên cöù
theo khoái löôïng haøng buoân baùn thì Antwerpen ñaõ vöôït xa soá haøng hoùa löu thoâng cuûa Venecia
vaø Bruge, vì noù döïa treân moät cô sôû kinh teá roäng lôùn hôn. Tuy nhieân, vieäc buoân baùn ñoà gia vò
giöõa Lisboa vaø Antwerpen coøn phaûi qua tay nhöõng coâng ty thöông maïi ñoäc quyeàn cuûa nöôùc
ngoaøi vaø nhöõng nhaø buoân caù theå, laøm cho giaù haøng taêng leân cao hôn nöõa khi ñeán tay ngöôøi
tieâu duøng.
Ñoù laø phaïm vi toång quaùt cuûa heä thoáng thuoäc ñòa cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha maø caùc phaùt
kieán ñòa lí cuûa caùc nhaø haøng haûi Boà Ñaøo Nha ñaõ tröïc tieáp chuaån bò cô sôû cho noù. Söï phoàn
thònh cuûa noù chæ naèm trong theá kæ XVI. Noù soáng khoâng laâu vì nhöõng maâu thuaãn beân trong cuûa
noù raát gay gaét vaø nhöõng hoaøn caûnh beân ngoaøi laïi khoâng thuaän lôïi. Daân soá ít oûi cuûa Boà Ñaøo
Nha (khoâng quaù moät trieäu ngöôøi), vaø söï yeáu ôùt cuûa neàn kinh teá nöôùc naøy ñaõ maâu thuaãn gay
gaét vôùi caùc thuoäc ñòa naèm raûi ra treân moät dieän tích roäng meânh moâng cuûa noù. Cho neân ngöôøi
Boà Ñaøo Nha khoâng theå ñuû söùc cuûng coá chuùng baèng moät cheá ñoä thuoäc ñòa theo dieän hoaøn
chænh, maø “cheá ñoä thuoäc ñòa theo ñieåm” cuûa hoï chæ coù theå taïo neân nhöõng thöông ñieám nhoû,
khoâng ñuû söùc phaùt trieån hôn nöõa söï baønh tröôùng thuoäc ñòa cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø thaäm
chí khoâng baûo veä noåi nhöõng vò trí ñaõ chieám ñöôïc. Ñoàng thôøi, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ khoângù
theå söû duïng ñöôïc taøi nguyeân thieân nhieân cuûa caùc nöôùc maø hoï ñaõ ñeán vaø thieát laäp neàn taûng
kinh teá cho söï thoáng trò cuûa mình, khoâng theå ñem laïi cho noù moät cô sôû kinh teá naøo ñoù. Vaû
chaêng, ngöôøi Boà Ñaøo Nha thích cöôùp boùc böøa baõi daân cö ñòa phöông vaø xuaát caûng nhieàu
haøng hoùa quyù hôn, neân cuõng ñaõ khoâng ñaët ra cho mình nhieäm vuï ñoù. Caùc phoù vöông Boà Ñaøo
Nha ñaõ haønh ñoäng raát taøn aùc, ñaõ laøm taêng loøng caêm gheùt cuûa thoå daân vaø kích thích söï noåi
daäy cuûa hoï. Ngay ñeán nhöõng ngöôøi AÁn Ñoä theo ñaïo AÁn cuõng tin raèng thaàn thaùnh thaät coâng
baèng khi taïo neân ngöôøi Boà Ñaøo Nha vôùi soá löôïng ít oûi nhö theá vì neáu khoâng thì chuùng ñaõ tieâu
dieät saïch gioáng ngöôøi roài. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ ñöa Coâng giaùo vaøo nhöõng ñaát nöôùc thuoäc
quyeàn mình vaø ñaõ ñöa vaøo ñaây hoaït ñoäng cuûa toøa aùn toân giaùo ñaãm maùu. Chæ rieâng ôû Goa tính
ra ñaõ coù ñeán 80 nhaø thôø vaø tu vieän vôùi 30 nghìn giaùosó . Nhöõng phöông phaùp thoáng trò thuoäc
ñòa cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha mang tính chaát phong kieán. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñònh buø ñaép cho
söï yeáu keùm veà kinh teá baèng moïi haønh ñoäng hung baïo, baèng söï cöôùp boùc ôû thuoäc ñòa. Veà sau
nhöõng ngöôøi Haø Lan vaø ngöôøi Anh cuõng laøm nhö theá nhöng söï cöôùp boùc ôû thuoäc ñòa cuûa hoï
tìm ñöôïc choã döïa cho mình ôû söï giaûm giaù haøng vaø söï saûn xuaát haøng hoùa haøng loaït baèng neàn
ñaïi coâng nghieäp tö baûn chuû nghóa. Coøn nöôùc Boà Ñaøo Nha ôû theá kæ XVI khoâng coù moät neàn
coâng nghieäp phaùt trieån nhaát ñònh vaø chæ xuaát caûng sang phöông Ñoâng nhöõng haøng hoùa tuøy
tieän. Chính noù cuõng mua nhieàu saûn phaåm coâng nghieäp ôû nöôùc ngoaøi. Nhö vaäy, Boà Ñaøo Nha
chöa ñöôïc chuaån bò veà maët coâng nghieäp ñeå laäp neân moät ñeá quoác thuoäc ñòa beàn vöõng. Ngöôøi
Haø Lan vaø ngöôøi Anh vaøo theá kæ XVII ñaõ vöôït ngöôøi Boà Ñaøo Nha veà söï phaùt trieån coâng
thöông nghieäp neân söï baønh tröôùng thuoäc ñòa cuûa ngöôøi Haø Lan vaø Anh coù keát quaû vöõng chaéc
6
hôn. Ngöôøi Haø Lan ñaõ co ùtheå haát caúng ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø taïo ñöôïc cô sôû laâu daøi ôû
Indonesia, tuy ôû chính AÁn Ñoä thì hoï laïi phaûi chòu nhöôøng choã cho ngöôøi Anh.
Nguyeân nhaân khaùc laøm cho heä thoáng thuoäc ñòa Boà Ñaøo Nha khoâng beàn vöõng laø vò trí
ñòa lí raát baát lôïi cuûa noù . Töø ñaàu theá kæ XVI, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ toû ra khoâng ñuû söùc chieám
nhöõng nöôùc roäng lôùn vaø ñoâng daân, chaúng haïn nhö AÁn Ñoä. Khaùc vôùi ngöôøi Taây Ban Nha, treân
con ñöôøng baønh tröôùng thuoäc ñòa cuûa mình, hoï ñaõ gaëp nhöõng vuøng coù neàn vaên hoùa cao hôn,
coù soá daân ñoâng hôn. Ñeå traùnh nhöõng khoù khaên ñaõ naûy sinh trong ño,ù hoï tieáp tuïc tieùân xa hôn
nöõa veà phía ñoâng, ñeå buø ñaép cho söï yeáu keùm veà quaân söï cuûa mình baèng söï môû roäng nhöõng
quan heä buoân baùn maø hoï ñaõ thieát laäp ñöôïc. Nhöng, cuoái cuøng, khi ñeán Nhaät Baûn, ngöôøi Boà
Ñaøo Nha ñaõ keùo daõn ñöôøng giao thoâng cuûa mình quaù daøi ñeán möùc treân thöïc teá khoâng theå baûo
veä noù ñöôïc. Chính tình traïng phaân taùn cuûa caùc ñaát thuoäc ñòa vaø caùc thöông ñieám cuûa ngöôøi
Boà Ñaøo Nha ñaõ laøm cho vieäc baûo veä chuùng trôû neân khoù khaên.
Ngoaøi ra, ôû chaâu AÂu, tình theá chính trò beân ngoaøi laïi toû ra baát lôïi ñoái vôùi Boà Ñaøo Nha.
Söï phaùt trieån theá löïc chính trò cuûa Taây Ban Nha ôû theá kæ XVI trôû thaønh moái ñe doïa ñoái vôùi noù
vaø vaøo naêm 1580 ñaõ ñöa ñeán haäu quaû suy vong cho Boà Ñaøo Nha. Vua Taây Ban Nha Felipe II
ñaõ lôïi duïng söï giaùn ñoaïn cuûa vöông trieàu Boà Ñaøo Nha ñeå tuyeân boá mình laø ngöôøi keá vò hôïp
phaùp ngoâi vua Boà Ñaøo Nha vaø ñeå cuûng coá tham voïng cuûa mình, oâng ñaõ phaùi ñeán Boà Ñaøo
Nha vieân coâng töôùc Alba cuøng moät ñaïo quaân huøng maïnh. Nhö theá laø nöôùc Boà Ñaøo Nha cuøng
vôùi toaøn boä cô ngôi thuoäc ñòa cuûa mình ñaõ trôû thaønh vaät sôû höõu cuûa vua Taây Ban Nha. Felipe
II voäi vaõ söû duïng taát caû khaû naêng taøi chính rôi vaøo tay mình vaø duøng ñaëc quyeàn rieâng cuûa
nhaø vua Boà Ñaøo Nha veà ñoäc quyeàn buoân baùn hoà tieâu vaø nhöõng haøng hoùa khaùc haøng naêm ñaõ
thu veà töø AÁn Ñoä khoaûng 413 trieäu maravedis (1) ñeå boå sung cho ngaân quyõ cuûa mình. Nhöng
chính quyeàn Taây Ban Nha laïi lao vaøo caùc cuoäc chieán tranh ôû chaâu AÂu vaø ñaõ khoâng laøm gì
ñöôïc ñeå baûo veä caùc ñaát thöïc daân cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ôû phöông Ñoâng. Trong khi ñoù, töø
cuoái theá kæ XVI ngöôøi Haø Lan ñaõ höôùng vaøo ñaây vaø sau moät cuoäc ñaáu tranh aùc lieät, hoï ñaõ haát
caúng ngöôøi Boà Ñaøo Nha ra khoûi ñoù. Vieäc buoân baùn cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vôùi phöông Ñoâng
ngaøy caøng bò giaûm suùt.
Cuoái cuøng, vaøo naêm 1640, khi nöôùc Boà Ñaøo Nha thoaùt khoûi söï thoáng trò cuûa ngöôøi Taây
Ban Nha, thì noù cuõng khoâng theå naøo khoâi phuïc ñöôïc ñeá quoác thuoäc ñòa cuûa mình ôû phöông
Ñoâng, nôi maø ngöôøi Haø Lan vaø ngöôøi Anh ñaõ baùm chaéc roài. Tôùi naêm 1661, thuoäc Boà Ñaøo
Nha chæ coøn coù Goa vaø Diu ôû AÁn Ñoä vaø Macau ôû Trung Quoác. Thaät ra, ø vào naêm 1654, ngöôøi
Boà Ñaøo Nha ñaõ ñuoåi ñöôïc ngöôøi Haø Lan ra khoûi Brazil, nôi maø ngöôøi Haø Lan ñaõ chieám ñöôïc
vaøo naêm 1624 vaø nhöõng naêm tieáp theo. Ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ thay ñoåi chính saùch kinh teá
cuûa mình vaø neáu nhö ôû theá kæ XVI Brazil chuû yeáu chæ laø nôi ñi ñaøy, thì giôø ñaây, hoï ñaõ laäp neân
ôû ñoù nhöõng ñoàn ñieàn troàng mía vaø trôû thaønh ngöôøi cung caáp ñöôøng cho chaâu AÂu vaøo cuoái theá
kæ XVII – XVIII. Vieäc gieo troàng cacao, luùa, boâng, thuoác laù, ngoâ ngaøy caøng ñöôïc môû roäng vaø
cho ra nhöõng saûn phaåm quyù. Vieäc tìm ra nhöõng moû vaøng ôû Brazil töø cuoái theá kæ XVII ñaõ coù yù
nghóa to lôùn, thaäm chí ñaõ daãn ñeán söï xuaát hieän nhöõng tænh “thuaàn moû”. Vaøng ñaõ thu huùt
nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán Brazil, maëc duø chæ coù nhöõng ngöôøi khoâng laøm ngheà buoân baùn
1()
Maravedis (ngöôøi AÛ raäp goïi laø marabetin) ñôn vò nhoû cuûa tieàn teä Taây Ban Nha tröôùc ñaây.
7
vaø phaûi laáy vôï Boà Ñaøo Nha môùi ñöôïc cö truù treân laõnh thoå naøy. Ñeán giöõa theá kæ XVIII, vieäc
khai thaùc vaøng ôû Brazil ñaõ ñaït ñeán quy moâ lôùn nhaát. Coù ñeán 80.000 ngöôøi laøm. Nhöõng moû
kim cöông giaøu coù nhaát cuõng ñoùng vai troø quan troïng, nhaát laø töø naêm 1720. Ngöôøi da ñen
ñöôïc ñöa ñeán caùc ñoàn ñieàn ôû Brazil vôùi soá löôïng raát lôùn. Vaøo theá kæ XVII – XVIII, vieäc buoân
baùn ôû Brazil cuûa Boà Ñaøo Nha taêng gaáp 20 laàn.
Vieäc cöôùp boùc Brazil ñaõ laøm cho xö naøyù ngheøo khoå vaø cheát daàn moøn maëc duø coù söï
choáng traû maõnh lieät cuûa daân baûn xöù. Hoï khoâng chòu noãi tình traïng khoå sai cuûa cheá ñoä ñoàn
ñieàn. Töø nhöõng naêm 70 – 80 cuûa theá kæ XVII, nhöõng ngöôøi noâ leä da ñen baét ñaàu ñöôïc chôû
ñeán vuøng naøy. Hoï phaûi xa toå quoác vaø bò töôùc maát khaû naêng khaùng cöï vöõng vaøng.
Nhöng töø ñaàu theá kæ XVIII, chính nöôùc Boà Ñaøo Nha laïi bieán thaønh thuoäc ñòa cuûa tö
baûn Anh vôùi möùc ñoä cao, thaønh caùi ñuoâi noâng nghieäp cuûa neàn coâng nghieäp Anh. Thaäm chí
vieäc buoân baùn ôû Brasil cuûa Boà Ñaøo Nha cuõng rôi vaøo tay nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi maø chuû
yeáu laø ngöôøi Anh. Theo Hieäp öôùc Methuen naêm 1703, nöôùc Anh trôû thaønh ngöôøi ñoäc quyeàn
cung caáp vaûi len cho Boà Ñaøo Nha vaø ñöôïc mieãn thueá, sau khi ñoåi laïi baèng vieäc giaûm möùc
thueá chæ coøn 1/3 ñoái vôùi röôïu vang Boà Ñaøo Nha nhaäp vaøo Anh (gaây thieät haïi cho röôïu vang
Phaùp vì thueá cuûa röôïu Phaùp vaãn giöõ nguyeân). Nöôùc Boà Ñaøo Nha laâm vaøo tình traïng phuï
thuoäc hoaøn toaøn vaøo nöôùc Anh veà kinh teá vaø chính trò. Naêm 1754, Boà Ñaøo Nha nhaäp cuûa Anh
ñeán 2/3 soá haøng caàn thieát thuoäc raát nhieàu loaïi vaø ñeán cuoái theá kæ XVIII ñaõ bieán thaønh ngöôøi
cung caáp röôïu nho cho quyù toäc Anh.
III.3. CHEÁ ÑOÄ CAI TRÒ CUÛA THÖÏC DAÂN BOÀ ÑAØO NHA ÔÛ MALACCA (MALAYA).
I.3.1. Nguyeân nhaân Malacca thaát thuû mau choùng.
Do vò trí ñòa lí naèm aùn ngöõ ngay treân ñöôøng bieån noái lieàn caùc nöôùc Taây AÂu vôùi nhöõng
vuøng ñaát troàng troït caây höông lieäu vaø caùc loaïi caây nhieät ñôùi phöông Ñoâng, Malaya trôû thaønh
vuøng ñaàu tieân ôû Ñoâng Nam AÙ coù quan heä thöông maïi vôùi nhöõng laùi buoân cöôùp bieån Boà Ñaøo
Nha, nhöõng keû tieân phong cuûa chuû nghóa tö baûn thöïc daân Taây AÂu. Naêm 1505, moät ñoaøn taøu
Boà Ñaøo Nha gaàn 40 chieác do Francisco de Aldeima chæ huy boû neo ngoaøi khôûi Malacca.
Ngay ñaàu naêm sau, vua Boà Ñaøo Nha ñaõ ra leänh cho Almeida tìm caùch laäp ngay taïi haûi caûng
naøy moät phaùo ñaøi kieâm thöông ñieám nhaèm hoaøn thaønh cho vieäc phaùt trieån hoaït ñoäng buoân
baùn höông lieäu vaø khoáng cheá ñöôøng bieån töø Taây sang Ñoâng ngang qua eo bieån cuøng teân.
Malacca vaøo thôøi ñieåm naøy thuoäc laõnh thoå vöông trieàu Hoài giaùo Malacca, ra ñôøi naêm
1400. Töø moät laøng nhoû naèm treân cöûa soâng Malacca vaøo ñaàu theá kæ XV, nhôø moät soá ñieàu kieän
thuaän lôïi maø Malacca ñaõ mau choùng phaùt trieån thaønh moät thaønh phoá caûng phoàn thònh nhaát
trong vuøng. Trung taâm cuûa moät vöông quoác huøng maïnh maø laõnh thoå luùc cöïc thònh cuûa noù
döôùi trieàu vua Mahmud (1488 – 1511) ñaõ bao goàm phaàn lôùn baùn ñaûo Malaya (laõnh thoå cöïc
Baéc lan roäng ñeán Patani), moät phaàn Ñoâng Baéc Sumatra. Nhö vaäy, toaøn boä eo bieån Malacca
ñeàu vò vöông quoác caûng naøy khoáng cheá.
8
Thöïc ra ngay trong thôøi kì cöïc thònh, Malacca ñaõ chöùa trong loøng khoâng ít nhöôïc ñieåm
cô baûn.
Do buoân baùn vôùi nhieàu vuøng khaùc nhau treân theá giôùi maø ôû Malacca taäp trung nhieàu
saéc daân khaùc nhau: ngöôøi AÛ raäp töø Cairo, Mecca vaø Aden, ngöôøi AÁn töø Gujerat, Malabar vaø
Coromandel, thöông nhaân Xieâm töø Arakan, Pegu, ngöôøi Chaøm, Khmer, Trung Quoác, nhöõng
ngöôøi soáng ôû Java, Maluku, Banda vaø nhöõng ñaûo khaùc... Tomes Pires öôùc tính ôû Malacca
ngöôøi ta noùi ñeán 84 thöù tieáng. Nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác ñeán ñaây ñeå laøm giaøu trong khi ngöôøi
baûn xöù laïi coù möùc soáng thaáp keùm hôn raát nhieàu. Noâng nghieäp, ngheà sinh soáng chuû yeáu cuûa
ngöôøi baûn xöù, khoâng ñöôïc chuù yù phaùt trieån. Laø ngöôøi sôû höõu chuû taát caû ñaát ñai, sultan haàu
nhö khoâng laøm gì ñeå caûi tieán tình traïng laïc haäu cuûa noâng nghieäp. Haäu quaû laø Malacca phaûi
thöôøng xuyeân ñoái phoù vôùi neàn thieáu huït thöïc phaåm. Giaù sinh hoaït cao baát thöôøng, vaø tình
traïng naøy caøng theâm traàm troïng do caùc saéc thueá ñaëc bieät ñaùnh treân thöïc phaåm. Giôùi noâng
daân, ngö phuû vaø lao ñoäng nhaäp cö cuõng nhö binh só ngöôøi Malaya coù moät möùc soáng chæ ñuû
toàn taïi.
Moät choã nhöôïc khaùc cuûa sultanat Malacca noùi rieâng, caùc sultanat Malaya noùi chung,
laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh xaâu xeù noäi boä ñaõ giaønh quyeàn thöøa keá ngai vaøng vaø caû chöùc vuï
bendahara giöõa hai doøng hoï coù theá löïc nhaát vaø kình choáng nhau raát aùc lieät laø Tun Perat vaø
Tun Ali ñaõ laøm löïc löôïng bò suy yeáu vaø gaây chia reõ traàm troïng trong noäi boä. Treân baùn ñaûo
Malaya tröôùc ñoù chöa bao giôø toàn taïi moät quoác gia huøng maïnh ñuû söùc laán aùt caùc tieåu quoác
khaùc ñeå cho ra ñôøi moät ñaát nöôùc thoáng nhaát. Quan heä giöõa caùc tieåu quoác Malaya vôùi nhau laø
quan heä thaân thuoäc vaø thoáng trò. Töø theá kæ VII ñeán theá kæ XIV caùc tieåu quoác Malaya phaûi
thaàn phuïc caùc vöông trieàu ôû Java vaø Sumatra. Phaûi ñôïi ñeán khi vöông quoác Majapahit bò suïp
ñoå (ñaàu theá kæ XV) thì Malacca môùi coù cô hoäi khaúng ñònh vai troø cuûa noù trong lòch söû Malaya
nhö laø quoác gia ñaàu tieân coù laõnh thoå bao goàm gaàn nhö toaøn boä baùn ñaûo Malaya hieän nay. Söï
nghieäp thoáng nhaát caùc tieåu quoác Malaya chæ thaät söï dieãn ra töø naêm 1456, döôùi trieàu vua
Mansur (1459 – 1477). Nhö vaäy, quoác gia Malaya thoáng nhaát – neáu coù theå goïi ñöôïc nhö vaäy
– ra ñôøi khoâng laâu tröôùc khi chaïm traùn vôùi ngöôøi Boà Ñaøo Nha. Trieàu ñaïi cöïc thònh cuûa
Mahmud chöa laøm ñöôïc gì nhieàu ñeå coá keát quoác gia non treû naøy thaønh moät khoái chaët cheõ.
Quan heä giöõa Malacca vaø caùc tieåu quoác vaãn coøn laø quan heä thaàn phuïc cuûa caùc theá löïc phong
kieán caùt cöù tröôùc chính phuû phong kieán taäp quyeàn trung öông. YÙ thöùc daân toäc chöa coù ñieàu
kieän baét reã saâu vaøo ñôøi soáng daân toäc ñeå trôû thaønh moät thöù tình caûm khoâng theå thieáu ñöôïc,
moät nhaân toá ñoaøn keát caùc tieåu quoác Malaya vaøo söï nghieäp chung ñoái phoù vôùi moái ñe doïa
xaâm löôïc töø beân ngoaøi.
Thaønh phaàn daân cö phöùc taïp, coù tinh thaàn daân toäc yeáu ôùt, tình traïng khan hieám löông
thöïc, tình traïng noäi boä xaâu xeù, moái quan heä rôøi raïc vôùi caùc chö haàu ; ñoù laø nhöõng choã yeáu cô
baûn khieán Malacca bò thaát thuû tröôùc moät löïc löôïng xaâm löôïc khoâng laáy gì laøm ñoâng, taïo cô
hoäi cho chuû nghóa thöïc daân phöông Taây coù ñöôïc choã ñöùng thuaän lôïi trong buoåi ñaàu baønh
tröôùng cuûa noù ôû Ñoâng Nam AÙ.
I.3.2. Thöïc daân Boà Ñaøo Nha toå chöùc cheá ñoä cai trò Malacca.
9
Töø naêm 1511, lòch söû Malaya gaén lieàn vôùi lòch söû baønh tröôùng thuoäc ñòa cuûa thöïc daân
chaâu AÂu ôû Ñoâng Nam AÙ.
Sau khi chieám ñöôïc Malacca, ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñaõ döïng leân ôû ñoù moät phaùo ñaøi vöõng
chaéc haàu bieán thaønh phoá caûng naøy thaønh moät trong nhöõng cöù ñieåm chính cuûa ñeá quoác thöïc
daân Boà Ñaøo Nha ôû phöông Ñoâng, cuøng vôùi Goa, Daman, Diu, Hormuz vaø Sokotra.
Vieäc cai trò Malacca ñöôïc toå chöùc theo caùch sau. Ngöôøi giöõ troïng traùch kinh teá laø tö
leänh phaùo ñaøi (töø naêm 1571 mang danh hieäu Thoáng ñoác phöông Nam) do vua Boà Ñaøo Nha
boå nhieäm theo nhieäm kì 3 hoaëc 4 naêm. Giuùp vieäc cho oâng naøy laø Hoäi ñoàng thaønh phoá goàm
moät soá thaønh vieân do phoù vöông Goa chæ ñònh, thaåm phaùn chính, thö kí hoäi ñoàng, 7 thaåm
phaùn ñöôïc baàu ñeå phuï traùch coâng taùc tö phaùp vaø taøi chính cuûa thaønh phoá vaø moät soá thaønh
vieân vì nghóa vuï (giaùm muïc...). Quaân ñoàn truù vaø haïm ñoäi Malacca do vieân toång tö leänh chæ
huy, cuõng ñöôïc phoù vöông boå nhieäm trong thôøi haïn 3 naêm.
Ngöôøi Boà Ñaøo Nha giöõ laïi moät soá chöùc vuï cuûa sultanat cuõ: bendaharat phuï traùch taát caû
nhöõng daân cö khoâng theo ñaïo Thieân Chuùa vaø ngöôøi nöôùc ngoaøi; temenggong cai quaûn daân
baûn ñòa (Malaya vaø Menangkabau) sinh soáng ôû vuøng Malacca ; shahbandar ngöôøi giuùp
vieäc cuûa bendaharat ñöôïc giao traùch nhieäm ñaùnh thueá caùc taøu thuyeàn khoâng phaûi cuûa
ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø tieáp ñaõi caùc phaùi vieân ngoaïi quoác vaø ñöa hoï ñeán gaëp thoáng ñoác. Caùc
coäng ñoàng ngöôøi chaâu AÙ Trung Quoác, Java, Tamil ñeàu coù ngöôøi phuï traùch rieâng. Nhieäm
vuï cuûa hoï laø ñaïi dieän chính quyeàn Boà Ñaøo Nha ñeå ñaûm baûo luaät phaùp vaø traät töï coäng ñoàng.
Chính saùch cai trò cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ôû Malacca mang nhieàu maâu thuaãn. Hoï chuû
taâm duy trì thaønh phoá caûng naøy nhö laø thöông caûng kho haøng gioáng nhö tröôùc, nôi luoàng
haøng hoùa töø AÁn Ñoä phaûi ñi ngang qua ñoù ñeå ñeán vuøng quaàn ñaûo, ñoàng thôøi hoï laïi muoán bieán
Malacca thaønh moät trong nhöõng phaùo ñaøi chính baûo veä ñoäc quyeàn thöông maïi cuûa Boà Ñaøo
Nha ôû caùc nöôùc vuøng bieån phía nam. Chính quyeàn thuoäc ñòa muoán taát caû caùc taøu thuyeàn qua
laïi eo bieån chæ ñöôïc caäp beán moãi Malacca vaø saün saøng aùp duïng cheá ñoä khuûng boá taøn baïo ñeå
duy trì chính saùch ñoäc quyeàn thöông maïi naøy, nhöng laïi ñaùnh thueá raát cao trong khi ñeå cho
taøu cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha ñöôïc höôûng moïi öu ñaõi.
Bồ Dào Nha lợi dụng các băng cướp biển bản địa ở eo biển Malacca để ép buộc các tàu
buôn ghé vào cảng của Malacca. Những thương cảng gần Malacca như Deli, Aceh, Bantam,
Patani… đều bị cấm buôn bàn với tàu buôn nước ngoài. Dựa vào sức mạnh hải quân sẵn có, Bồ
Đào Nha tổ chức các đội tuần tiễu, ép buộc các tàu buôn đi ngang eo biển Malacca phải vào
nộpthuế cho nhà cầm quyền, còn nếu phản khàng thì họ sẽ bắt hết thủy thủ đoàn và đánh chìm
tàu. Thuế phải nộp là rất nặng. Trước năm1544, chỉ thuyền buôn đến từ Trung Quốc là phải nộp
6% thuế tính trên tổng giá trị hàng hóa, ¼ hàng hóa nhập kho và được chiết khấu 8% khi bán ra
thị trường. Nhưng sau năm 1544, bất luận là thuyền buôn đến từ đâu đều phải nộp 6% tổng giá
trị, trừ lương thực. Ngoài nghĩa vụ thuế vừa nêu, các thuyền buôn còn phải đóng các khoản tiền
khác . Bù lại, chủ các thuyền đó có thêm nhiều cơ hội trao đổi hàng với cư dân bản địa.
Taát caû caùc tình hình treân ñaõ khieán caùc thöông nhaân chaâu AÙ nhaát laø thöông nhaân Hoài
giaùo, boû ñeán caùc caûng khaùc ôû Baéc vaø Ñoâng Sumatra, ôû Nam baùn ñaûo Malaya, Taây Java. Naïn
tham nhuõng lan traøn trong caùc vieân chöùc. Moät nhöôïc ñieåm khaùc trong cheá ñoä thoáng trò cuûa Boà
10
Ñaøo Nha laø chính saùch heïp hoøi toân giaùo ñaõ daãn ñeán nhöõng haønh ñoäng taøn baïo ñoái vôùi cö daân
ñòa phöông voán theo Hoài giaùo.
Toàn taïi trong moät theá giôùi Malaya – Indonesia Hoài giaùo thuø ñòch, quyeàn löïc cuûa thöïc
daân Boà Ñaøo Nha ôû Malaya chöa bao giôø vöôït quaù phaïm vi Malacca vaø vuøng phuï caän. Maët
Nam, Ñoâng vaø Baéc Malacca bò bao vaây bôûi caùc tieåu quoác Johore, Pahang vaø Perak naèm döôùi
quyeàn cai trò cuûa caùc haäu dueän trieàu Malacca, voán raát thuø haän keû xaâm löôïc.
Ngay sau khi chieám ñöôïc Malacca vaø trong suoát thôøi kì thoáng trò ôû ñaây, thöïc daân Boà
Ñaøo Nha ñaõ phaûi ñöông ñaàu vôùi söï choáng ñoái cuûa coäng ñoàng ngöôøi Java ñoâng ñuùc. Caùc
sultanat Baéc vaø Ñoâng Java thöôøng xuyeân ñe doïa con ñöôøng thöông maïi töø Malacca ñeán quaàn
ñoaøn Maluku Trung taâm buoân baùn gia vò voán cuõng ñaõ bò thöïc daân Boà Ñaøo Nha khoáng cheá.
I.3.3. Cuoäc chieán tranh tam giaùc Johore Aceh – Malacca trong caùc theá kæ XVI
vaø XVII.
Ñoái thuû chính cuûa thöïc daân Boà Ñaøo Nha laø sultanat Johore chieám vai troø haøng ñaàu
trong sốï caùc tieåu quoác Malaya trong caùc theá kæ XVI – XVII.
Sau khi Malacca bò thaát thuû, sultan Mahmud chuyeån ñeán mieàn Nam, ñònh laäp moät
sultanat laáy thöôïng löu soâng Johore laøm vuøng trung taâm. Tuy nhieân do thöôøng xuyeân gaây
chieán vôùi thöïc daân Boà Ñaøo Nha vaø sultanat Aceh, caùc sultan ñaõ nhieàu laàn di chuyeån kinh ñoâ
cuûa hoï: khi thì ôû quaàn ñaûo Rhio-Linga, khi thì doïc theo soâng Johore, caùch bôø bieån khaù xa ñeå
ñaûm baûo an toaøn.
Johore ngay töø ñaàu ñaõ quyeát lieät choáng ngöôøi Boà Ñaøo Nha nhaèm hai muïc ñích: caûn trôû
thöïc daân Boà Ñaøo Nha xaùc laäp ñoäc quyeàn thöông maïi ôû eo bieån; chieám laïi vaø phuïc hoài
sultanat Malacca. Trong nöûa ñaàu theá kæ XVI, tröôùc khi cuoäc chieán tranh tam giaùc Johore
Aceh Malacca thuoäc Boà Ñaøo Nha khôûi söï, sultanat Johore ñaõ nhieàu laàn (1515 – 1519;
1523; 1524) toå chöùc caùc cuoäc tieán coâng vaøo Malacca hoaëc vaây haõm ngaët ngheøo caûng thị
naøy ; nhöng chính noù cuõng bò thöïc daân Boà Ñaøo Nha tieán coâng (1536, 1538).
Naèm ôû cöïc Baéc Sumatra, sultanat Aceh chæ moät thôøi gian ngaén sau khi Malacca bò
thaát thuû ñaõ vöôn leân thaønh moät trong nhöõng trung taâm thöông maïi chính cuûa quaàn ñaûo nhôø
vieäc caùc thöông nhaân chaâu AÙ khoâng coøn söû duïng ñöôøng haøng haûi ñi ngang qua eo bieån
Malacca, maø ñi ñöôøng voøng qua Baéc Sumatra, chaïy doïc theo bôø bieån Taây Nam ñaûo naøy vaø
voøng leân eo bieån Sunda ñeå ñeán vuøng quaàn ñaûo.
Sau khi khuaát phuïc caùc caûng Pedir vaø Paseù ôû Baéc Sumatra, Aceh ñaõ lao vaøo cuoäc
chieán tranh giaønh quyeàn kieåm soaùt ñöôøng haøng haûi qua eo bieån Malacca choáng laïi thöïc daân
Boà Ñaøo Nha vaø sultanat Johore.
Keùo daøi gaàn moät theá kæ töø naêm 1530 ñeán naêm 1636 khi Iskandar Shah cuûa Aceh töø
traàn, ñaùnh daáu thôøi kì suy suïp cuûa sultanat naøy, cuoäc chieán tranh tam giaùc Johore – Aceh –
11
Boà Ñaøo Nha ñaõ ñaøo saâu maâu thuaãn giöõa hai tieåu quoác Malaya – Indonesia cuûa thôøi naøy
khieán chuùng khoâng theå taäp hôïp löïc löôïng ñaùnh ñuoåi keû xaâm löôïc, laøm cho thöïc daân Boà Ñaøo
Nha duy trì ñöôïc aùch thoáng trò kéo dài suốt 130 năm ôû Malacca. Trong suốt thời gian vừa nêu,
Malacca sẽ không còn cơ hội để thoát khỏi số phận của voán dó chöa bao giôø ñoùng ø moät phaùo
ñaøi thöông ñieám giöõa moät theá giôùi Malaya – Indonesia thuø ñòch.Cuoái cuøng, người Bồ Đào
Nha bò ñaùnh baät khoûi ñaây, khoâng phaûi bôûi ngöôøi baûn xöù maø bôûi hai cöôøng quoác thöïc daân
khaùc – Anh vaø Haø Lan.
Ñeán ñaây cuõng caàn ñeà caäp ñeán söï kieän laø cuoäc ñaáu tranh choáng thöïc daân Boà Ñaøo Nha
ñaõ taïo ñieàu kieän cho đạo Hồi taêng cöôøng aûnh höôûng ôû caùc sultanat ven bieån. Caùc nöôùc naøy
ñaõ trôû thaønh trung taâm truyeàn baù ñaïo Hoài ñeán quaàn ñaûo. Chính trong theá kæ XVI maø ñaïo Hoài
ñaõ giaønh ñöôïc öu theá trong theá giôùi Malaya – Indonesia. Chieán thaéng cuûa ñaïo Hoài khoâng chæ
taùc ñoäng ñeán caùc moái quan heä noäi taïi cuûa vuøng bôø bieån Ñoâng Nam AÙ, maø coøn aûnh höôûng caû
ñeán caùc quan heä phaùt trieån hôn veà vaên hoùa giöõa Ñoâng Nam AÙ vôùi AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc Trung
Caän Ñoâng; ñaïo Hoài, ñeán löôït noù, ñaõ trôû thaønh ngoïn côø duy nhaát taäp hôïp caùc sultanat ven
bieån trong cuoäc chieán tranh choáng laïi boïn thöïc daân ngoaïi nhaäp.
BAØI 2
LÒCH SÖÛ CHUÛ NGHÓA THÖÏC DAÂN TAÂY BAN NHA
_____________________________
I.
NHÖÕNG PHAÙT KIEÁN ÑÒA LÍ QUAN TROÏNG
VAØ HOAÏT ÑOÄNG XAÂM CHIEÁM THUOÄC ÑÒA CUÛA NGÖÔØI TAÂY BAN NHA
Trong luùc ngöôøi Boà Ñaøo Nha lieân tieáp gaët haùi nhöõng thaønh coâng vang doäi trong quaù
trình tìm ra con ñöôøng haøng haûi daãn sang phöông Ñoâng, ngöôøi Taây Ban Nha laùng gieàng ñaõ
khoâng ngoài yeân. Nhöng Christopher Columbus, nhaø thaùm hieåm löøng danh mang laïi vinh
quang cho Taây Ban Nha laïi khoâng phaûi laø coâng daân nöôùc naøy. Voán laø ngöôøi goác Genoa
(Italia), Columbus tin raèng oâng coù theå ñi ñeán phöông Ñoâng baèng caùch ñi theo höôùng ngöôïc
laïi vôùi ngöôøi Boà Ñaøo Nha töùc höôùng Taây. Nhaän thöùc ñòa lí naøy ñöôïc oâng ruùt ra töø caùc baûn
ñoà vaø coâng trình cuûa Ptolemy, moät hoïc giaû Hy Laïp soáng trong theá kæ II. Chæ coù ñieàu laø oâng
naøy ñaõ phoùng ñaïi luïc ñòa AÂu – AÙ vaø thu heïp chu vi quaû ñaát, do vaäy Columbus ñaõ laàm töôûng
con ñöôøng ñi theo höôùng taây seõ ngaén hôn con ñöôøng ñi theo höôùng ñoâng.
12
Khôûi haønh ngaøy 3.8.1492, ñoaøn taøu cuûa Columbus sau khi vöôït Ñaïi Taây Döông ñaõ ñeán
quaàn ñaûo Bahamas maø oâng laàm töôûng laø moät phaàn cuûa AÁn Ñoä. Sau khi khaúng ñònh chuû
quyeàn cuûa vua Taây Ban Nha ñoáivôùi caùc ñaûo naøy, Columbus ñaõ quay veà. OÂng coøn thöïc hieän
theâm ba chuyeán ñi töông töï nöõa. Naêm 1515, 9 naêm sau khi Columbus qua ñôøi, moät nhaø haøng
haûi ngöôøi Florencia teân Amerigo Verpucci ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng nhöõng mieàn ñaát maø
Columbus phaùt hieän thöïc ra laø moät chaâu luïc môùi (nghóa laø chöa ñöôïc ngöôøi chaâu AÂu theå hieän
treân baûn ñoà cuûa hoï), maø khoâng laâu sau ñöôïc ñaët teân laø America (chaâu Mó). Nhö vaäy, ngöôøi
Taây Ban Nha vaãn chöa ñeán ñöôïc AÁn Ñoä.
Ngay sau chuyeán ñi ñaàu tieân cuûa Columbus (8.1492-3.1493 ), vua Taây Ban Nha ñaõ
yeâu caàu Giaùo hoaøng xaùc nhaän chuû quyeàn cuûa nhöõng vuøng ñaát ñöôïc Columbus phaùt hieän, vôùi
nhöõng quyeàn lôïi töông töï nhö nhöõng gì giaùo hoaøng ñaõ chöùng thöïc cho Boà Ñaøo Nha trong
thaäp nieân 1450. Sau moät thôøi gian thöông thuyeát, ngaøy 7.6.1494, hai nöôùc Taây Ban Nha vaø
Boà Ñaøo Nha ñaõ kí, tröôùc söï chöùng kieán cuûa giaùo hoaøng Alexander VI, Hieäp öôùc Tordesillas
phân ranh phạm vi hoạt động của hai nước. Ñöôïc goïi laø “kinh tuyeán giaùo hoaøng”, ñöôøng ranh
phaân chia ñöôïc xaùc ñònh caùch quaàn ñaûo Azores 370 liga (1 liga = 5,92km) veà phía taây. Ñi
qua giöõa caùc kinh tuyeán 41 vaø 45 ôû phía taây Greenwich vaø chaïy doïc Ñaïi Taây Döông töø baéc
xuoáng nam, Kinh tuyeán giaùo hoaøng phaân cắt ñòa caàu thaønh hai phaàn: taát caû nhöõng mieàn ñaát
môùi ñöôïc phaùt hieän naèm veà phía ñoâng cuûa noù (chaâu Phi, chaâu AÙ, theâm Brasil cuûa Nam Mó)
thuoäc quyeàn sôû höõu cuûa Boà Ñaøo Nha, coøn nhöõng phaàn ñaát naèm veà phía taây (chaâu Mó vaø caùc
hoøn ñaûo Thaùi Bình Döông) thuoäc chuû quyeàn cuûa Taây Ban Nha. Nhưng do quả đất trón nên khi
đoàn tàu cua Magella đến quần đảo Maluku, thì giữa Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha đã xảy ra
xung đột. Phải đến năm 1559, hai nước kí một văn kiện mới ơ Zaragossa lấy đường kinh tuyến
17 về phía Đông của quần đảo Maluku làm lằn ranh phân chia phạm vi hoạt động độc quyền của
hai nước: phần nằm về phía Tây là của Bồ Đào Nha, còn phần nằm về phía Đông là của Tây Ban
Nha.
Như vậy, căn cứ vào hai văn kiện Tordesilla và Zaragossa, Tây Ban Nha gần như được
trọn châu Mĩ, còn Bồ Đào Nha thu gom cả hai châu Phi và Á. Có thể xem diễn biến này đánh
dấu sự phân chia thế giới lần thứ nhất.
Thaùng 9.1519, Magellan, moät ngöôøi Boà Ñaøo Nhaõ caàm ñaàu moät ñoaøn taøu thaùm hieåm
ñöôïc vua Taây Ban Nha taøi trôï, ñaõ leân ñöôøng tìm ñeán AÁn Ñoä baèng caùch vöôït qua cöïc nam
chaâu Mĩ. Sau ba naêm gian khoå, ngaøy 6.9.1522, ñoaøn thaùm hieåm ñaõ veà ñeán Taây Ban Nha sau
khi ñaët chaân leân quaàn ñaûo Philippines vaø quaàn ñaûo Maluku. Nhö vaäy laø laàn ñaàu tieân, nhaân
loaïi ñaõ thöïc hieän ñöôïc chuyeán ñi voøng quanh theá giôùi.
Coâng cuoäc xaâm chieám thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha ñöôïc khôûi ñaàu ngay sau chuyeán ñi
thaùm hieåm ñaàu tieân cuûa Columbus.
Ngay trong nhöõng naêm ñaàu, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ chieám ñöôïc vuøng bieån Caribbean,
laøm chuû caùi goïi laø xöù Taây AÁn (West Indies). Treân thöïc teá, thuoäc ñòa nhoû beù do Columbus laäp
neân trong chuyeán thaùm hieåm ñaàu tieân ôû ñaûo Hispanola (Haiti) ñaõ bò maát, nhöng naêm 1493
13
oâng laïi ñöôïc phaùi ñeán chaâu Mó laàn thöù hai, cuøng vôùi ñoaøn taøu goàm 17 chieác vaø 2000 ngöôøi,
ñaõ laäp laïi treân hoøn ñaûo naøy moät thuoäc ñòa beàn vöõng hôn goïi laø Isabella.
Columbus ñaõ ñònh ra nhieàu ñieàu cho chính saùch kinh teá cuûa ngöôøi Taây Ban Nha ôû
chaâu Mó. OÂng ñaõ kieân nhaãn tìm vaøng nhöng khoâng thaáy nên ñaõ baét thoå daân da ñoû noäp moät soá
vaøng nhaát ñònh trong moät thôøi haïn ñònh saün. Ñoàng thôøi döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Columbus nhöõng
ngöôøi Taây Ban Nha baét ñaàu noâ dòch thoå daân, ñaøn aùp söï khaùng cöï cuûa hoï moät caùch cöïc kì taøn
baïo. Thaäm chí Columbus coøn göûi caû noâ leä thöøa veà Taây Ban Nha. Trong laàn thaùm hieåm thöù ba
cuûa mình ñeán chaâu Mó (baét ñaàu töø naêm 1498), Columbus baét ñaàu phaân phaùt cho những người
đi cùng cácï vuøng ñaát roäng vaø quyeàn boùc loät söùc lao ñoäng cöôõng böùc cuûa ngöôøi Indian. Nhö
vaäy ngay töø cuoái naêm 1499, chính Columbus ñaõ tham gia vaøo vieäc ñaët cô sôû cho cheá ñoä noâ leä
ôû ñoàn ñieàn. Chaúng bao laâu sau vieân toaøn quyeàn ñaûo Espanola laø De Ovaldo ñaõ laäp neân treân
ñaûo naøy haøng loaït vuøng daân cö coá ñònh vaø nhöõng ñoàn ñieàn troàng mía roäng lôùn, ñoàng thôøi môû
roäng hôn nöõa vieäc boùc loät nhöõng thoå daân ñaõ bò bieán thaønh noâ leä. Ñeå kieåm soaùt vieäc buoân baùn
ôû thuoäc ñòa, Sôû Thöông maïi ñaõ ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1503 ôû Senilia vaø thaønh laäp Hoäi
ñoàng söï vuï AÁn Ñoä vaøo naêm 1511 ñeå giaùm saùt toaøn boä hoaït ñoäng cuûa boä maùy haønh chính ôû
thuoäc ñòa. Trong giai ñoaïn baønh tröôùng ban ñaàu naøy vaãn chæ coù moät soá ít ngöôøi ôû Taây Ban
Nha muoán ñi trong nhöõng chuyeán vöôït ñaïi döông ñaày nguy hieåm, thaäm chí ñeán caû nhöõng tuø
nhaân cuõng coøn thích ngoài tuø hôn laø ñi nhö theá. Một lí do khác là không phải ngay từ đầu người
Tây Ban Nha đã kiếm được những món lợi kếch xù. Trong chuyện nảy, phải đợi đến lúc họ đặt
chân lên lục địa và đi sâu vào bên trong. Côn khaùt vaøng cuûa người Tây Ban Nhaï khoâng ñöôïc
thoûa maõn treân caùc hoøn ñaûo Taây AÁn, coøn vieäc toå chöùc neàn kinh teá ñoàn ñieàn laø moät vieäc raát
chaùn ngaùn vaø ít lôïi nhuaän ñoái vôùi nhöõng keû maïo hieåm thöïc daân.
Vieäc baønh tröôùng thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha coù ñöôïc quy moâ thöïc söï cuûa noù muoän
hôn moät chuùt, sau caùc phaùt kieán ñòa lí cuûa Balboa, Magellan v.v...,vào lúc ngöôøi Taây Ban
Nha tìmõ tôùi nhöõng vuøng coù neàn vaên hoùa coå vaø phong phuù.
Vaøo naêm 1511, döôùi söï chæ huy cuûa Velasquez, vieäc xaâm chieám ñaûo Cuba do
Columbus tìm ra ñaõ baét ñaàu. Dù không vấp phải sự kháng cự mãnh liệt của người bản xứ, hoạt
động xâm chiếm vẫn diễn ra hết sức tàn bạo. Tính chất này được thể hiện rõ quaø vieäc thieâu soáng
thoå daân. Loøng caêm thuø cuûa hoï ñoái vôùi keû xaâm löôïc maïnh meõ ñeán möùc laø khi nhöõng ngöôøi
Taây Ban Nha baét ñaàu khuyeán duï moät thoå daân ñaõ ñöùng treân giaøn löûa haõy tieáp nhaän ñaïo Coâng
giaùo ñeå sau khi cheát coù theå leân thieân ñaøng thì ngöôøi ñoù ñaõ cöï tuyeät vì sôï gaëp phaûi ngöôøi da
traéng ôû treân ñoù. Trong hai ba naêm tieáp theo, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ ñaët cô sôû vöõng chaéc ôû
Cuba, sau khi ñaõ laäp neân ôû ñaây nhieàu vuøng daân cö cuûa mình vaø cheá ñoä thuoäc ñòa roõ raøng.
Sau ñoù laø baét ñaàu vieäc chuaån bò cho nhöõng ñoaøn thaùm hieåm môùi, maø một trong số đó là
ñoaøn cuûa Balboa tôùi eo Panama. Cuøng naêm aáy (naêm 1513) vieân thoáng ñoác ñaûo Puerto Rico
laø Ponce de Leon phaùt hieän ra moät baùn ñaûo lôùn, ñaët teân laø Florida (nôû hoa). Naêm 1517, ñoaøn
thaùm hieåm cuûa Fernando Cordova phát xuất töø ñaûo Cuba ñaõ daãn ngöôøi Taây Ban Nha ñeán baùn
ñaûo Yucatan. Chaúng laâu sau, haàu nhö toaøn boä bôø phía Taây vònh Mejico ñaõ ñöôïc Grijanva
14
khaûo saùt. Con ñöôøng xaâm löôïc cuûa conquistador
nhö theá.
(2)
noåi tieáng laø Cortez cuõng ñaõ ñöôïc saép ñaët
Fernando Cortez laø moät trong soá nhöõng keû ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát cuûa boïn maïo hieåm
thöïc daân thôøi ñoù. OÂng laø con moät tieåu quyù toäc, ñaïi uùy boä binh ñeán ôû San Domingo (thaønh phoá
chính cuûa ñaûo Espanola) vaøo naêm 1504 trong chuyeán ñi maïo hieåm vaø kieám laõi deã daøng. ÔÛ
ñaây, sau khi nhaän ñöôïc nhöõng ñoàn ñieàn tuyeät dieäu, oâng trôû thaønh moät chuû ñoàn ñieàn giaøu coù
vaø moät keû boùc loät taøn aùc. Cuoái cuøng, sau khi ñöôïc thoáng ñoác Velasquez phong laøm ñoâ ñoác tö
leänh haïm ñoäi, Cortez ñaõ coù theå môû roäng voõ ñaøi hoaït ñoäng cuûa mình, höôùng vaøo vieäc tìm toøi
vaø xaâm chieám thuoäc ñòa vuøng ñaát ôû phía baéc Yucatan. Cortez say mê với công cuộc thaùm
hieåm ñeán möùc ñaõ ñem caû taøi saûn rieâng vaø toaøn boä soá tieàn vay möôïn cung caáp trang bò cho
ñoaøn. OÂng ñaõ quaûng caùo roäng raõi chuyeán ñi do oâng khôûi xöôùng ñeå tuyeån moä nhöõng ngöôøi
tình nguyeän, höùa heïn chieán lôïi phaåm vaø ban thöôûng ruộng ñaát cuøng vôùi nhöõng ngöôøi Indian
nô lệ. Baèng nhöõng bieän phaùp thöïc tieãn naøy, oâng ñaõ toå chöùc ñöôïc moät ñoaøn taøu goàm 11 chieác,
vôùi 110 thuûy thuû, 508 boä binh vaø 200 ngöôøi Indian. Ñoaøn taøu coù 14 ñaïi baùc baèng ñoàng vaø 16
ngöïa.
Vaøo giöõa thaùng Hai 1519, ñoaøn taøu tieán veà bôø bieån Yucatan, baét ñaàu moät chuyeán ñi
taùo baïo mà ở möùc ñoä ñaùng keå laø coâng vieäc töï yù cuûa Cortez nhaèm muïc ñích chinh phuïc
Mejico. Khi ñaët chaân leân hoøn ñaûo Cosumen (ôû phía Ñoâng Baéc ñaûo Yucantan), Cortez baét
ñaàu truyền bá ñaïo Coâng giaùo vaø thuû tieâu caùc ngaãu töôïng. Sau ñoù, voøng qua Yucatan, oâng ñi
vaøo xöù Tabazco. Ơû ñaây, ông ñaõ vaáp phaûi cuoäc khaùng cöï kòch lieät cuûa 30.000 ngöôøi Indian
ñöôïc vuõ trang baèng cung teân, muõi lao vaø ñaù. Nhöng khi 16 lính kî Taây Ban Nha do Cortez
daãn ñaàu taán coâng vaøo phía söôøn daân Indian thì nhöõng ngöôøi naøy laïi töôûng ngöïa laø vaät sieâu
nhieân, neân ñaõ boû chaïy taùn loaïn vì kinh hoaûng. Ñeå kyû nieäm chieán thaéng, Cortez ñaõ laäp thaønh
phoá Santa Maria de la Victoria, roài tieáp tuïc tieán nöõa. Khi ñeán vuøng ñaát cuûa lieân minh caùc boä
laïc Indian ôû Mejico, oâng ñaõ laäp treân bôø bieån thaønh phoá Vera Cruz và baét ñaàu thöïc hieän troø
ngoaïi giao meàm moûngvới hy voïng phá vôõ khoái lieân minh naøy. Baèng caùch mua chuoäc, höùa
heïn vaø haêm doïa, oâng ñaõ loâi keùo ñöôïc nhöõng thuû lónh cuûa moät soá boä laïc voán phuïc tuøng sự
thoáng trò cuûa ngöôøi Aztec. Sau ñoù, Cortez ñi ñeán nöôùc cuûa ngöôøi Aztec vaø tieán vaøo thuû ñoâ
thaønh phoá Mexico naèm ôû giöõa moät hoà lôùn treân hoøn ñaûo coù con ñeâ daøi noái vôùi bôø. Lôïi duïng söï
meâ tín cuûa ngöôøi daân Indian vaø söï sôï haõi cuûa hoï tröôùc loaïi suùng phaùt löûa, Cortez ñi vaøo phaùo
ñaøi beân ngoaøi nom coù veû kieân coá, vaø ñaõ baét giöõ thuû lónh toái cao cuûa ngöôøi Aztec laø
Montezuma vaø ñaõ töï cai quaûn ñaát nöôùc naøy trong 6 thaùng, vöøa thu thueá, vöøa cöû quan laïi,
v.v... Trong laâu ñaøi cuûa thuû lónh toái cao, nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ laáy ñöôïc “kho baùu
Montezuma” noåi tieáng, goàm vaøng khoái, nhöõng cheá phaåm baèng vaøng, nhöõng bình ñöïng ñaày
ngoïc. Chæ rieâng soá vaøng cuûa caùi kho huyeàn thoaïi naøy cuõng ñaùng giaù ñeán 10 – 12 trieäu ruùp
vaøng. Sau khi chia 1/5 cuûa caûi chieám ñöôïc ñeå noäp cho vua Taây Ban Nha, Cortez töï thöôûng
cho mình baèng caùch laáy rieâng toaøn boä soá ngoïc bích vaø trích laáy moät khoaûn troäi hôn soá tieàn
rieâng maø oâng ñaõ chi phí ñeå trang bò cho ñoaøn thaùm hieåm. Sau ñoù, ông môùi chia soá cuûa caûi
coøn laïi giöõa nhöõng ngöôøi tham gia chuyeán ñi.
2()
Tieáng Taây Ban Nha, coù nghóa laø ngöôøi chinh phuïc.
15
Vaøo naêm 1520, ôû Mexico coù moät cuoäc khôûi nghóa nhaân daân buøng leân choáng ngöôøi Taây
Ban Nha. Ngöôøi Taây Ban Nha bò bao vaây phaûi boû chaïy khoûi thaønh phoá giöõa hoà trong ñeâm
toái. Bò nhöõng ngöôøi Aztec taán coâng treân ñeâ, hoï bò maát soá cuûa caûi chieám ñöôïc, quaân kò, suùng
ñaïi baùc vaø phaàn lôùn binh lính. Baûn thaân Cortez cuõng bò thöông naëng. Nhöng moät naêm sau,
oâng trôû laïi bao vaây Mejico, khi ñaõ coù nhöõng thuyeàn chieán do ngöôøi Taây Ban Nha ñoùng ôû bôø
phía beân kia hoà. Sau khi bao vaây thaønh thò vaø caét ñöôøng tieáp teá löông thöïc, roài caû nöôùc uoáng
nöõa (phaù maùng daãn nöôùc) Cortez ñaõ chieám ñöôïc thuû ñoâ Mejico vaøo thaùng Taùm 1521. Baèng
söï khuûng boá raát döõ doäi, baèng bieän phaùp cöôõng böùc theo ñaïo Coâng giaùo, Cortez ñaõ baét Mejico
phaûi phuïc tuøng. Theá laø vöông quoác coå xöa, coù ñaát roäng, ngöôøi ñoâng, coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi
vaø ñoäc ñaùo, treân danh nghóa ñaõ trôû thaønh taøi saûn cuûa vua Taây Ban Nha, maø thöïc teá laø laõnh
ñòa cuûa moät luõ ngöôøi maïo hieåm taùo tôïn vaø hung baïo.
Vaøo naêm 1522, Cortez ñöôïc nhaø vua phong laøm toaøn quyeàn cuûa xöù Taây Ban Nha môùi
(Mexico) sau khi treân thöïc teá oâng ñaõ naém quyeàn haønh tuyeät ñoái ôû nöôùc naøy. Nhöng ñeán naêm
1529, chính quyeàn Taây Ban Nha lo sôï tröôùc theá löïc to lôùn cuûa Cortez neân chæ trao cho oâng
quyeàn quaân söï. Nhöng naém trong tay moät laõnh ñòa roäng lôùn ôû Mejico, Cortez ñaõ trôû thaønh
chuû ñoàn ñieàn lôùn nhaát. Keû chinh phuïc tham lam thuoäc ñòa Mejico ñaõ trôû thaønh chuùa ñaát nhôø
ñi theo con ñöôøng nguy hieåm cuûa boïn maïi hieåm thöïc daân. Cortez ñaõ raùo rieát môû roäng vuøng
ñaát thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha ôû theá kæ XVI.
Một nhà chinh phục tiêu biểu khác của Tây Ban Nha là Francisco Pizarro. Ông laø con
rieâng cuûa moät só quan boä binh vôùi moät phuï nöõ noâng thoân bình thöôøng. Thôøi treû, oâng laø moät
gaõ muïc ñoàng vaø cho ñeán luùc cheát vaãn coøn muø chöõ. Cho neân, ngay ôû chaâu Mó, Pizarro phaûi
vaát vaû laém môùi ñöôïc phong laøm só quan, nhöng moùn boång loäc ít oûi thì khoâng ñuõ thoûa maõn
loøng tham lam cuûa oâng. Trong khi ñoù ngay töø khi ñoaøn thaùm hieåm cuûa Balboa ñi qua eo
Panama, thì qua thoå daân, tieáng ñoàn ñaõ ñeán tai nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha laø ôû phía nam nöôùc
Peru coù raát nhieàu vaøng. Chuyeán ñi ñeán ñaát nöôùc ñaày höùa heïn trôû thaønh öôùc mô thaàm kín cuûa
Pizarro, luùc ñoù ñang tham gia ñoaøn thaùm hieåm cuûa Balboa. Coâng vieäc maø Balboa môùi baét
ñaàu, caàn ñöôïc hoaøn thaønh vaø bôø bieån Thaùi BÌnh Döông cuûa chaâu Mó ñaõ loâi cuoán nhöõng keû
chinh phuïc Taây Ban Nha ñeán khoaûng roäng bao la cuûa noù.
Nhôø coù söï giuùp ñôõ veà taøi chính cuûa linh muïc Coâng giaùo giaøu coù laø Louise, Pizarro ñaõ
ñi veà phía nam, xuaát phaùt töø Panama doïc theo bôø taây cuûa Nam Mó vaøo naêm 1524. Ngöôøi
cuøng coäng taùc vôùi oâng laø Almagro cuõng ñi theo höôùng ñoù. Caû hai ñoaøn chæ coù hai con taøu vôùi
200 ngöôøi vaø vì vaäy chæ cöôùp boùc ñöôïc moät laøng naèm treân bôø bieån Columbia. Toaøn boä ñoaøn
thaùm hieåm ñi thaêm doø. Tuy vậy,á nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha cuõng ñeán ñöôïc ñaát nöôùc giaøu coù
cuûa caùc boä laïc coù neàn vaên hoùa laâu ñôøi boä laïc Inca. Hai naêm sau, ñoaøn thaêm doø thöù hai
ñöôïc toå chöùc, vaø cuoái cuøng, Pizarro ñaõ ñöôïc thaáy söï giaøu coù ñaëc bieät cuûa Nam Mó. Muøa xuaân
naêm 1528, oâng trôû veà Taây Ban Nha, daãn theo 3 ngöôøi Peru, maáy con la ma soáng vaø nhöõng
saûn vaät Peru khaùc. OÂng ñöôïc Carlos I cho toå chöùc moät ñoaøn thaùm hieåm lôùn ñeán Peru vaø laøm
thoáng ñoác toaøn quyeàn toaøn boä ñaát ñai chieám ñöôïc. Baûn thaân Pizarro vaø nhöõng ngöôøi tham gia
ñoaøn thaùm hieåm thöù hai naøy ñöôïc nhaän danh hieäu quyù toäc.
16
Khi trôû laïi Panama, vaøo naêm 1531, Pizarro höôùng 3 con taøu ñeán Peru. Ñoäi quaân cuûa
oâng chæ goàm 200 ngöôøi được trang bị suùng phaùt löûa, nhưng raát ít. Tuy nhieân ñoaøn thaùm hieåm
cuõng coù moät soá lính kò laø thöù ngöôøi Inca raát sôï, nhöng con soá cuõng chæ veûn veïn coù 50. Vaøo
muøa xuaân 1532, sau khi ñeán ñöôïc thaønh phoá Tumbesa, Pizarro ñaõ can thieäp vaøo söï tranh
chaáp trieàu chính cuûa ngöôøi Inca vaø tieán saâu veà höôùng thaønh phoá Cahamacca, theo lôøi môøi
cuûa thuû lónh toái cao cuûa Peru laø Atahunapa. Ñi qua sa maïc khoâ caèn, khôû sôû vì noùng vaø khaùt
nöôùc roài sau khi vöôït qua daõy nuùi Andes, nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ tieán chieám moät quoác
gia roäng lôùn maø trong tay chæ coù 110 lính boä vaø moät ít lính kò. Khi tôùi Cahamacca, baát thình
lình Pizarro baét giam thuû lónh nöôùc naøy baèng vuõ löïc, vieän côù oâng ta töø choái khoâng tieáp nhaän
ñaïo Coâng giaùo. Khi ñaõ naém quyeàn, vôùi danh nghóa ngöôøi thuû lónh bò caàm tuø Pizarro ñoøi oâng
ta tieàn chuoäc vaø chính Atahuanpa phaûi ra leänh mang taát caû vaøng, baïc töø khaép mieàn döôùi
quyeàn oâng ta, trong voøng hai thaùng phaûi chôû ñeán Cahamcca. Trò giaù cuûa caûi thu ñöôïc baèng 15
trieäu ruùp vaøng. Sau khi chia noäp cho vua Taây Ban Nha moät phaàn naêm soá cuûa cöôùp ñöôïc,
Pizarro chia phaàn coøn laïi cho nhöõng ngöôøi tham gia chuyeán ñi, trong ñoù moãi ngöôøi nhaän ñöôïc
soá cuûa caûi trò giaù ñeán 10.000 ruùp vaøng. Phaàn lôùn tieàn chuoäc rôi vaøo tay Pizarro vaø caùc anh em
oâng. Sau ñoù maøn kòch ñeâ tieän “phieân toøa” ñaõ ñöôïc baøy ra ñeå xöû ngöôøi laõnh ñaïo daân Inca,
buoäc toäi oâng ta aâm möu choáng laïi ngöôøi Taây Ban Nha, keû suøng töôïng vaø coù nhieàu vôï, neân
vaøo thaùng Taùm 1533, Atahuanpa bò haønh hình. Sau ñoù moät thaùng, Pizarro chieám ñöôïc thaønh
phoá Cuzco laø thuû ñoâ cuûa caû quoác gia Inca maø khoâng gaëp söï choáng cöï ñaùng keå naøo vaø ñaõ ñaët
leân ngoâi moät trong soá nhöõng ngöôøi muoán thöøa keá (Manco, ngöôøi ñaõ nhaän thaàn phuïc vua Taây
Ban Nha).
Chính phuû Taây Ban Nha chuaån y vieäc xaâm chieám cuûa Pizarro vaø ñoåi teân Peru thaønh
Castillia Môùi. Pizarro ñöôïc phong chöùc toaøn quyeàn vaø haàu töôùc, vaø ñaõ trôû thaønh keû naém
quyeàn cuûa caû moät ñaát nöôùc. Cuoäc noåi daäy cuûa thoå daân ñöùng ñaàu laø Manco bùng ra vaøo naêm
1536 ñaõ bò ñaøn aùp.
Vieäc xaâm löôïc Peru ñaõ môû ñöôøng cho ngöôøi Taây Ban Nha tieán xa hôn veà phía nam.
Vaøo naêm 1535, Almagro ñöôïc phaùi ñi xaâm chieám xöù Toledo môùi, vuøng ñaát ngaøy nay goïi laø
Chile vaø 5 naêm sau, Pizarro cöû tôùi ñaây ñoaøn thaùm hieåm thöù hai De Valdivia, ñaõ hoaøn thaønh
caên baûn vieäc chinh phuïc Chile. Chính Almagro trôû thaønh moät ñoái thuû nguy hieåm, neân ñaõ bò
Pizarro gieát vaøo naêm 1538, vaø 3 naêm sau ñeán löôït Pizarro laïi bò phe caùnh cuûa Almagro haï
saùt. Nhö vaäy laø ôû Trung vaø Nam Mó ñaõ hình thaønh neân “ñeá quoác thuoäc ñòa” döôùi quyeàn Taây
Ban Nha. Ñeá quoác naøy ñaõ ñoùng vai troø to lôùn trong vieäc phaùt trieån kinh teá cuûa Taây Ban Nha.
II. CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA CHUÛ NGHÓA THÖÏC DAÂN TAÂY BAN NHA.
Vieäc söû duïng ban ñaàu nhöõng thuoäc ñòa chaâu Mó cuûa ngöôøi Taây Ban Nha raát laø thoâ sô,
böøa baõi vaø vaét kieät taøi nguyeân cuûa nhöõng vuøng chieám ñöôïc. Trong quaù trình xaâm löôïc cuûa hoï
vaø caû nhöõng naêm veà sau, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ cöôùp boùc moät caùch töï nhieân taát caû nhöõng gì
rôi vaøo tay hoï vaø ñöôïc xem laø ñaùng giaù. Söï maïo hieåm cuûa Cortez vaø Pizarro laø baèng chöùng
cuï theå raèng “vieäc tích luõy ban ñaàu” cuûa tö baûn ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhö theá naøo. Ngöôøi Taây
Ban Nha chuû yeáu ñi tìm vaøng, baïc vaø ñeå chieám ñöôïc nhöõng thöù ñoù hoï khoâng töø moät toäi aùc vaø
söï löøa ñaûo naøo ñeå cöôùp, gieát vaø laáy caép nhöõng vaät trang hoaøng ôû caùc ñeàn thôø ñòa phöông.
17
Tuy nhieân, söï cöôùp boùc tröïc tieáp khoâng thoûa maõn ñöôïc heát loøng tham cuûa nhöõng keû
maïo hieåm thöïc daân vì ñoù chæ laø nguoàn thu nhaäp nhaát thôøi vaø khoâng vöõng chaéc. Vì vaäy ngay
töø thôøi Columbus, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ baét ñaàu buoân baùn vôùi ngöôøi Indian ôû Theá giôùi Môùi,
baèng caùch baùn cho hoï moät vaøi thöù ñoà trang söùc, nhöõng vaät voâ ích vaø taàm thöôøng, vaø duøng
“vieäc buoân baùn töông töï” laøm moät phöông tieän ñeå cöôùp ñoaït traéng trôïn cuûa caûi. Nhöõng haøng
hoùa, mang töø Taây Ban Nha ñeán ñöôïc ñem phaân phoái moät caùch cöôõng böùc cho nhöõng thoå daân
vôùi söï can thieäp cuûa caùc quan toøa, theo giaù cao kinh khuûng, laøm cho chuùng coù theå thu ñöôïc
lôïi nhuaän töø 100 – 300%, maø coù khi coøn ñeán 400 – 500%. Khi ñoù, nhöõng thoå daân bò baét buoäc
phaûi mua nhöõng thöù hoï khoâng caàn thieát nhö cuùc aùo, ren, dao caïo, nhöõng cuoán saùch maø hoï
khoâng hieåu gì heát. Nhöõng vieân quan toøa maãn caùn ñaõ buoäc taát caû thoå daân döôùi quyeàn phaûi
ñeo kính ñeå tieän chia nhau nhöõng thöù haøng hoùa reû ñaõ cung caáp cho hoï.
Daàn daàn vieäc buoân baùn nhieàu lôøi ñaõ coù toå chöùc quy cuû vaø ñöôïc xuùc tieán moät caùch
vöõng chaéc. “Heä thoáng hai ñoaøn taøu” maø moät taøu ñi vaøo muøa xuaân (thaùng 4 – thaùng 5) töø
Sevilia ñeán Vera Cruz, mang haøng ñeán Taây AÁn vaø Mejico (Taây Ban Nha Môùi). Ñoaøn taøu thöù
hai ñi töø Sevilia vaøo cuoái muøa heø (thaùng 8 – thaùng 9) höôùng ñeán Porto Belo treân bôø Panama.
Ngöôøi ta chuyeân chôû nhöõng haøng hoùa maø noù ñem tôùi ñi tieáp theo theo ñöôøng boä qua eo
Panama vaø sau ñoù leân taøu ven Thaùi Bình Döông ñeán Peru vaø Chile. Ngöôøi ta cuõng hay hôïp
nhaát caû hai ñoaøn taøu laïi, cuøng nhoå neo moät luùc ôû Taây Ban Nha, vì nguy cô bò cöôùp bieån taán
coâng raát lôùn. Haøng naêm, Taây Ban Nha ñaõ ñöa ñeán Theá giôùi Môùi gaàn 100 con taøu coù söùc chôû
300 – 500 taán trang bò quaân söï, binh lính, nhöõng teân thöïc daân, nhaø buoân vaø ngöïa, cuõng nhö
daï, luïa, vaûi lanh, cheá phaåm kim loaïi, saét, röôïu, haøng xa xæ, daàu oâ liu vaø nhöõng haøng hoùa
khaùc. Ñöôïc söï giuùp ñôõ thöïc söï cuûa caùc quan toøa, nhöõng thaày tu Taây Ban Nha ñaõ baùn ñöôïc
nhöõng chuoãi traøng haït moät caùch thuaän lôïi vaø vì vaäy thöù haøng cöùu vôùt linh hoàn naøy ñöôïc chôû
ñeán chaâu Mó vôùi nhöõng kieän lôùn.
Khi trôû veà, caùc con taøu Taây Ban Nha ñaõ chuyeân chôû nhöõng haøng quyù giaù khoâng theå so
saùnh ñöôïc maø tröôùc tieân laø vaøng vaø baïc. Ví nhö töø naêm 1521 ñeán naêm 1544 haøng naêm chôû töø
chaâu Mó ñeán Taây Ban Nha vôùi con soá hôi phoùng ñaïi moät chuùt laø 2.900 kg vaøng vaø 30.700kg
baïc, coøn töø naêm 1545 ñeán 1560 laø 5.500 kg vaøng vaø 246.000kg baïc. Do ñoù ñeán cuoái theá kæ
XVI gaàn 83% soá kim loaïi cöôùp ñöôïc treân theá giôùi thuoäc veà nöôùc Taây Ban Nha (3). Thaäm chí
vaøo giöõa theá kæ XVIII töø ñaát chaâu Mó cuûa ngöôøi Taây Ban Nha, haøng naêm vaøng, baïc ñöôïc chôû
ñi nhieàu gaáp ba laàn röôõi (tôùi 18 trieäu piastr) noâng saûn trò giaù cuûa haøng chæ coù 5 trieäu piastr,
coøn khoâng theå noùi gì veà vieäc haøng xuaát caûng saûn phaåm coâng nghieäp. Ngoaøi vaøng vaø baïc,
ngöôøi Taây Ban Nha coøn chôû töø chaâu Mó ñöôøng, cacao, goã Brasil, ñaù quyù, ngoïc trai, caùnh
kieán, thuoác laù, boâng, chaøm, nhöïa thôm, da vaø moät soá haøng hoùa khaùc.
Cuõng nhö ngöôøi Boà Ñaøo Nha, ngöôøi Taây Ban Nha kieân quyeát caám vieäc buoân baùn cuûa
ngöôøi nöôùc ngoaøi ôû thuoäc ñòa vaø cho ñoù laø söï buoân laäu. Haøng hoùa cuûa caùc nhaø buoân nöôùc
ngoaøi bò tòch thu cuøng vôùi taøu cuûa hoï keå caû tröôøng hôïp hoï ñeán ñoù do taøu bò tai naïn. Coøn
nhöõng thuûy thuû nöôùc ngoaøi thì bò töû hình hoaëc khoå sai chung thaân. ÔÛ ngay Taây Ban Nha, cho
Theo nhöõng taøi lieäu chính xaùc hieän ñaïi, trong voøng theá kæ XVI, töø chaâu Mó qua Sevilia coù 7439 taán baïc
ñöôïc ñöa ñeán chaâu AÂu vaø vaøo cuoái theá kæ naøy, 78,6% soá kim loaïi quyù cöôùp ñöôïc treân theá giôùi laø thuoäc caùc moû
ôû chaâu Mó.
3()
18
ñeán taän naêm 1717 caùc con taøu duøng ñeå ñi chaâu Mó cuõng chæ ñöôïc trang bò ôû Sevilia, chæ ñeán
naêm 1717, thaønh thò Cadiz môùi ñöôïc quyeàn naøy vaø sua nöõa môùi ñeán nhöõng thaønh phoá khaùc.
Vì vaäy, chaúng haïn nhö ngay nhöõng ngöôøi daân Aragon cuõng khoù maø tham gia ñöôïc vaøo vieäc
buoân baùn naøy. Nhöõng nhaø buoân rieâng leû chæ coù quyeàn ñöa taøu cuûa mình ñeán chaâu Mó, trong
nhöõng ñieàu taøu ñaõ ñöôïc pheùp, vaø coù ñaëc quyeàn buoân baùn thích hoïc. Toaøn boä vieäc buoân baùn ôû
thuoäc ñòa phaûi chòu söï kieåm soaùt cuûa Sôû Thöông maïi ôû Sevilia ñaët döôùi quyeàn Hoäi ñoàng Söï
vuï AÁn Ñoä. Vieäc buoân baùn giöõa caùc thuoäc ñòa ñeàu bò caám. Cuõng nhö vua Boà Ñaøo Nha, vua
Taây Ban Nha cuõng chieám ñoäc quyeàn trong vieäc buoân baùn moät soá loaïi haøng hoùa nhö ngoïc trai
vaø ñaù quyù. Khi nhöõng con taøu Taây Ban Nha coù chôû haøng hoùa quyù quay trôû laïi chaâu AÂu thì taát
nhieân chuùng trôû thaønh muïc tieâu taán coâng cuûa luõ cöôùp bieån. Vì vaäy, chuùng ñaõ hôïp nhaát laïi ôû
caûng Habana (Cuba) thaønh moät ñoaøn taøu vaø höôùng ñeán Taây Ban Nha döôùi söï yeåm hoä cuûa
caùc taøu chieán.
Tuy nhieân ngay caû vieäc buoân baùn cuõng khoâng giaûi quyeát noåi nhöõng vaán ñeà kinh teá ñaët
ra tröôùc nhöõng keû maïo hieåm thöïc daân, vì ñeå môû roäng thích ñaùng vieäc boùc loät ngöôøi Indian
baèng thöông maïi, nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ khoâng coù ñöôïc neàn coâng nghieäp phaùt trieån
töông ñoái khaù. Thaäm chí vaøo giöõa theá kæ XVIII, hoï ñaõ tái xuaát sang chaâu Mó soá haøng hoùa
nöôùc ngoaøi nhieàu gaáp gaàn hai laàn soá haøng noäi hoùa. Taát nhieân, nhôø nhöõng quan toøa vaø caùc
bieän phaùp caûnh saùt, hoï coù theå baùn ñöôïc moïi thöù cho ngöôøi Indian maø vaãn coù laõi, keå caû traøng
haït vaø ñoà thôø. Nhöng ñieàu ñoù chæ laø caùch giaûi quyeát taïm thôøi cho vaán ñeà vaø khoâng khaéc phuïc
ñöôïc khoù khaên caên baûn caûn trôû söï phaùt trieån vieäc buoân baùn vôùi thuoäc ñòa cuûa Taây Ban Nha.
Maët khaùc, chính nhöõng ngöôøi Indian ôû caùc vuøng do ngöôøi Taây Ban Nha xaâm chieám laïi soáng
trong ñieàu kieän kinh teá töï nhieân. Trong neàn kinh teá cuûa ngöôøi Indian khoâng coù nhöõng tieàn ñeà
caàn thieát ñeå phaùt trieån thöông nghieäp moät caùch thích ñaùng.
Taát caû nhöõng ñieàu ñoù thuùc ñaåy ngöôøi Taây Ban Nha ñi ñeán choã toå chöùc vieäc boùc loät
tröïc tieáp thoå daân trong phaïm vi saûn xuaát. YÙ ñònh ñoù ñöôïc tieán haønh töø raát sôùm. Lao ñoäng
cöôõng böùc trôû thaønh soá phaän cuûa ngöôøi thoå daân bò ñaåy xuoáng ñòa vò cuûa nhöõng ngöôøi noâng
noâ, maø thaäm chí cuûa nhöõng ngöôøi noâ leä. Vieäc naøy baét ñaàu ñöôïc tieán haønh töø naêm 1499, khi
ñoù ngöôøi Taây Ban Nha chia hoøn ñaûo Hispanola ra laøm nhieàu khoaûnh vaø baét daân treân moãi
khoaûnh phaûi lao ñoäng cho chuû. ÔÛ moät vaøi nôi khaùc, ngöôøi Taây Ban Nha ñaõ lôïi duïng nhöõng
hình thöùc phuï thuoäc vaø boùc loät daân cö ñaõ coù ôû ñoù. Nhö ôû Peru chaúng haïn, nôi ñaây truyeàn
thoáng quoác gia cuûa ngöôøi Inca vôùi heä thoáng phaùt trieån caùc coâng vieäc xaõ hoäi vaø nhöõng nghóa
vuï khaùc nhau ñaõ taïo cô sôû cho boïn maïo hieåm thöïc daân boùc loät cöôõng böùc ngöôøi Peru.
Caùi goïi laø mita laø hình thöùc boùc loät ngöôøi Indian ñöôïc aùp duïng roäng raõi. Ñoù laø nghóa
vuï lao ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng vieäc cung caáp haøng naêm moät tyû leä nhaát ñònh nhöõng nam
traùng nieân ñeå chính quyeàn Taây Ban Nha söû duïng. Nghóa vuï naøy laøm cho chính quyeàn Taây
Ban Nha huy ñoäng vaøo vieäc cöôõng böùc ñöôïc ñeán 14% soá daân Peru vaø ñeán 4% ôû Mejico. Treân
thöïc teá, caùc quan toøa coøn thöïc haønh roäng raõi söï chuyeân quyeàn vaø ñaõ huy ñoäng soá nhaân löïc
coøn lôùn hôn theá raát nhieàu. Nhöõng ngöôøi ñi lao dòch naøy thöôøng bò phaùi ñeán nhöõng nôi xa vaø
phaûi laøm nhöõng coâng vieäc naëng nhoïc nhaát. Hoï bò söû duïng trong caùc haàm moû thuoäc nhaø vua,
ñaëc bieät laø trong caùc moû baïc ôû Potosi. Hình thöùc boùc loät ngöôøi Indian quan troïng hôn (ñaëc
19
- Xem thêm -